Wikipedia

Frysztak

wieś w województwie podkarpackim

Frysztak (niem. Freistadt) – wieś (dawne miasto) w Polsce położona w województwie podkarpackim, w powiecie strzyżowskim, w gminie Frysztak[4].

Frysztak
wieś
Ilustracja
Widok Frysztaka
Państwo

 Polska

Województwo

 podkarpackie

Powiat

strzyżowski

Gmina

Frysztak

Liczba ludności (2020)

1079[2]

Strefa numeracyjna

17

Kod pocztowy

38-130[3]

Tablice rejestracyjne

RSR

SIMC

0649090[4]

Położenie na mapie gminy Frysztak
Mapa konturowa gminy Frysztak, blisko centrum na prawo znajduje się punkt z opisem „Frysztak”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole po prawej znajduje się punkt z opisem „Frysztak”
Położenie na mapie województwa podkarpackiego
Mapa konturowa województwa podkarpackiego, po lewej znajduje się punkt z opisem „Frysztak”
Położenie na mapie powiatu strzyżowskiego
Mapa konturowa powiatu strzyżowskiego, na dole po lewej znajduje się punkt z opisem „Frysztak”
Ziemia49°50′07″N 21°36′32″E/49,835278 21,608889[1]
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa

Leży na wzgórzu nad doliną Wisłoka, w pobliżu ujścia do niego potoku Gogołówka[5].

Frysztak uzyskał lokację miejską w 1366 r.[6], zdegradowany w 1934 r. wraz z innymi mniejszymi miastami[7].

W latach 1954–1972 wieś należała i była siedzibą władz gromady Frysztak. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa rzeszowskiego.

Miejscowość jest siedzibą gminy Frysztak oraz parafii Narodzenia NMP, należącej do dekanatu Frysztak, diecezji rzeszowskiej.

Części wsi

edytuj
Integralne części wsi Frysztak[8][4]
SIMC Nazwa Rodzaj
0649108 Gliniczek część wsi
0649114 Godkówka część wsi
0649120 Piekło część wsi
 
Getto we Frysztaku podczas II wojny światowej
 
Kościół Narodzenia NMP

Historia

edytuj

Początek Frysztaku sięga XIII lub nawet XII w. Wieś była wówczas własnością cystersów z Koprzywnicy[5]. Prawa miejskie uzyskał w 1366 roku[6] (to wtedy Kazimierz III Wielki zezwolił na powstanie nad rzeką niezależnego miasta królewskiego pn. "Wisłok"[9]). Nazwa Frysztak (niem. "wolne miasto", później w formie Frystat[10]) świadczy o osadzeniu kolonistów niemieckich, którzy ulegli następnie procesowi polonizacji. Od 1340 roku był częścią ziemi sanockiej, od 1434 znajdował się w województwie ruskim. Dzięki położeniu przy ruchliwym szlaku handlowym rozwijał się jako osada handlowa i rzemieślnicza[5].

W 1474 r., w czasie walk o tron węgierski, Frysztak został kompletnie zniszczony przez wojska węgierskie Macieja Korwina pod dowództwem Tomasza Tharczaya. W 1656 r. ograbiły go wojska szwedzkie, a 1657 roku miasteczko zostało zniszczone przez wojska współdziałającego ze Szwedami księcia siedmiogrodzkiego Jerzego II Rakoczego[5]. W okresie konfederacji barskiej ucierpiało z kolei na skutek mających tu miejsce potyczek konfederatów z wojskami rosyjskimi[10].

Za każdym razem Frysztak odbudowywał się po owych zniszczeniach, stając się silnym lokalnym ośrodkiem rzemieślniczym. Posiadał kilka cechów rzemieślniczych, szkołę i łaźnię[5]. Pod koniec XVIII w. Ewaryst Andrzej, hr. Kuropatnicki w swym "Opisaniu królestw Galicyi i Lodomeryi" podawał: Frysztak. Dziedziczne miasto domu Sierakowskich; obfite w rzemieślników, którzy terlice, kulbaki, siodła robią; i ganczarzów[11]. Słynne były tutejsze jarmarki odbywające się co drugi czwartek, nabrały one szczególnego znaczenia w XIX w.[5]

Miasteczko w 2 połowie XIX wieku - w epoce autonomicznej położone było w powiecie politycznym jasielskim. Było wówczas siedzibą sądu powiatowego i notariatu, posterunku żandarmerii, urzędu pocztowego, dekanatu i parafii. Miało wówczas 1 558 mórg powierzchni[12]. Urząd miejski stanowili: burmistrz Apolinary Dymnicki (1890-1894), Michał Godek (1895), Jan Smolewicz (1913-1914), zastępca burmistrza Abraham Rössler (1890-1895) Leib Stryk (1913-1914), kasjer Mendel Götzler (1890-1895), Aron San (1913-1914) i kontroler Emil Spiegel (1890-1914)[13].Istotne znaczenie dla jego rozwoju miał działający tu sąd powiatowy, podlegający początkowo sądowi śledczemu w Jaśle a od 1892 Sądowi Obwodowemu w Jaśle. Stacja kolejowa powstała tu w 1890 na linii kolejowej łączącej Rzeszów z Jasłem[14], do I wojny światowej kierowali nią naczelnicy Mateusz Kowalski (1891-1895) i Tadeusz Kapeliner (1913-1914).

