Jeleń szlachetny

gatunek ssaka

Jeleń szlachetny[3][4] (Cervus elaphus) – gatunek dużego ssaka lądowego z rodziny jeleniowatych (Cervidae).

Jeleń szlachetny
Cervus elaphus[1]
Linnaeus, 1758
Ilustracja
samiec (byk)
Ilustracja
samica (łania)
Systematyka
Domena

eukarionty

Królestwo

zwierzęta

Gromada

ssaki

Podgromada

żyworodne

Infragromada

łożyskowce

Rząd

parzystokopytne

Rodzina

jeleniowate

Podrodzina

jelenie

Rodzaj

jeleń

Gatunek

jeleń szlachetny

Kategoria zagrożenia (CKGZ)[2]

Zasięg występowania
Mapa występowania
Jeleń szlachetny.

Zasięg występowania i biotop edytuj

Jego liczne podgatunki zamieszkują Europę (część Półwyspu Skandynawskiego, Europa Środkowa i południowa), Azję (od Morza Czarnego do Morza Ochockiego i Morza Japońskiego), północną Afrykę. W Afryce żyją tylko na północy, dochodząc na południe do Sahary. Introdukowany w Ameryce Południowej, Australii i Nowej Zelandii.

W Polsce występuje jeleń europejski (Cervus elaphus elaphus), nazywany również jeleniem skandynawskim[5].

W populacjach jelenia szlachetnego występującego w Polsce wyróżnia się kilka ekotypów: jeleń bieszczadzki (największy i najsilniejszy), jeleń mazurski, jeleń wielkopolski i jeleń pomorski[6].

W Polsce występuje we wszystkich większych kompleksach leśnych. Preferencje środowiskowe jeleni są zależne od pory roku. Głównym środowiskiem są nizinne i górskie lasy liściaste i mieszane. Z uwagi na rozłożyste poroże unikają terenów gęsto zakrzewionych.

Morfologia edytuj

Długość ciała Wysokość w kłębie Długość ogona Masa ciała Dojrzałość płciowa Okres godowy Długość ciąży Liczba młodych
w miocie
Długość życia
175–265 cm 75–140 cm 10–22 cm 68–210 kg 1,5–2 lata druga połowa września ok. 230 dni jedno (rzadziej dwa) średnio 12–15 lat,
maksymalnie 23 lata

Jeden z największych gatunków z rodziny jeleniowatych. Jelenie ubarwione są zazwyczaj jednolicie, tylko młode są cętkowane na bokach i grzbiecie. Latem brązowopłowe do rudawego, zimą szarawe, z ciemniejszym karkiem u samców. Na szyi mają dłuższe włosy tworzące rodzaj grzywy zachodzącej na kłąb. Grandle (haki) są szczątkowymi kłami znajdującymi się w szczęce, siekaczy w szczęce brak. W żuchwie obok 3 siekaczy z każdej strony, znajduje się po jednym kle, następnie występują diastema oraz rząd zębów bocznych; po 3 zęby przedtrzonowe i po 3 zęby trzonowe. Uzębienie stałe jelenia to 34 zęby. Wzór zębowy wygląda następująco: szczęka: 0133; żuchwa: 3133. P3 jest dwudzielny (p3 jest trójdzielny).

Jeleń szlachetny występujący w Polsce może osiągać 2,5 m długości i wysokość w kłębie do 1,5 m. Masa ciała dużego jelenia dochodzi do 350 kg (maksymalnie 497 kg)[7]. Masa spotykanych w Polsce jeleni waha się w granicach 150-160 kg, przy czym największe rozmiary osiągają osobniki około 10.-14. roku życia – samce 224 kg, samice 132 kg[5]. Na zróżnicowanie w masie wpływ mają wiek oraz zasięg geograficzny osobników danej populacji – byki w III klasie wieku, tj. w 11. roku życia i starsze z populacji wielkopolskiej ważą średnio 117 kg[8]; byki z populacji mazurskiej ważą średnio w III klasie wieku 137 kg[9], a byki w III klasie wieku z populacji lubelskiej 156 kg[10]; łanie ważą średnio 70-80 kg[8][9]. Najlepszą kondycję wykazują jelenie w wieku 7-12 lat. Ciężar zależny jest od obszaru występowania i dostępności pokarmu.

