Idiofony
Idiofony (gr. idios = własny, gr. phone = dźwięk) – w klasyfikacji naukowej grupa instrumentów muzycznych, w których źródłem dźwięku (wibratorem) jest wykonany z drewna, metalu, kamienia lub szkła przedmiot, który cechuje się naturalną sprężystością – nie wymaga wstępnego napięcia jak struna czy membrana. Taki przedmiot, żeby wydawać dźwięki o zastosowaniu muzycznym, nie wymaga również urządzenia zwiększającego natężenie dźwięku (rezonatora)[1][2]. W niektórych publikacjach muzykologicznych idiofony nazywane są instrumentami samobrzmiącymi[3] oraz samodźwięcznymi[1][2]. W klasyfikacji praktycznej, idiofony razem z membranofonami tworzą grupę instrumentów perkusyjnych (perkusji[4][5])[6][7].
W starszych publikacjach muzykologicznych instrumenty wyposażone w stroiki pojedyncze przelotowe (tzw. języczki), np. harmonia, harmonijka ustna, regał i fisharmonia klasyfikowane są jako idiofony[1][2][8][9][3], jednak tekst specyfikacji Hornbostela-Sachsa wyraźnie umiejscawia je pośród aerofonów[10][11].
Budowa i zasada działania
edytujWszystkie idiofony posiadają wibrator (źródło dźwięku), którym jest przedmiot o kształcie płyty (np. lekko wypukła płyta gongu[12] i silnie wygięta dzwonu[13]), języczka (np. drumla), pręta (np. trójkąt), sztabki (np. blok chiński[14]), lub rury (np. czeczotka[15])[1]. Niektóre idiofony składają się z zestawu takich elementów, np. talerze orkiestrowe (zestaw płyt)[2], canca (zestaw języczków)[16], skrzypce gwoździowe (zestaw prętów)[17], ksylofon (zestaw sztabek) oraz dzwony rurowe (zestaw rur)[2]. Wibratory idiofonów budowane są z drewna (np. marimba), metalu (np. wibrafon), kamienia (np. litofon), lub szkła (np. harmonika szklana)[1].
Incytatorem, czyli siłą pobudzającą wibrator do drgań[18] jest w idiofonach uderzanie pośrednie (np. korona dzwonu uderzana sercem[13] lub płytki w czeleście uderzane młoteczkami[19]), uderzanie bezpośrednie (np. uderzanie bulwą tykwy o ziemię), zderzanie (np. dwie drewniane płytki w kastanietach), potrząsanie (np. gruchawka), szarpanie (np. pozytywka[20]), pocieranie (np. guiro[21])[2].
Idiofony nie wymagają rezonatora żeby wydawać dźwięki o zastosowaniu muzycznym. Spowodowane jest to dużą powierzchnią elementów dźwiękotwórczych, która wypromieniowuje znaczną energię drgań[1][2]. Niektóre idiofony są wyposażone w rezonator z natury (np. guiro), inne świadomie, w celu nadania dźwiękowi żądanej charakterystyki (np. rurowe amplifikatory marimby, które wzmacniają pierwszy ton składowy szeregu harmonicznego generowanego przez sztabki)[22].
Wibratory idiofonów mogą wydawać dźwięki o określonej i nieokreślonej wysokości[23]. Z akustycznego punktu widzenia, dźwięki te są mieszaniną fal stojących. Fala dźwiękowa rozchodzi się w danym ośrodku równomiernie we wszystkich kierunkach, stąd charakterystyka dźwięku idiofonów zależy głównie od gabarytów i kształtu wibratora. Wibratory płytowe, czyli takie, w których wysokość jest znacznie mniejsza od długości i szerokości (np. talerze orkiestrowe[24]), wydają dźwięki o nieokreślonej wysokości – wielotony nieharmoniczne zbliżone do szumu[25]. Dźwięk o określonej wysokości nadaje się płytom poprzez odpowiednie zagięcie i zgrubienie, których efektem jest wzmocnienie żądanych tonów składowych (np. dzwon)[26]. Wibratory sztabkowe, czyli takie, w których długość jest znacznie większa od wysokości i szerokości (np. drewniane sztabki ksylofonu[27]), wydają dźwięki o określonej wysokości[25]. Wyeksponowanie danego tonu składowego uzyskuje się zabiegami konstrukcyjnymi, np. podpierając sztabki w punktach, w których powstają węzły żądanego tonu składowego fali dźwiękowej[22].
Czas trwania dźwięków wibratorów w idiofonach zależy od spężystości materiału, z którego są wykonane: metal ma dużą sprężystość naturalną, która przekłada się na długi czas wybrzmiewania wibratora, drewno – małą sprężystość naturalną i krótki czas wybrzmiewania[23]. Podczas gry, instrumentalista może skracać czas wybrzmiewania, tłumiąc dźwięk, np. przez dotknięcie lub dociśnięcie powierzchni instrumentu dłonią[24].
Barwa dźwięku idiofonów zależy od kształtu wibratora i od materiału, z którego jest zbudowany[1][2].
