Santok
Santok (niem. Zantoch[4]) – wieś w Polsce położona w województwie lubuskim, w powiecie gorzowskim, w gminie Santok.
| wieś | |
 Santok – wieża widokowa | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Powiat | |
| Gmina | |
| Liczba ludności (2015) |
870[2] |
| Strefa numeracyjna |
95 |
| Kod pocztowy |
66-431[3] |
| Tablice rejestracyjne |
FGW |
| SIMC |
0186708 |
Położenie na mapie gminy Santok  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa lubuskiego  | |
Położenie na mapie powiatu gorzowskiego  | |
 52°44′19″N 15°24′32″E/52,738611 15,408889[1]
| |
| Strona internetowa | |
W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa gorzowskiego, a wcześniej w latach 1950–1975 do województwa zielonogórskiego.
Miejscowość jest siedzibą gminy Santok. Znajduje się tutaj przystań wodna, przystanki PKP i PKS, sklepy różnych branż, ośrodek zdrowia i dom kultury. We wsi znajduje się Muzeum Grodu Santok – Oddział Muzeum Lubuskiego im. Jana Dekerta w Gorzowie Wielkopolskim. Przez Santok prowadzą turystyczne szlaki piesze, rowerowe i wodne.
Toponimia edytuj
Miejscowość w zlatynizowanej formie Zutok odnotował Gall Anonim w swojej Kronice polskiej spisanej w latach 1112–1116 opisując miejscowość jako strażnica i klucz do królestwa[5] (Zutok regni custodiam et clavem)[6], co zostało uwidocznione w herbie miejscowości.
Nazwa wsi nawiązuje do położenia – staropolski sątok oznacza spływ rzek, w tym przypadku Noteci i Warty. W roku 1154 arabski geograf Al-Idrisi w swoim dziele pt. Księga Rogera zamieścił nazwę S(i)tnu (identyfikowaną przez historyków z Santokiem lub Szczecinem[7]) pośród innych ważnych polskich miast: Krakowa, Gniezna, Sieradza, Wrocławia oraz Łęczycy[8][9].
Miejscowość pod nazwą Sanctog zanotowana była po łacinie w dokumencie Przemysła I z 1250 roku wydanym w Gnieźnie[10]. W kolejnym dokumencie z 1256 roku sygnowanym przez tego księcia miejscowość zanotowana została pod obecnie stosowaną nazwą Santok[11].
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego wydany w XIX wieku podaje dwie nazwy polskie miejscowości Santok oraz Sątok, a także zgermanizowaną Zantoch[12]. Oprócz tego podaje również historyczne nazwy wynotowane z dokumentów łacińskich jak Santoc, Szantoch, Suthoc i Zutok. Stanisław Rospond podaje zaś historyczne zapisy nazwy w formach Zutok (1110), Santhoc (1181-1222), Santoch (1252)[13].
Współczesna nazwa została administracyjnie zatwierdzona 7 maja 1946[14].
Położenie i warunki geograficzne edytuj
Współczesny Santok to duża wieś ulicówka, o długości ponad 3 km. Miejscowość leży u ujścia Noteci do Warty, na wąskiej terasie Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej. Od południa ograniczona jest korytami Warty i Noteci, a od północy wysoką krawędzią Równiny Gorzowskiej.
Na lewym brzegu Warty zachowało się grodzisko, które jest obecnie niewielkim, zadrzewionym pagórkiem wśród podmokłych łąk. Pierwotnie leżało ono w widłach Warty i Noteci, lecz w czasie katastrofalnej powodzi w 1751 r. Warta zmieniła koryto, tworząc nowe na północ od grodziska. Badania archeologiczne potwierdziły istnienie w tym miejscu 12 warstw osadniczych (VIII – XIV w.).