Jeleń szlachetny pokryty jest krótkim i przylegającym włosem. Sierść jelenia szlachetnego jest w zimie siwobrunatna, a w lecie rdzawobrunatna i podlega wymianie dwukrotnie w ciągu roku. Wierzch głowy, szyja, podbrzusze i nogi są barwy ciemniejszej od reszty ciała. Ogon (kwiat) dochodzi do 15 cm długości.

Jelenie mają bardzo dobry węch i słuch i są bardzo płochliwe.

Poroże edytuj

 
Poroża jeleni szlachetnych
 
Poroża jeleni szlachetnych

Wszystkie podgatunki jelenia szlachetnego charakteryzują się dużym porożem (wieniec) o okrągłej tyce i zróżnicowanej liczbie odnóg. Poroże zrzucane jest na przełomie lutego i marca (młode byki dopiero w kwietniu) i zaczyna odrastać wczesną wiosną, osiągając największe rozmiary na początku lata u około 12-14-letnich osobników. Wiek ten jest tylko przybliżony, ponieważ u ekotypów jelenia karpackiego czy też mazurskiego okres ten przypada na 11-12 rok.

Wyrastające z możdżeni poroże składa się z dwóch tyk. Na każdej z tyk wyróżniane są; róża (krąg przy możdżeniu), perły (drobne zgrubienia) i odnogi (odgałęzienia, których liczba może dochodzić do 30) oraz bruzdy (relikty po naczyniach krwionośnych i nerwach). Pierwszą odnogą ponad różą jest tzw. oczniak, następnie nadoczniak, opierak. Powyżej opieraka mogą znajdować się widlica (2 odnogi układające się w literę V), lub korona (mianem korony nazywa się 3 lub więcej odnóg). Na dobrze rozbudowanym wieńcu mogą znajdować się dodatkowe odnogi na opieraku, bądź odnoga znajdująca się pod koroną, tzw. odnoga wilcza (czasem „zbędna”) wliczana również do korony. Liczba odnóg i masa poroża zwiększa się z wiekiem jelenia do 10-14 roku życia, u starszych osobników maleje (proces ten nazywany jest uwstecznianiem się poroża). Rzadko kiedy można spotkać byka tak starego, że poroże całkowicie zanikło. Byk, u którego nie wykształciło się poroże, nazywany jest mnichem, a stary byk z tykami bez odnóg nazywany jest szydlarzem. Ze względu na duże niebezpieczeństwo związane ze zrogowaniem innego byka w czasie rykowiska szydlarze podlegają selekcji w pierwszej kolejności. Uszkodzenie (choroba) jąder prowadzi do nieprawidłowego wykształcenia poroża. Nie ma ono postaci rozgałęziających się tyk, ale niskich piramid (stożków) o nieregularnej powierzchni. Samiec noszący takie poroże nazywa się perukarzem.

W Polsce wyraźne zróżnicowanie wagi wieńca występuje między jeleniami karpackimi i mazurskimi a resztą populacji. Byki z Karpat i Mazur mają przeważnie cięższe poroże 6-12 kg, a pozostałe w granicach 3,5-8 kg. Zdarzają się jednak wyjątki. Samica, zwana łanią, poroża nie ma.

Tryb życia edytuj

Z natury jest zwierzęciem dziennym, ale pod wpływem czynników zewnętrznych (obecność drapieżników, ludzi) zakłócających jego spokój i poczucie bezpieczeństwa prowadzi głównie nocny tryb życia, w dzień ukrywając się w leśnych gęstwinach. Rozpoczyna żerowanie po zmierzchu, a nad ranem wraca do swojej kryjówki. W ciągu dnia żeruje w miejscach, w których nie wyczuwa żadnego zagrożenia. Jelenie śpią tylko 60-100 minut na dobę.

Pożywienie jeleni stanowią pędy, liście, kora i owoce drzew i krzewów, trawy, zboża, zioła, ziemniaki, buraki, a zimą zeschnięte trawy, mchy, porosty, pączki i młode pędy drzew iglastych. Wychodzą też na pola uprawne skuszone burakami, kapustą, ziemniakami i zbożami.

