Potencjał (łac. potentia ‘zdolność, możność’) – pole skalarne określające pewne pole wektorowe.

Pole wektorowe mające cyrkulację nie jest polem potencjalnym. Takie pole nie może być zapisane w postaci gradientu jakiejś funkcji skalarnej. Przykładem jest pole magnetyczne. Matematycznie oznacza to, że rotacja pola nie jest zerowa

W wypadku pola sił, które jest polem wektorowym, potencjał nazywa się energią potencjalną. Dla wielu sił rozpatrywanych w fizyce da się wprowadzić pojęcie energii potencjalnej, np. dla pola sił grawitacyjnych, elektrostatycznych czy sił sprężystych. Potencjału nie ma jednak np. pole magnetyczne. Istotnym warunkiem możliwości znalezienia potencjału jest brak wirowości pola wektorowego (rysunek obok). Matematycznie oznacza to, że rotacja (wirowość) pola zeruje się w każdym punkcie (dokładniej omówiono to niżej).

Istnienie potencjału pozwala uprościć wiele obliczeń, np. ilość pracy koniecznej do przemieszczenia ciała z jednego punktu pola sił potencjalnych do drugiego punktu pola jest równa różnicy potencjałów (energii potencjalnych) obliczonych w tych punktach.

Definicja potencjału

edytuj

Jeżeli dla danego pola wektorowego   istnieje pole skalarne   takie że w każdym punkcie   jego gradient jest równy wektorowi danego pola ze zmienionym zwrotem:

 

to pole   nazywamy polem potencjalnym, a   jego potencjałem.

Definicja potencjału skalarnego nie określa go jednoznacznie, bo dodanie do   jakiejkolwiek wielkości stałej C nie wpływa na wektor   Gdy trzeba pozbyć się tej dowolności, wprowadza się dodatkowy warunek określający wartość stałej  [1].

Dla różnych pól sił fizycznych otrzymuje się różne postacie funkcji określającej potencjał.

Warunek istnienia potencjału

edytuj

Pole wektorowe posiada potencjał, jeżeli jego rotacja zeruje się w każdym punkcie   pola:

 

Energia potencjalna

edytuj

Jeżeli pole wektorowe jest polem sił i to niezmiennym w czasie oraz takim, że istnieje potencjał  

 

to wielkość   nazywana jest energią potencjalną ciała w położeniu  

Potencjalne pola sił niezależnych od czasu są polami zachowawczymi, co oznacza, że energia mechaniczna (tj. suma energii kinetycznej i potencjalnej) ciała przemieszczającego się w polu potencjalnym nie ulega zmianie, mimo że energia potencjalna i kinetyczna ciała mogą przemieniać się jedna w drugą w trakcie ruchu. Przykładem jest ruch planety czy komety po orbicie eliptycznej wokół Słońca: gdy kometa zbliża się do Słońca, to jej energia potencjalna maleje, ale rośnie energia kinetyczna – kometa przyspiesza; podczas oddalania się od Słońca zachodzi proces odwrotny.

Pola grawitacyjne, elektrostatyczne, pole sił sprężystych mają zerujące się rotacje. Jednak np. pole magnetyczne jest polem wirowym – dla tego pola nie da się wprowadzić potencjału.

Obliczanie potencjału

edytuj

Jeżeli dane pole wektorowe   ma zerującą się rotację, to istnieje potencjał dla tego pola. Potencjał w dowolnym punktcie   oblicza się jako całkę krzywoliniową po dowolnej krzywej   łączącej punkt   z ustalonym dowolnie punktom odniesienia  

 

Wynika stąd, że w punkcie odniesienia   potencjał zeruje się (wybór tego punktu jest dowolny, gdyż bez względu na ten wybór otrzymuje się to samo pole sił  ).

Potencjał pola centralnego

edytuj
 
Słońce wytwarza pole sił grawitacyjnych, które jest polem centralnym: wektory sił są skierowane ku Słońcu.

Każde pole centralne jest polem potencjalnym. Przykładami są pole grawitacyjne, elektrostatyczne lub sił sprężystych: siła   działająca na ciało umieszczone w punkcie   pola jest skierowana w stronę jednego punktu, zwanego centrum pola (porównaj rysunek obok).

Potencjał   pola centralnego zależy jedynie od odległości   od centrum pola. Jeżeli środek układu współrzędnych znajduje się w centrum pola sił   to siłę odlicza się jako pochodną potencjału, tj.

 

Przykłady potencjałów pól fizycznych

edytuj

Polami potencjalnymi rozważanymi w fizyce są np. pole grawitacyjne czy pole elektryczne. Zazwyczaj za punkt odniesienia do obliczania potencjału (tj. punkt, w którym potencjał wynosi zero) przyjmuje się nieskończoność. W elektrotechnice i elektronice punktem odniesienia jest Ziemia, przewód ochronny, czy wydzielony fragment obwodu nazywany masą.

Potencjał pola elektrycznego

edytuj
Osobny artykuł: Potencjał elektryczny.
  • Inna spotykana definicja potencjału pola elektrycznego to stosunek energii potencjalnej   ładunku próbnego   umieszczonego w tym punkcie, do wartości tegoż ładunku  [2][3]:
 
  • Niekiedy potencjał pola elektrycznego w punkcie „P” definiuje się również jako stosunek pracy   wykonanej przez siłę elektryczną przy przenoszeniu ładunku   z tego punktu do nieskończoności, do wartości tego ładunku (definicja ta z góry zakłada zero potencjału elektrycznego w nieskończoności):
 
  • Zgodnie z ogólną definicją potencjału potencjałem pola elektrycznego   jest pole skalarne   takie że:
 

Jednostką potencjału pola elektrycznego jest wolt (V). Bardzo często używa się też pojęcia napięcia elektrycznego będącego różnicą potencjałów w dwóch punktach.

Potencjał harmoniczny

edytuj

Pole siły sprężystej (harmonicznej) określone jest wzorem

 

Pole to jest polem centralnym, gdyż wektory sił są skierowane równolegle do wektorów   zaczepionych w centrum siły. Potencjał (który ma sens energii potencjalnej) określa wzór

 

Potencjał ten jest kulistosymetryczny.

Jeżeli siła sprężysta jest określona w jednym wymiarze,   to potencjał wyraża wzór

 

Potencjał pola prędkości

edytuj

Potencjał pola prędkości ośrodka ciągłego jest przykładem potencjału niemającego bezpośredniego związku z energią. Wprowadza się go w mechanice ośrodków ciągłych by otrzymać opis ruchu niezależny od wyboru układu odniesienia[4].

W przepływie bezwirowym płynu nielepkiego pole prędkości ośrodka   można opisać przez jej potencjał  

 

Przepływ dla którego można określić potencjał pola prędkości nazywa się przepływem potencjalnym.

Prędkość w powyższym wzorze oznacza prędkość ośrodka w ustalonym punkcie przestrzeni (podejście Eulera), a nie prędkość ustalonego punktu ośrodka poruszającego się w przestrzeni (częściej stosowane podejście Lagrange’a).

Potencjał pola grawitacyjnego

edytuj
  • Zgodnie z ogólną definicją potencjału potencjałem natężenia pola grawitacyjnego   jest pole skalarne   takie że:
 
  • W sąsiedztwie punktu materialnego o masie   lub sferycznie symetrycznej masy  [1]
 
gdzie   jest stałą grawitacyjną. Pole grawitacyjne jest wtedy centralne, a jego potencjał wynosi
 

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj

Bibliografia

edytuj