.jpg)
Historia edytuj
Miejscowość historycznie związana jest z Wielkopolską. Badania dendrochronologiczne wskazują, że około 970 roku[15] powstał tu w czasach Mieszka I ważny gród piastowski o statusie kasztelanii i osada obronna na granicy Państwa Piastów i Pomorza Zachodniego. Pod datą 1097 wzmiankował o nim Gall Anonim. Według kroniki Galla Anonima Santok stanowił klucz i strażnicę państwa polskiego[5], przedmiot walk z Pomorzanami, a później z Brandenburgią. Gród miał średnicę około 240 metrów i zabudowę drewnianą, a na jego terenie mieściła się siedziba archidiakonatu. Po śmierci Bolesława Krzywoustego w 1139 roku gród stracił na znaczeniu, w związku z czym w XIII wieku książę wielkopolski Przemysł I w części starego grodu Mieszka I zbudował mniejszy owalny gród o średnicy 80 m. W 1231 roku wzmiankowano, że kasztelanem grodu był Paweł. W 1234 roku gród wzmocnił Henryk I Brodaty. W latach 1238–1239 gród posiadał przejściowo książę pomorski Barnim I. W 1265 roku gród, będący w posiadaniu Bolesława Pobożnego, zajęli na skutek zdrady władcy Marchii Brandenburskiej z dynastii askańskiej. Po kolejnym zajęciu grodu przez Brandenburczyków w 1270 roku, w 1271 roku Bolesław Pobożny próbował bez powodzenia odzyskać Santok, jednak udało mu się to dopiero w 1278 roku. W 1296 roku zdobyty ponownie przez margrabiów brandenburskich, którzy oddali go w lenno kilku kolejnym rodom rycerskim. W 1365 roku dzierżący gród panowie von Osten (Dobrogost, Arnold, Holryk i Bartold) poddali zamek jako lenno królowi Kazimierzowi Wielkiemu. Po śmierci króla Kazimierza w 1370 roku opanował go Otto IV Hasso von Wedel. Gródek ten w 1397 dostali w zastaw joannici od Zygmunta Luksemburczyka. W 1419 zamek został zdobyty przez wojska polskie. W 1420 roku zamek zdobył i spalił elektor Fryderyk I Hohenzollern, a następnie przekazał go w dzierżawę ponownie joannitom, którzy zbudowali nową murowaną wieżę o boku 5 × 5 m[16]. Gdy Nowa Marchia została sprzedana przez Krzyżaków Brandenburgii w 1454 roku, fortyfikacja na skutek zmiany granicy straciła na znaczeniu militarnym i stała się siedzibą szlachecką. Pomimo utraty Santoka Polska aż do rozbiorów zachowała tytuł kasztelanów santockich (w latach 1231–1793 było ich 61)[17].
Po powodzi w XVIII wieku miejscowość przeniesiono na północny wyższy brzeg rzeki.
Kalendarium edytuj
- VII – VIII w. – pierwszy gród otoczony palisadą,
- poł. X w. – zniszczenie grodu w czasie walk Mieszka I z Pomorzanami,
- X w. – wzniesiono potężne obwarowania rusztowo-skrzyniowe,
- X – XI w. – powstaje umocnione podgrodzie,
- XI w. – na prawym brzegu Noteci Pomorzanie wznoszą gródek z fosą,
- 1097 – pierwsza wzmianka o Santoku w roczniku kapituły gnieźnieńskiej,
- XII w. – w wielkopolskim grodzie znajduje się siedziba kasztelanii, archidiakonatu, ważny ośrodek administracyjny,
- 1266 – Santok opanowany przez margrabiów brandenburskich wchodzi w skład Nowej Marchii,
- 1278–1296 – przejściowo pod panowaniem Przemysła II,
- 1296 – ponownie w posiadaniu Brandenburgii,
- 1365–1370 – włączony jako lenno do Królestwa Polskiego przez Kazimierza Wielkiego,
- 1370 – wójt margrabiego brandenburskiego Ottona Wittelsbacha Hasso von Wedel z Krępcewa podstępem opanowuje zamek
- 1397 – Zygmunt Luksemburski oddaje Santok w zastaw zakonowi joannitów
