Klasztor karmelitów w Pilźnie
Klasztor karmelitów w Pilźnie – zespół budynków, w którego skład wchodzą kościół pw. św. Katarzyny i Barbary, budynek klasztoru oraz zabudowa gospodarcza. Należał początkowo do augustianów, a od XIX w. stanowi własność karmelitów. Klasztor oraz kościół zostały wpisane do rejestru zabytków.
 nr rej. A-1116 z 7 sierpnia 1985 r. i z 16 stycznia 1996 r.[1]
| |
 Zabudowania zespołu klasztornego, widok z wieży kościoła pw. św. Jana Chrzciciela | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Miejscowość | |
| Kościół | |
| Rodzaj klasztoru | |
| Właściciel | |
| Prowincja |
Polska pw. św. Józefa[2] |
| Przeor |
o. Piotr Spiler OCarm[2] |
| Typ zakonu |
męski |
| Obiekty sakralne | |
| Kościół |
pw. św. Katarzyny i Barbary |
| Fundator | |
| Styl | |
| Materiał budowlany |
cegła, kamień |
| Data budowy |
początek XV w. (kościół), 1848 (klasztor) |
| Data reaktywacji |
27 lipca 1840 r.[a] |
Położenie na mapie Pilzna  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa podkarpackiego  | |
Położenie na mapie powiatu dębickiego  | |
Położenie na mapie gminy Pilzno  | |
 49°58′42″N 21°17′35″E/49,978378 21,293147
| |
Lokalizacja edytuj
Zespół znajduje się w środkowej części miasta, na wschód od Rynku w Pilźnie. Zajmuje powierzchnię ok. 1,5 ha[3][4]; jest ograniczony ulicami: Lwowską od północy, Podwale od zachodu i Stanisława Króla-Kaszubskiego od południa[5]. Został otoczony murowanym ogrodzeniem[4][3].
Teren zespołu obejmuje m.in. obszar dawnych wałów obronnych, które niegdyś otaczały miasto[4][3], a także niewielki zbiornik wodny. Od frontu kościoła wybiega krótka ul. Karmelicka, do klasztoru prowadzi także wjazd od ul. Węgierskiej[5]. Zabudowania znajdują się w północno-zachodniej części siedliska[4] – budynek klasztoru (pod adresem ul. Karmelicka 1[5]) usytuowany jest na południe względem kościoła, na zachód od niego znajduje się budynek gospodarczy z końca XIX w.[3]
Historia edytuj
Klasztor w Pilźnie, zgodnie z twierdzeniami współczesnej historiografii, został założony przez Władysława Jagiełłę 2 marca 1403 r. Władca stosownym dokumentem wydał zgodę na fundację oraz przekazał na nią plac (parcelę) pod budowę[6]. Organizatorem był o. Filip (który został później pierwszym przeorem), oddelegowany przez przełożonego klasztoru w Kazimierzu – z pieniędzy powierzonych przez kazimierski klasztor zakupił on pod budowę dwie kolejne parcele. 12 marca 1403 r. fundację potwierdził bp Piotr Wysz, obdarzając zakonników przywilejem odpustowym[7]. Ksiądz Bruździński przypuszcza, że świątynię wzniesiono przed 1413 r.[7], a wg Nawrockiego stało się to jeszcze w 1403 r. W świetle dokumentu fundacyjnego kościół nosił wezwanie Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny oraz Świętych Katarzyny i Barbary[8]. Prawdopodobnie bezpośrednio do niego przylegał drewniany budynek klasztoru[9][3]. Przez pewien czas spór z domem zakonnym o place i domy toczył proboszcz miejscowej parafii, ks. Paweł, jednakże zakończył się on ugodą z 1 lutego 1405 r.[7]
Klasztor w Pilźnie w początkach swej działalności stanowił część powstałej w 1299 r. prowincji bawarskiej zakonu augustianów, którą w 1431 r. podzielono na dziewięć mniejszych okręgów – wówczas stał się częścią okręgu polskiego. Po wystąpieniu Marcina Lutra, 6 sierpnia 1547 r. utworzono niezależną prowincję polską, a klasztor pilźnieński stał się jej częścią[6]. Najwyższym urzędem w klasztorze było stanowisko przeora, który był wybierany na początku na trzyletnią, a od 1761 r. na czteroletnią kadencję. Zaraz po nim wybierano kaznodzieję[10].