Mieszkańcy Frysztaka na przełomie XIX i XX wieku[15][16][17]
rok liczba mieszkańców rzymskich katolików wyznania mojżeszowego
1885 1197 416 779
1880 1344 524 820
1890 1398 437 961
1891 1345 445 900
1900 1506 405 1101
1913 1484 395 1076
1914 1484 395 1076
1921 1195 185 1010

W połowie czerwca 1898 roku we Frysztaku, podobnie jak w całym powiecie jasielskim i strzyżowskim, miały miejsce rozruchy antyżydowskie[18]. 16 czerwca grupa chłopów, do których przyłączyli się ludzie wychodzący z kościoła, zaczęła rabować, niszczyć i plądrować karczmy, sklepy, stragany i domy żydowskie. Pozbawiona kierownictwa żandarmeria, nie mogąc opanować sytuacji, otworzyła ogień. Na miejscu śmierć poniosło sześć osób, drugie tyle zmarło w wyniku odniesionych ran. Do tragicznego finału rozruchów przyczyniła się postawa władz lokalnych (presja wywierana na żandarmów przez kierownika starostwa Jana Winiarskiego) i odmowa uspokojenia nastrojów wśród parafian przez księdza Franciszka Prusaka[19].

Działał tu także przy parafii dom dla ubogich. Założony przez byłego właściciela Kobulu, Antoniego Janowskiego w 1822 w celu wspierania 6 miejscowych ubogich (3 kobiet i 3 mężczyzn) z obowiązkiem pełnienia służby kościelnej. Majątek zakładowy (1890-1892): dom mieszkalny, 4 korce zboża i 3 sągi drzewa opałowego w naturze, dalej kapitał 83 zł. 18 ct. i książka kasy oszczędności na 240 zł. 78 ot. Dochód z ubiegłego roku 52 zł[20]. W 2 połowie XIX wieku prowadzili tu praktykę lekarze: Wiktor Natter (1893-1914)[21] Emil Spiegel (1891-1914)[22]i Józefa Styber (1895)[23] W miasteczku działała też apteka prowadzone najpierw przez Jana Zaniewskiego (1890-1912), a następnie przez Romana Zasielskiego (1913-1914)[24].

W 1927 r. na miejscu starego, drewnianego kościoła z XV w. wybudowano obecną, murowaną świątynię[10]. W 1932 miejscowość utraciła prawa miejskie, mieszkańcy dwukrotnie – najpierw w 1952 r. i ponownie w 1975 r. – starali się o ich przywrócenie jednak bez powodzenia. Frysztak, pomimo formalnego braku praw miejskich, ma charakter małomiasteczkowy i stanowi lokalny ośrodek kulturalny i gospodarczy.

Podczas okupacji hitlerowskiej, w styczniu roku Niemcy utworzyli getto dla żydowskich mieszkańców. Przebywało w nim około 1800 Żydów. 18 sierpnia 1942 roku getto zostało zlikwidowane, a Żydzi zostali zamordowani w lesie w Warzycach, w lesie w Krajowicach koło Jasła a większość została wywieziona do obozu zagłady Bełżcu i tam zamordowana[25].

Dużych zniszczeń doznał Frysztak pod koniec II wojny światowej, kiedy w 1944 r. prawie przez 6 miesięcy w pobliżu miejscowości przebiegała linia frontu[5].

Ludzie związani z Frysztakiem

edytuj
  • Mikołaj Frysztacki herbu Radwan (XV w.) – rycerz Króla Władysława Warneńczyka
  • Eugeniusz Ciastoń (1861–1930) – generał brygady Wojska Polskiego
  • Ludwik de Laveaux (1891–1969) – generał brygady Wojska Polskiego
  • Edwin Norbert Wagner (1899–1944) – major Wojska Polskiego, poseł, prezes Związku Inwalidów Wojennych RP
  • Paweł Wildstein (1920–2008) – pułkownik Wojska Polskiego
  • Emil Orzechowski (ur. 1944) – profesor doktor, teatrolog i kulturoznawca
  • Jan Biedroń (ur. 1963) – ksiądz, doktor teologii, rektor Wyższego Seminarium Duchownego w Sandomierzu
  • Barbara Klose (ur. 1948) – piłkarka ręczna, mistrzyni i reprezentantka Polski
  • Bogdan Szlachta (ur. 1959) - prawnik, profesor nauk humanistycznych, były członek Trybunału Stanu

Połączenia drogowe

edytuj

Wieś jest położona przy drodze wojewódzkiej nr 988 prowadzącej z Babicy do Warzyc, gdzie po 12 km łączy się z drogą krajową nr 28.