Podział
edytujW opracowanej w 1914 przez Ericha Moritza von Hornbostela i Curta Sachsa, zrewidowanej w 2001 przez Konsorcjum MIMO klasyfikacji naukowej idiofonom przypisany jest identyfikator główny 1 i kolejno[28]:
- 11: Idiofony uderzane – instrument pobudzany do wibracji przez uderzanie (np. klaskanki , gong, dzwon, gruchawka, tarka jazzowa ),
- 12: Idiofony języczkowe (idiofony szarpane, lamelofony) – języczki, tzn. elastyczne płytki, zamocowane jednym końcem, są zaginane (napinane) i potem zwalniane, aby powracały do pozycji wyjściowej (np. drumla, zanza, pozytywka),
- 13: Idiofony pocierane – instrument pobudzany do drgań przez pocieranie (np. skrzypce gwoździowe, livika , harmonika szklana, teatralna maszyna imitująca wiatr),
- 14: Idiofony dęte – instrumenty pobudzane do drgań strumieniem powietrza (np. aeolsclavier , piano chanteur),
- 15: Metalowe arkusze – elastyczne arkusze blachy (np. piła, teatralny arkusz blachy imitujący grzmoty, fleksaton),
- 16: Błony zaginane – błona ulega wygięciu, kiedy jest pociągana przez przechodzącą przez jej środek strunę, zanim powróci do pozycji wyjściowej.
Ponadto klasyfikacja Hornbostela-Sachsa wprowadza przyrostki definiujące dodatkowe parametry[29]:
- -1: wibracje są sprzężone z przetwornikiem dla uzyskania sygnału elektrycznego, emitowanego poprzez wzmacniacz i głośniki,
- -8: z klawiaturą,
- -9: mechanicznie napędzane.
Historia
edytujIdiofony, razem z membranofonami należą do najstarszych instrumentów muzycznych[30]. Przez ludy pierwotne używane były jako narzędzia sygnałowe; później zaczęły służyć do wyznaczania rytmu podczas tańca i pracy[31]. Największą różnorodnością form charakteryzują się idiofony instrumentarium ludowego krajów azjatyckich i afrykańskich[1][2].
Przypisy
edytuj- ↑ a b c d e f g h Chodkowski 2006 ↓, s. 374.
- ↑ a b c d e f g h i Śledziński 1981 ↓, s. 417.
- ↑ a b Drobner 1997 ↓, s. 38.
- ↑ perkusja, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2025-01-19] .
- ↑ Chodkowski 2006 ↓, s. 679.
- ↑ Drobner 1997 ↓, s. 32.
- ↑ Sikorski 1975 ↓, s. 5.
- ↑ Buchner 1995 ↓, s. 13.
- ↑ Ekiert 2006 ↓, s. 195.
- ↑ Vogel 2015 ↓, s. 19.
- ↑ Revision of the Hornbostel-Sachs Classification of Musical Instruments by the MIMO Consortium, [w:] Musical Instrument Museums Online [online], Konsorcjum MIMO, 8 lipca 2011, s. 16 [dostęp 2025-01-19] (ang.).
- ↑ Chodkowski 2006 ↓, s. 314.
- ↑ a b Chodkowski 2006 ↓, s. 217.
- ↑ Sikorski 1975 ↓, s. 267.
- ↑ Sikorski 1975 ↓, s. 271.
- ↑ Chodkowski 2006 ↓, s. 136.
- ↑ Śledziński 1981 ↓, s. 663.
- ↑ Chodkowski 2006 ↓, s. 379.
- ↑ Chodkowski 2006 ↓, s. 177.
- ↑ Chodkowski 2006 ↓, s. 714.
- ↑ Chodkowski 2006 ↓, s. 329.
- ↑ a b Sikorski 1975 ↓, s. 261.
- ↑ a b Sikorski 1975 ↓, s. 241, 261.
- ↑ a b Drobner 1997 ↓, s. 226.
- ↑ a b Drobner 1997 ↓, s. 223, 231.
- ↑ Sikorski 1975 ↓, s. 241.
- ↑ Drobner 1997 ↓, s. 228.
- ↑ Vogel 2015 ↓, s. 4.
- ↑ Vogel 2015 ↓, s. 9.
- ↑ Wełpa i Sadura 1996 ↓, s. 6, 8.
- ↑ Wełpa i Sadura 1996 ↓, s. 6.
Bibliografia
edytuj- Alexander Buchner: Encyklopedia instrumentów muzycznych. Racibórz: R.A.F. SCRIBA, 1995. ISBN 83-85578-71-4.
- Encyklopedia muzyki. Andrzej Chodkowski (red.). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-13410-0.
- Mieczysław Drobner: Instrumentoznawstwo i akustyka. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1997. ISBN 83-224-0469-7.
- Janusz Ekiert: Bliżej muzyki: encyklopedia. Warszawa: Muza SA, 2006. ISBN 978-83-7200-087-3.
- Kurt Sachs: Historia instrumentów muzycznych. Stanisław Olędzki (tłum.). Warszawa: Oficyna Wydawnicza Volumen, 2005. ISBN 83-7233-036-0.
- Kazimierz Sikorski: Instrumentoznawstwo. Kraków: PWM, 1975. OCLC 750005911.
- Mała encyklopedia muzyki. Stefan Śledziński (red.). Warszawa: PWN, 1981. ISBN 83-01-00958-6.
- Katarzyna Wełpa, Monika Sadura: Muzeum Ludowych Instrumentów Muzycznych w Szydłowcu. Maria Jost-Prześlakowska (red.). Szydłowiec: MLIM, 1996. ISBN 83-904721-2-0.
- Beniamin Vogel, Rewizja klasyfikacji instrumentów muzycznych Hornbostela-Sachsa przez Konsorcjum MIMO, [w:] NIMiT [online], MKiDN, 31 marca 2015 [dostęp 2025-01-10] [zarchiwizowane z adresu 2023-06-05] (pol.).
Linki zewnętrzne
edytuj- Idiofony, [w:] Polskie ludowe instrumenty muzyczne [online], NIMiT [zarchiwizowane z adresu 2024-08-14] .