Kościół i klasztor ucierpiały podczas najazdu wojsk węgierskich dowodzonych przez Tomasza Tharczaya, który miał miejsce 1 lutego 1474 r. Odbudował je król Zygmunt I Stary, panujący w latach 1507–1548. Wizytacja bp. Jerzego Radziwiłła wspomina o nowym budynku klasztoru – stary, drewniany prawdopodobnie spłonął w pożarze miasta w 1595 r.[11] Wizytacja Piotra Skieczeńskiego, prepozyta bieckiego, z 1608 r. wspomina natomiast, że była to budowla drewniana, wolnostojąca[3].
XVI w. był czasem rozwoju miasta – wizytacje biskupie przedstawiają kościół jako bardzo zadbany[11]. Na przełomie XVI i XVII w. dużym źródłem dochodów klasztoru były darowizny od wiernych: do jednej z największych należało 3000 złp zapisane w testamencie przez Wojciecha Bobolę[12].
W czasie potopu szwedzkiego, 18 marca 1657 r., wojska siedmiogrodzkie Jerzego II Rakoczego złupiły kościół oraz ograbiły i spaliły klasztor. Za panowania Władysława IV Wazy o naprawę drogi pod domem zakonnym procesowały się z zakonnikami władze miasta. Król wsparł klasztor, jednak mieszczanie zlekceważyli to, stwierdzając, że na grunty klasztorne należy nałożyć podatek. Zakonników ponownie poparł król Michał Korybut Wiśniowiecki, uwalniając ich od podatku i udzielając przywileju wolnej propinacji[13].
W 1675 r., gdy w mieście wybuchła epidemia, „morowe powietrze”, mieszkańcy podejrzewali, że wyszła ona z klasztornej karczmy. Miały miejsce rozruchy, podczas których tłum mieszczan zabił burmistrza, a następnie napadł na klasztor, paląc trzy domy zakonne i zabijając jednego z zakonników. Dom zakonny zwrócił się sądu kapturowego województwa sandomierskiego, a miasto zostało ukarane. Ostatecznie 11 listopada 1677 r. klasztor zawarł z magistratem ugodę[13].
Na początku XVIII w. kościół i budynek klasztoru znajdowały się w złym stanie technicznym, wizytacje prowincjała nakazywały dokonanie odpowiednich napraw – był to jednak duży problem finansowy dla zakonników. W XVIII w. nastąpił upadek duchowy klasztoru, odzwierciedlający kryzys religijności w czasach saskich i stanisławowskich[14]. Negatywny wpływ na stosunki kościelne miały rozbiory Polski – w latach 1783–1787 zlikwidowano wszystkie klasztory augustianów w Galicji oprócz Pilzna. Klasztor skazany był na wymarcie, gdyż władze zakazały przyjmowania nowych zakonników[15]. W 1811 r., gdy pożar strawił kościół i przylegający do niego od południa budynek klasztoru, został on prowizorycznie zabezpieczony[4]. W 1832 r. zmarł ostatni augustianin, ks. Jerzy Frączkiewicz[16], a klasztor uległ kasacji[17].
Po zlikwidowaniu klasztoru augustianów zabudowania zespołu pozostawały bez opieki[17]. W 1833 r. bp Franciszek de Paula Pisztek zapraszał do przejęcia klasztoru zakon jezuitów, jednak prawdopodobnie zniechęciły ich ciążące na nim zobowiązania[18]. W 1837 r. mieszkańcy zwrócili się do biskupa tarnowskiego z prośbą o przekazanie klasztoru innemu zakonowi[17]. 27 lipca 1840 r. założenie przejęli karmelici prowincji galicyjskiej – pierwszym przeorem został 24 marca 1841 r. o. Alfons Jakiel[19]. Zgodę na objęcie klasztoru wymusił na zarządzie prowincji Ferdynand Karol Józef Habsburg-Este[18]. Nowi gospodarze wybierali przeora na trzyletnią kadencję, dochody czerpali ze sprzedaży zboża i zwierząt, z dzierżaw, czynszów, obligacji oraz ofiar mszalnych[20]. W XIX w. placówka liczyła od trzech do pięciu zakonników[19].
W 1848 r.[20] karmelici rozpoczęli przebudowę gotycko-renesansowego wówczas kościoła[21], nadając mu neoromański wystrój elewacji (mury pokryto wówczas tynkiem oraz nieco podwyższono[21]), a wewnątrz – wystrój barokowy[4][20]. W tym samym roku wybudowano nowy, murowany, klasycystyczny budynek klasztoru. W 1868 r., po pożarze z 1865 r. (lub 1866 r.[4]), dokonano kolejnej przebudowy w stylu neoromańskim. To wówczas dobudowano wieżę, a kościół otrzymał wygląd zbliżony do obecnego[20].