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 30677
  2. ↑ Raport o stanie gminy w roku 2020. Stan ludności 31.12.2020 str. 7 [dostęp 2022-02-08]
  3. ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 248 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
  4. ↑ a b c GUS. Rejestr TERYT
  5. ↑ a b c d e f g Stanisław Kłos: Województwo rzeszowskie. Przewodnik. Wyd. II poprawione i uzupełnione. Warszawa: Sport i Turystyka, 1973, s. 220-221.
  6. ↑ a b Frysztak, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2017-05-04].
  7. ↑ Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 30-31.
  8. ↑ Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
  9. ↑ Agata Zahuta: "Frysztak i okolice. Podróż ze starą fotografią tom 1", Krosno 2017, s. 11
  10. ↑ a b c Antoni Bal, Władysław Chajec, Antoni Lorens, August Mazurkiewicz, Franciszek Sulimowski, Juliusz Ross, Marian Ziobro: Ilustrowana monografia powiatu krośnieńskiego oraz Przewodnik Turystyczny po Krośnie nad Wisłokiem i okolicy. PTTK Oddział w Krośnie nad Wisłokiem, 1957, s. 189.
  11. ↑ Ewaryst Andrzej Kuropatnicki: "Geografia albo dokładne opisanie królestw Galicyi i Lodomeryi", Przemyśl 1786
  12. ↑ Frysztak, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. II: Derenek – Gżack, Warszawa 1881, s. 421
  13. ↑ Szematyzm Królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkiem Księstwem Krakowskiem 1890, s. 302, 1891 s. 302, 1892 s. 302, 1893 s. 302, 1894 s. 302, 1895 s. 302, 1913, s. 496, 1914, s. 502
  14. ↑ Frysztak - Atlas kolejowy [dostęp 2 kwietnia 2024]
  15. ↑ Szematyzm Królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkiem Księstwem Krakowskiem 1890, s. 302, 1891 s. 302, 1892 s. 302, 1893 s. 302, 1894 s. 302, 1895 s. 302, 1913, s. 496, 1914, s. 502
  16. ↑ Stanisław Gruiński, Materiały do kwestii żydowskiej w Galicji, Lwów 1910, Tabele statystyczne s. 9
  17. ↑ Bohdan Wasiutyński, Ludność żydowska w Polsce w wiekach XIX i XX, Studium statystyczne, Warszawa 1930, s. 138
  18. ↑ Tim Buchen: Antisemitismus in Galizien. Agitation, Gewalt und Politik gegen Juden in der Habsburgermonarchie um 1900. Berlin: Metropol Verlag, 2012, seria: Studien zum Antisemitismus in Europa. (niem.).
  19. ↑ Marcin Piotr Soboń: Frysztak jako tragiczny przykład zachowania władz porządkowych w sytuacji pogromowej. W: Pogromy Żydów na ziemiach polskich w XIX i XX wieku. T. 2, Studia przypadków (do 1939 roku). Kamil Kijek, Artur Markowski, Konrad Zieliński (red.). Instytut Historii PAN, 2019.
  20. ↑ Szematyzm Królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkiem Księstwem Krakowskiem na rok 1890 s. 714, 1891 s. 714, 1892 s. 714, 1893 s. 712, 1894 s. 710, 1895 s. 710,
  21. ↑ Szematyzm Królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkiem Księstwem Krakowskiem na rok 1893 s. 513, 1894 s. 515, 1895 s. 516, 1913, s. 936
  22. ↑ Szematyzm Królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkiem Księstwem Krakowskiem na rok 1891, s. 512, 1892, s. 514, 1893 s. 519, 1894 s. 519, 1913, s. 938
  23. ↑ Szematyzm Królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkiem Księstwem Krakowskiem na rok 1895 s. 529,
  24. ↑ Szematyzm Królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkiem Księstwem Krakowskiem na rok 1890 s. 535, 1891, s. 535, 1892 s. 535, 1893 s. 537, 1894 s. 537, 1895 s. 538 1913, s. 938
  25. ↑ Geoffrey P. Megargee (red.), Encyclopedia of camps and ghettos, 1933-1945, t. II, part A, s. 506.

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Frysztak&oldid=74341802”