Marcin Czechowic
Marcin Czechowic (ur. w listopadzie 1532 w Zbąszyniu, zm. w listopadzie 1613 w Lublinie) – teolog protestancki, polemista, pisarz i poeta religijny. Reprezentował radykalny nurt plebejski w ruchu braci polskich. Był jednym z pionierów pacyfizmu w Polsce. Głosił całkowity zakaz zabijania (także zwierząt). Jest uznawany za mistrza wczesnej prozy polskiej. W 1603 roku jako autor trafił do pierwszego polskiego Indeksu Ksiąg Zakazanych powstałego z inicjatywy biskupa Bernarda Maciejowskiego[1].
Data i miejsce urodzenia |
w listopadzie 1532 |
---|---|
Data i miejsce śmierci |
w listopadzie 1613 |
Nauczyciel w szkole kalwińskiej w Wilnie. | |
Okres sprawowania |
około 1559 |
Minister zboru braci polskich w Lublinie | |
Okres sprawowania |
1570–1598 |
Wyznanie | |
Kościół |
Życiorys
edytujUrodził się w ubogiej rodzinie rzemieślniczej w Zbąszyniu. Uczył się w miejscowej szkole parafialnej. Później zdobył gruntowne wykształcenie humanistyczne – kształcił się w Akademii Lubrańskiego w Poznaniu i w 1554, podczas rocznego pobytu na uniwersytecie w Lipsku. Poznał dobrze język grecki, w stopniu średnim język hebrajski. W młodości wyróżniał się głęboką religijnością katolicką. Święcenia kapłańskie otrzymał w 1555 i objął parafię w Kórniku. Zainspirowany duchem reformacji przeszedł na luteranizm, później kalwinizm. W 1555 uczestniczył także w synodzie gołuchowskim jako minister, zapewne luterski, w Kórniku. Wyjechał do Wilna, gdzie od ok. 1559 był nauczycielem w szkole kalwińskiej przy tamtejszym zborze.
W lipcu 1561 Mikołaj Radziwiłł Czarny wysłał go z misją poselską do Jana Kalwina i Heinricha Bullingera. W drodze powrotnej zapoznał się z funkcjonowaniem gmin (osad) anabaptystów na Morawach. W kraju rozpoczął ożywioną działalność zborową. W Wilnie początkowo propagował anabaptyzm, a w 1564 ostatecznie przyłączył się do braci polskich, odbywając z M. Wędrogowskim dysputę, w której zwalczał chrzest niemowląt. Swego stanowiska bronił także na synodzie w Węgrowie w grudniu 1565. Po opuszczeniu Wilna przeniósł się na Kujawy, aby tam szerzyć idee unitarianizmu. Na Kujawach (głównie w Niemojewie) przebywał w latach 1565–1568. W 1569 przebywał w Rakowie.
W latach 1570–1598 był ministrem zboru w Lublinie, gdzie znajdował się jeden z najważniejszych ośrodków arianizmu polskiego. Po śmierci Jana Niemojewskiego w 1598, z którym współpracował od ok. 1564, w lubelskim zborze przewagę uzyskało skrzydło braci polskich o umiarkowanych poglądach. Czechowic zrzekł się funkcji ministra zboru. Zmarł w biedzie i zapomnieniu.
Głoszona doktryna
edytujJego światopogląd kształtował się pod wpływem Erazma z Rotterdamu i wczesnochrześcijańskich teologów, takich jak Tertullian i Laktancjusz.
Zainspirowany ideami Socyna zaczął głosić radykalne reformy religijne i społeczne: demokratyzację państwa, zniesienie poddaństwa chłopów, wyrzeczenie się majątków, a także równość wszystkich stanów. Głosił bezwarunkowy pacyfizm: zakaz stosowania przemocy, zakaz prowadzenia wojen i noszenia wszelkiej broni, a nawet zakaz jakiejkolwiek działalności, związanej z wojskiem lub wojną. Odmawiał też prawa do samoobrony i pomocy innym, nawet w słusznej walce.