Po II wojnie światowej kilkakrotnie prowadzono prace przy kościele: w latach 1945–1951 sprawiono witraże okienne, balaski i nową stolarkę, w latach 1970–1985 prowadzono prace konserwatorskie przy ołtarzach, a w latach 1991–1993 wymieniono pokrycie dachowe kościoła oraz wieży[4].
Kult Matki Bożej Pocieszenia edytuj
Pilzno było szczególnym ośrodkiem kultu maryjnego już od średniowiecza. Kiedy Ziemią Pilźnieńską władał ród Gozdawitów, wizerunek Matki Bożej znajdował się w kaplicy basztowej, a po obronie grodu przed Tatarami w XIII w. został przeniesiony najpierw do kościoła parafialnego, a następnie do klasztoru[22][23]. Zniszczenie otoczonego kultem obrazu MB Pocieszenia odnotowano po najeździe wojsk węgierskich Tomasza Tharczaya w 1474 r.[11]; odmalowano go ok. 1500 r., a ponownie spłonął w 1657 r., podczas najazdu wojsk siedmiogrodzkich Jerzego II Rakoczego[24]. Nowy wizerunek Matki Bożej Pocieszenia został namalowany w 1665 r.[22] i znajduje się w ołtarzu w kaplicy północnej[4]
Dekretem z 1 października 2006 r. bp Wiktor Skworc potwierdził istnienie w kościele klasztornym Sanktuarium Matki Bożej Pocieszenia, nadając mu przywilej możliwości uzyskania odpustu zupełnego przez wiernych. Kustoszem ustanowił każdorazowego przeora domu zakonnego[22].
Architektura edytuj
Klasztor edytuj
Budynek klasztoru został wzniesiony z cegły pełnej czerwonej, na zaprawie wapienno-piaskowej, z użyciem kamienia. Jest przykładem budowli klasycystycznej, skonstruowanej na planie prostokąta; jest dwukondygnacyjny i częściowo podpiwniczony. Układ wnętrz jest trójosiowy. Ściany z zewnątrz pokryto tynkiem cementowo-wapiennym, a od wewnątrz – tynkiem wapiennym. Dach budynku jest dwuspadowy, kryty dachówką[3].
Elewacje są bogato zdobione – w dolnej kondygnacji boniowaniem i gzymsem tworzącym łuki, a w górnej – pilastrami. Gzymsy wieńczą ściany oraz przedzielają kondygnacje[3].
Otwory okienne są prostokątne. Główne wejście do budynku znajduje się w środkowej osi elewacji frontowej, pomiędzy dwoma kolumienkami, które zwieńczono głowicami. Nad nim umieszczono wizerunek herbu zakonu karmelitów, z datą budowy klasztoru – 1848[3].
Nad pomieszczeniami piętra znajdują się płaskie, drewniane stropy, a pomieszczenia na parterze nakryto sklepieniami żaglastymi (z wyjątkiem korytarza, sklepionego kolebkowo – podobnie jak murowane piwnice). Na parterze pomieszczenia zostały przeznaczone na refektarz i pokój gościnny. Na piętrze znajduje się oratorium[3].
Powierzchnia użytkowa obiektu wynosi ok. 320 m², kubatura liczy ok. 1600 m³[3].
Kościół Świętych Katarzyny i Barbary edytuj
Kościół św. św. Katarzyny i Barbary zbudowano z cegły i kamienia[9]. Orientowany, pierwotnie gotycki, uległ przekształceniom w epoce baroku, a po przebudowach z XIX w. zyskał neoromański wystrój elewacji. Jest to świątynia jednonawowa, z dwoma kaplicami przy nawie. Prezbiterium (o szerokości prawie takiej samej jak nawa[9]) jest zamknięte trójbocznie; od północy przylega do niego zakrystia. Do korpusu od północy dostawiono skonstruowaną na rzucie kwadratu (w najwyższej kondygnacji ośmioboczną) wieżę, a od zachodu – przedsionek (kruchtę)[4].