Byki, szczególnie podczas rykowiska, korzystają z kąpieli błotnych w tzw. kąpieliskach. Następnie ocierają się o drzewa (malują), w celu pozbycia się pasożytów. W czasie rykowiska mogą one tracić nawet od 10 do 15% masy ciała, gdyż w tym czasie jeleń byk nie pobiera pokarmu.

Jeleń na wolności żyje do 12-15 lat (zdarzają się nawet osobniki 20-letnie[potrzebny przypis]). W warunkach fermowych do 23.[6]

Rozród edytuj

 
Cętki młodego jelenia zanikają w wieku ok. 6 miesięcy
 
Łania żerująca na młodych pędach

Rykowisko jeleni rozpoczyna się w drugiej połowie września. Byki i łanie osiągają dojrzałość płciową w drugim roku życia, ale do rozrodu przystępują zwykle samce powyżej 5 roku życia (najczęściej byki w wieku od 7. roku życia wzwyż). Łanie rodzą pierwsze młode w wieku 3 lat. Po ok. 234 dniach[6] ciąży, samica rodzi w ukryciu jedno, rzadziej dwa młode, zwane cielętami. Poród przypada na maj-czerwiec. Kiedy tylko młode są zdolne do wędrówki za matką, co następuje po kilku dniach od narodzin, razem z nią dołączają do stada. Żółtawobiałe plamki na bokach i grzbiecie młodych zanikają jesienią. Cielęta żywią się mlekiem matki przez 8-10 miesięcy, pozostając przy niej do trzeciego roku życia.

Jelenie byki w okresie rykowiska (3-4 tygodni) w ogóle nie żerują, pijąc jedynie wodę. W tym czasie byki tracą nawet 20% masy swojego ciała. Po okresie rykowiska byki zaszywają się w ostojach, regenerując siły i stopniowo odbudowując swoją masę.

Jeleń szlachetny może krzyżować się z jeleniem Davida i jeleniem wschodnim.

Systematyka edytuj

Większość autorów nie wyróżnia wapiti jako odrębnego gatunku[11][2], lecz badania wzorców zmienności mtDNA przemawiają za odrębnością obu taksonów[12]. Wyróżnia się kilkanaście podgatunków[11][3]:

  • C. elaphus alashanicusjeleń chiński
  • C. elaphus atlanticusjeleń norweski
  • C. elaphus barbarusjeleń berberyjski
  • C. elaphus braunerijeleń krymski
  • C. elaphus canadensisjeleń kanadyjski
  • C. elaphus corsicanusjeleń karłowaty
  • C. elaphus elaphusjeleń szlachetny
  • C. elaphus hanglujeleń kaszmirski
  • C. elaphus hispanicusjeleń iberyjski
  • C. elaphus kansuensisjeleń południowy
  • C. elaphus macneillijeleń syczuański
  • C. elaphus maraljeleń kaspijski
  • C. elaphus nannodesjeleń mały
  • C. elaphus pannoniensisjeleń panoński
  • C. elaphus songaricusjeleń syberyjski
  • C. elaphus wallichiijeleń tybetański
  • C. elaphus xanthopygusjeleń mandżurski
  • C. elaphus yarkandensisjeleń bucharski

Znaczenie edytuj

 
Jeleń, miedzioryt kolorowany (Johann Daniel Meyer, 1748)[13]

Jako roślinożercy regulują przyrost roślin w ekosystemie lasów. Podobnie jak łosie, jelenie spałują drzewa przyczyniając się do ich zamierania. Niszczą też młode pędy drzew poprzez zgryzanie i tratowanie. Jelenie są zabijane, jako gruba zwierzyna, dla mięsa, skór i poroża. Są hodowane na farmach (jako zwierzęta gospodarskie) oraz w parkach i ogrodach zoologicznych.