W sferze religii głosił bezcelowość chrztu nieświadomych dzieci, nie uznawał dogmatu o Trójcy Świętej oraz zaprzeczał boskości Jezusa. Twierdził, że Jezus był tylko człowiekiem, jednak człowiekiem doskonałym, bo urodzonym bez grzechu pierworodnego i jako taki godny jest czci.
Polemizował z polskimi rabinami, szczególnie z Jakubem Nahmanem z Bełżyc, przekonując ich, że negowanie roli Jezusa jako Mesjasza jest błędne. Prezentowana przez Czechowica doktryna miała wpływ na powstanie określenia chrystianie jako zamiennika nazwy bracia polscy.
Twórczość
edytujW 1570 wydany został Sumariusz, wierszowane streszczenie Nowego Testamentu.
Najważniejszym dziełem Czechowica są Rozmowy Chrystiańskie..., opublikowane w Krakowie w 1575. Zostało napisane w języku polskim w formie dialogów między Nauczycielem i Uczniem. Było pochwałą pacyfizmu i głosiło, że każdy chrześcijanin powinien być gotowy do męczeństwa za wiarę, wyrzec się prywatnego majątku i znosić z pokorą prześladowania. Odmawiał chrześcijanom prawa do zabijania wszelkich istot żywych, twierdząc, że jest to sprzeczne z naukami Jezusa. Uważał, że jedyną bronią chrześcijan powinny być: wiara, nadzieja, miłość, pokora, cierpliwość, uprzejmość, prawda, sprawiedliwość, modlitwa itp. Osoby wierzące nie powinny brać udziału w rządzeniu państwem ani rozstrzygać sporów w sądach. Nakazywał jednak posłuszeństwo królowi, dopuszczając sprzeciw wobec niesprawiedliwych rządów. To dzieło Czechowica cechuje się wysokim poziomem literackim i artystycznym; przyczyniło się do udoskonalenia literackiej polszczyzny.
Przetłumaczył na język polski i w 1577 opublikował w drukarni Aleksego Rodeckiego Nowy Testament na użytek zborów braci polskich. W 1590 wyszła jego polemika z jezuitą Jakubem Wujkiem Wujek to jest krótki odpis.
Ważniejsze utwory
edytuj- Pieśń ćwiczenia i doświadczenia Pańskiego, wyd. w: Pieśń ze 31 kap. przypowieści Salomonowych, Nieśwież 1564, drukarnia Daniel z Łęczycy; przedr. Katechizm albo krótkie w jedno miejsce zebranie wiary i powinności krześciańskiej, wyd. 2, Wilno 1594; J. Dürr-Durski Arianie polscy w świetle własnej poezji, Warszawa 1948
- De paedobaptistarum errorum origine et de ea opinione, qua infantes baptisandos esse in primo nativitatis eorum exortu creditur, Lublin 1575 lub 1582, drukarnia T. Adamowicz (= A. Rodecki), przekł. polski pt. O dzieciokrzeństwie krótkie wypisanie, powst. 1565, wyd. Łosk 1578, drukarnia J. Karcan, (streszczenie w książce: J. R. Kiessling Das Lehrgebäude der Wiedertäufer nach den Grundsätzen des Martin Czechowitz, Erlangen 1776)
- Summariusz wszystkiego Nowego Testamentu, Kraków 1570, drukarnia M. Wirzbięta, (utwór wierszem)
- Rozmowy Chrystiańskie, które z greckiego nazwiska dialogami zowią, Kraków 1575, drukarnia A. Rodecki, (mylnie nazywane katechizmem rakowskim)
- Trzech dni rozmowa o niektórych artykułach tych czasów wzruszonych, Łosk 1578
- Odpis Jakuba Żyda z Bełżyc na Dialogi Marcina Czechowica, na który odpowiada tenże, Kraków 1581, drukarnia T. Adamowicz (= A. Rodecki)
- Praktyka o morowym powietrzu i o innych plagach Bożych, Łosk 1581
- Respons na skrypt Stanisława Farnowskiego, którym zgodę licławską rozerwać usiłuje, Kraków 1581, drukarnia A. Rodecki