W latach 2010–2011 i w 2014 r. prowadzono prace konserwatorskie ścian fundamentowych, odkryto wówczas zróżnicowanie historyczne i technologiczne murów świątyni. Najstarszą częścią jest wzniesione z nieregularnych bloków kamienia, noszące gotyckie cechy (ostrołukowe okna w ścianie południowej, skarpy) prezbiterium, które wzniesiono prawdopodobnie na początku XV w. Jeszcze w XV w. dobudowano do niego nieznacznie szerszą nawę. Wydłużone kaplice dostawiono do niej później, w XVI lub XVII w., o czym świadczą pozostałości okna zamkniętego łukiem pełnym oraz oculusy – podparcie ścian kaplic skarpami Nawrocki uznaje za anachronizm. Zarówno kaplice, jak i nawa zostały wzniesione z kamienia i cegły (przy użyciu zaprawy wapiennej[4])[9].
Początkowo ściany świątyni były nieotynkowane, zostały pokryte z zewnątrz barwionymi tynkami cementowo-wapiennymi, a od wewnątrz – tynkami wapiennymi. Szczyt fasady zwieńczono arkadowym gzymsem i zaakcentowano oculusem. Wszystkie elewacje zdobią gzymsy podokapowe i obramienia otworów drzwiowych i okiennych[4].
Prezbiterium, nawa oraz kaplice zostały nakryte sklepieniami kolebkowymi z lunetami, zakrystia jest sklepiona kolebkowo. Posadzki zostały po 1866 r. wyłożone płytkami ceramicznymi. Polichromia została wykonana w 1866 r. przez Jakuba Gucwę, przedstawia m.in. sceny ze Starego Testamentu; była odnawiana w latach 1951–1952 przez Stanisławę Bieńkowską. W kaplicy północnej polichromię wykonał prof. Zdzisław Gedliczka, a w kaplicy południowej – Stanisław Westwalewicz, w 1948 r. (przedstawia sceny z życia św. Józefa)[4]
Otwory okienne kościoła mają zróżnicowany kształt: są zamknięte ostrołukowo[9], półkoliście i odcinkowo[4].
Dachy kościoła są kryte blachą. Korpus budowli nakryto dachem dwuspadowym, wieżę wieńczy ostrosłupowy hełm[4].
Powierzchnia użytkowa obiektu wynosi ok. 400 m², kubatura liczy ok. 3000 m³[4].
Wyposażenie edytuj
Najstarszym elementem zachowanego wyposażenia kościoła jest późnorenesansowy ołtarz główny z początku XVII w., przekształcony prawdopodobnie dwukrotnie, w XVIII i XIX w. Został on konsekrowany, według daty umieszczonej na portatylu, w 1607 r. Nawrocki przypuszcza, że zastąpił on retabulum gotyckie, które spłonęło w pożarze z 1595 r. – nie ma jednak źródeł, które potwierdzałyby jego istnienie. Drewniany ołtarz ma ok. 8,5 m wysokości i 6 m szerokości, jest pokryty polichromią, wypełnia apsydę świątyni. Jest dwukondygnacyjny; w środkowej arkadzie pierwszej kondygnacji umieszczono krucyfiks datowany na XVII lub XVIII w. oraz figury Matki Bożej i św. Jana datowane na XVII w., wykonane przez innego artystę. Powyżej figur umieszczono obraz namalowany w 1870 roku przez karmelitę Ludwika Zielińskiego, a przedstawiający śś. Katarzynę i Barbarę. W arkadach bocznych drugiej kondygnacji znajdują się figury św. Augustyna oraz św. Tomasza z Villanuevy. Ponad nimi znajdują się figury św. Mikołaja z Tolentino oraz niezidentyfikowanego biskupa, augustianina. W szczycie umieszczono popiersie Boga Ojca w szacie liturgicznej[25].
Oprócz niego, według stanu z 1995 r., w kościele znajdują się[4]:
- dwa późnobarokowe ołtarze boczne, ustawione przy tęczy, lewy z XVIII-wiecznym obrazem Przemienienia Pańskiego, prawy z obrazami św. Teresy z 1952 r. (namalowany przez Sabinę Kozłowską) oraz św. Marii Magdaleny de’ Pazzi z XVIII w.;
- późnorenesansowy, XVII-wieczny ołtarz w kaplicy północnej z obrazem Matki Bożej Pocieszenia z ok. 1655 r. i figurami śś. Wojciecha i Stanisława;
- barokowy XVIII-wieczny ołtarz znajdujący się w kaplicy południowej, z obrazem św. Józefa z Dzieciątkiem oraz figurami śś. Wojciecha i Stanisława;
- neorokokowe, XIX-wieczne konfesjonały i ambona;
- empora z organami wykonanymi w 1826 r.;
- XVIII-wieczne rzeźby: Chrystus Zmartwychwstały, rokokowa oraz Chrystus upadający pod krzyżem, barokowo-ludowa;
- feretrony w rokokowych ramach z drugiej połowy XVIII w.;
- klasycystyczna monstrancja z 1842 r.;
- trzy dzwony kościelne – dwa odlane w XVII w., jeden z 1930 r.