Zagrożenia i ochrona edytuj

Naturalnymi wrogami jeleni w Polsce są wilk, ryś i niedźwiedź. Jeleń szlachetny w Polsce jest zwierzęciem łownym z okresem ochronnym. Na jelenie byki polować wolno od 21 sierpnia do końca lutego, na łanie od 1 września do 15 stycznia, natomiast na cielaki od 1 września do końca lutego (03.08.2017 r. nastąpiła zmiana rozporządzenia Ministra Środowiska w sprawie określenia okresów polowań na zwierzęta łowne z 16.03.2005 r.). Według danych z inwentaryzacji przeprowadzonej w 2011 roku stan liczebności jelenia szlachetnego w Polsce wynosi ok. 190 tys. sztuk i od kilku lat nieustannie wzrasta (źródło: Brać Łowiecka 11/2011 na podstawie danych GUS na 31.03.2011).

Badaniami jeleni na terenie Polski zajmują się Stacja Badawcza Rolnictwa Ekologicznego i Hodowli Zachowawczej Zwierząt PAN w Popielnie oraz Instytut Biologii Ssaków PAN w Białowieży.

Zobacz też edytuj

Przypisy edytuj

  1. Cervus elaphus, [w:] Integrated Taxonomic Information System [online] (ang.).
  2. a b S. Lovari i inni, Cervus elaphus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [online] [dostęp 2021-03-08] (ang.).
  3. a b Nazwa polska za: Włodzimierz Cichocki, Agnieszka Ważna, Jan Cichocki, Ewa Rajska, Artur Jasiński, Wiesław Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 174. ISBN 978-83-88147-15-9.
  4. K. Kowalski (redaktor naukowy), A. Krzanowski, H. Kubiak, G. Rzebik-Kowalska, L. Sych: Ssaki. Wyd. IV. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1991, s. 114, seria: Mały słownik zoologiczny. ISBN 83-214-0637-8.
  5. a b Halina Komosińska, Elżbieta Podsiadło: Ssaki kopytne. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2002. ISBN 83-01-13806-8.
  6. a b c Stacja Badawcza Rolnictwa Ekologicznego i Hodowli Zachowawczej Zwierząt PAN w Popielnie. [dostęp 2007-08-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (28 września 2007)]. (pol.).
  7. Senseman, R. 2002. "Cervus elaphus" (On-line), Animal Diversity Web.. [dostęp 2007-08-26]. (ang.).
  8. a b Lesław Łabudzki. Charakterystyka wybranych cech biometrycznych jelenia szlachetnego (Cervus elephus L.) w Wielkopolsce. „Roczniki Akademii Rolniczej”, s. 1-59, 1993. 
  9. a b PIOTR CZYŻYK, MACIEJ ŻURKOWSKI, ZBIGNIEW CIEPLUCH, TADEUSZ STRUZIŃSKI, WŁADYSŁAW CZAJKA. Parametry populacyjne jelenia szlachetnego (Cervus elapus L.) w Leśnym Kompleksie Promocyjnym "Lasy Mazurskie". Część I. Ocena masy poroża i masy tuszy byków pozyskanych w wyniku odstrzałów selekcyjnych. „Sylwan”, s. 41-50, 2007. 
  10. Roman Dziedzic, Marian Flis, Mariusz Wójcik, Mariusz Wójcik. Masa tuszy byków jeleni (Cervus elaphus L.) na Lubelszczyźnie. „Acta Agrophysica”, s. 417-425, 2003. 
  11. a b Wilson Don E. & Reeder DeeAnn M. (red.) Cervus elaphus. w: Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3.) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. (ang.) [dostęp 31 maja 2010]
  12. Ettore Randi, Nadia Mucci, Françoise Claro-Hergueta, Amélie Bonnet, Emmanuel J. P. Douzery. A mitochondrial DNA control region phylogeny of the Cervinae: speciation in Cervus and implications for conservation. „Animal Conservation”. 4 (1), s. 1-11, 2011. DOI: 10.1017/S1367943001001019. (ang.). 
  13. Johann Daniel Meyer, Angenehmer und nützlicher Zeit-Vertreib mit Betrachtung curioser Vorstellungen allerhand kriechender, fliegender und schwimmender [...] Thiere, sowohl nach ihrer Gestalt und äusserlichen Beschaffenheit als auch der accuratest davon verfertigsten Structur ihrer Scelete oder Bein-Cörper nebst einer [...], Nürnberg: gedr. bey Johann Joseph Fleischmann, 1748.

Bibliografia edytuj