- Rozsądek na wykład katechizmu ks. Pawła Gilowskiego, Kraków 1581, drukarnia A. Rodecki
- Zwierciadłko panienek chrystiańskich ku obejźrzeniu się w powinnościach swych chrystiańskich, Raków 1582, drukarnia T. Adamowicz (= A. Rodecki)
- Epistomium na Wędzidło... księdza Hieronima Powodowskiego, Kraków 1583, drukarnia A. Rodecki, fragment przedr.: L. Szczucki, J. Tazbir Literatura ariańska w Polsce XVI wieku. Antologia, Warszawa 1959, (przedruk zawiera również wyjątek stanowiący list, dat. w Dorohusku, 28 października 1583, do Jana Zamoyskiego, podpisany: Paweł Orzechowski, podczaszy chełmski), unikat Biblioteka Czartoryskich, sygn. XVI 1519/1
- Wujek, to jest krótki odpis na pisanie ks. Jakuba Wujka z Wągrowca, Lublin 1590, fragment przedr.: L. Szczucki, J. Tazbir Literatura ariańska w Polsce XVI wieku. Antologia, Warszawa 1959, unikat Biblioteki Ukraińskiej Akademii Nauk we Lwowie, egz. dawnej Biblioteki Baworowskich, sygn. 2436
- Plastr na wydanie N. Testamentu przez ks. Jakuba Wujka, Raków 1594, drukarnia S. Sternacki
Przekłady
edytuj- Nowy Testament, Kraków 1577, drukarnia A. Rodecki, wznow.: Raków 1594
- Słownik hebraizmów i grecyzmów przekładu, przed 1581, zob. Wypowiedzi o języku i stylu w okresie staropolskim (do połowy XVIII w.), t. 2: Słownik, oprac. J. Puzynina pod red. M. R. Mayenowej, Warszawa 1963, (przekł. na ruski język ludowy: W. Niegalewski, Choroszów k. Ostroga, 1581)
Listy i materiały
edytuj- List od Fausta Socyna, Kraków, 20 czerwca 1580, przekł. polski, wyd. L. Chmaj w: F. Socyn "Listy", t. 1, Warszawa 1959, Biblioteka Pisarzy Reformacyjnych nr 2
- Listy: J. Wolfa do F. Lismanina, 3 października 1561; F. Lismanina do H. Bullingera, 14 grudnia 1561; F. Lismanina do J. Wolfa, 28 grudnia 1561; H. Bullingera do F. Crucigera, 16 marca 1562; ogł. T. Wotschke: Der Briefwechsel der Schweizer mit den Polen", Archiv f. Reformationsgeschichte, Ergänzungband 3 (1908), s. 136, 141-142, 148
- Materiały dot. udziału w synodach, ogł. S. Zachorowski: Najstarsze synody arian polskich. Z rękopisu koloszwarskiego, Reformacja w Polsce, 1921
Utwór o autorstwie niepewnym
edytuj- O krzcie świętym i odrodzeniu naszym przez Ducha Świętego piosnki. Druga pieśń, wyd. w Katechizm albo krótkie w jedno miejsce zebranie wiary i powinności krześcijańskiej, Nieśwież 1563, drukarnia Daniela z Łęczycy; wznow. Wilno 1594; przedr. Jan Dürr-Durski Arianie polscy w świetle własnej poezji, Warszawa 1948, (autorstwo przypuszczalne według J. Dürr-Durskiego)
Przypisy
edytujBibliografia
edytuj- Słownik biograficzny historii powszechnej do XVII stulecia, Wiedza Powszechna, Warszawa 1968
- Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1984, ISBN 83-01-01520-9, t. 1-2; ISBN 83-01-05368-2 t. 1
- Encyklopedyczny słownik sławnych Polaków, Oficyna Wydawniczo-Poligraficzna "Adam", Warszawa 1996, ISBN 83-85207-90-2
- Bibliografia literatury polskiej – Nowy Korbut, t. 2 Piśmiennictwo staropolskie, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1964, s. 105-108
- Wybrane utwory Marcina Czechowica dostępne w Polonie
Linki zewnętrzne
edytuj- Dzieła Marcina Czechowica w bibliotece Polona