W oratorium klasztoru, według stanu na 1995 r., znajdują się późnorenesansowy obraz św. Anny Samotrzeciej oraz witraż przedstawiający modlących się zakonników, wykonany w 1938 r. przez R. Ryniewicza wg projektu Jerzego Baranowskiego[3].
Uwagi edytuj
- ↑ Data przejęcia klasztoru przez karmelitów.
Przypisy edytuj
- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo podkarpackie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2023 [dostęp 2010-06-11].
- ↑ a b Klasztory [online], Zakon Braci Najświętszej Maryi z Góry Karmel [dostęp 2023-11-26] (pol.).
- ↑ a b c d e f g h i j k l Marek H. Grabski, Karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, tzw. biała – Klasztor augustianów ob. karmelitów [online], zabytek.pl, grudzień 1995 [dostęp 2023-07-09] (pol.).
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q Marek H. Grabski, Karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, tzw. biała – Kościół klasztorny oo. augustianów ob. karmelitów pw. św. św. Katarzyny i Barbary [online], zabytek.pl, grudzień 1995 [dostęp 2023-07-10] (pol.).
- ↑ a b c Główny Urząd Geodezji i Kartografii: Geoportal krajowy. geoportal.gov.pl. [dostęp 2023-07-11]. (pol.).
- ↑ a b Bruździński 2018a ↓, s. 230.
- ↑ a b c Bruździński 2018a ↓, s. 232.
- ↑ Nawrocki 2018 ↓, s. 695.
- ↑ a b c d e Nawrocki 2018 ↓, s. 696.
- ↑ Bruździński 2018a ↓, s. 233.
- ↑ a b c Bruździński 2018a ↓, s. 238.
- ↑ Bruździński 2018a ↓, s. 237.
- ↑ a b Bruździński 2018a ↓, s. 239.
- ↑ Bruździński 2018a ↓, s. 240.
- ↑ Bruździński 2018a ↓, s. 247.
- ↑ Bruździński 2018a ↓, s. 248.
- ↑ a b c Muzeum w Pilźnie [online], muzeumpilzno.pl [dostęp 2023-07-12].
- ↑ a b Bruździński 2018b ↓, s. 376.
- ↑ a b Bruździński 2018b ↓, s. 377.
- ↑ a b c d Bruździński 2018b ↓, s. 379.
- ↑ a b Nawrocki 2018 ↓, s. 698.
- ↑ a b c Dekret potwierdzający Sanktuarium Matki Bożej Pocieszenia w kościele OO. Karmelitów w Pilźnie [online], Oficjalna strona Diecezji Tarnowskiej, 13 marca 2010 [zarchiwizowane z adresu 2010-03-13].
- ↑ Dzieje kościoła i klasztoru oo. Karmelitów w Pilźnie [online], 25 marca 2021 [dostęp 2023-07-12] (pol.).
- ↑ Sanktuarium – Sanktuarium M. B. Pocieszenia w Pilźnie [online] [dostęp 2023-07-12] (pol.).
- ↑ Nawrocki 2018 ↓, s. 699–701.
Bibliografia edytuj
- Andrzej Bruździński, Klasztor augustianów w Pilźnie (1403-1832): Zarys problemu, [w:] Pilzno – monografia miasta do 1945 roku, Pilzno: Towarzystwo Przyjaciół Pilzna i Ziemi Pilzneńskiej, 2018, s. 229–250, ISBN 978-83-951855-0-2 (pol.).
- Andrzej Bruździński, Klasztor karmelitów w Pilźnie (1840-1945): Zarys problemu, [w:] Pilzno – monografia miasta do 1945 roku, Pilzno: Towarzystwo Przyjaciół Pilzna i Ziemi Pilzneńskiej, 2018, s. 375–386, ISBN 978-83-951855-0-2 (pol.).
- Rafał Nawrocki, Zabytki gminy Pilzno, [w:] Pilzno – monografia miasta do 1945 roku, Pilzno: Towarzystwo Przyjaciół Pilzna i Ziemi Pilzneńskiej, 2018, s. 679–712, ISBN 978-83-951855-0-2 (pol.).