- 1402 – pod panowaniem Krzyżaków,
- 1419 – wojska polskie zajmują Santok na rok
- 1433 – Polacy opanowują zamek na cztery lata
- 1454 – Krzyżacy zwracają Santok i Nową Marchię Brandenburgii, upadek politycznego znaczenia Santoka
- 1701 – w państwie pruskim,
- 1731 – w wyniku katastrofalnej powodzi Warta zmienia koryto, osada zostaje przeniesiona na prawy wyższy brzeg,
- 1724 – wzniesiono ryglowy kościół,
- 1820 – wielki pożar,
- 1854 – katastrofalna powódź niszczy część wsi,
- 1857, 12 X – otwarcie stacji kolejowej i linii przechodzącej przez Santok, w biegu Pruskiej Kolei Wschodniej (Ostbahn) Berlin – Królewiec[18],
- 1858 – w związku z koniecznością zajęcia terenu pod dotychczasowym kościołem z 1764 r. pod budowę linii kolejowej, jej budowniczowie w l. 1857–58 wybudowali obecny kościół neogotycki[18]
- 1932–1934 – pierwsze badania archeologiczne grodu prowadzone przez Berlińskie Państwowe Muzeum Prehistoryczne,
- 1945 – Santok ponownie w Polsce,
- 1958–1965 – badania archeologiczne prowadzone przez Instytut Archeologii i Etnologii PAN,
- 1997 – uroczyste obchody 1300-lecia grodu,
- 1997–1999 – kontynuacja badań archeologicznych,
- 2005 – otwarcie Muzeum Grodu Santok
- 2007 – kontynuacja badań archeologicznych.
Zabytki edytuj
Do wojewódzkiego rejestru zabytków wpisane są[19]:
- kościół fil. pw. św. Józefa, neogotycki z 1858 r., na wyposażeniu późnogotycki krucyfiks z XVI w.
- dzwonnica wiejska, szachulcowa, z 1764 r.
- wieża widokowa z 1936 roku, w miejscu gródka pomorskiego z XI w. i zameczku rycerskiego z XV w.
inne zabytki:
- grodzisko z X – XIII w., średniowieczne, pierścieniowate
- domy szachulcowe, najstarszy z 1825 r.
- resztki umocnień południowej części odcinka Wału Pomorskiego (Die Pommernstellung) – Linii Noteci (Netzestellung) zachowały się na terenie Santoka.
Sport edytuj
Działa tu piłkarski Klub Sportowy „Kasztelania” Santok, który został założony w 1946 roku i występujący w gorzowskiej klasie okręgowej[20].
Przypisy edytuj
- ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 120749
- ↑ Gmina Santok, Wykaz ilościowy mieszkańców. [dostęp 2021-09-24]. (pol.).
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2022, s. 1148 [zarchiwizowane 2022-10-26].
- ↑ Zantoch. [dostęp 2021-09-24]. (niem.).
- ↑ a b „Kronika polska, Gall Anonim”, seria „Kroniki polskie”, Zakł. Nard. Ossolińskich, Wrocław, ISBN 978-3-939991-64-9, s. 82.
- ↑ „Monumenta Poloniae Historica”, Tom I, Akademia Umiejętności w Krakowie, Lwów 1864, s. 439.
- ↑ Encyklopedia Szczecina, Tadeusz Białecki (red.), Szczecin: Szczecińskie Towarzystwo Kultury, 2015, s. 919, ISBN 978-83-942725-0-0, OCLC 924941684.
- ↑ „Dzieje Wielkopolski w wypisach”, PZWS, Warszawa 1963, s. 41–43.
- ↑ Tadeusz Lewicki, Polska i kraje sąsiednie w świetle „Księgi Rogera” geografa arabskiego z XII w. Al Indrisi’ego, cz.I, Polska Akademia Nauk. Komitet Orientalistyczny, PWN, Kraków 1945.
- ↑ „Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski”, tom I, Biblioteka Kórnicka, Poznań 1877, s. 247.
- ↑ „Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski”, tom I, Biblioteka Kórnicka, Poznań 1877, s. 300.
- ↑ Santok w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego t. X.
- ↑ Stanisław Rospond: Słownik etymologiczny miast i gmin PRL. Wrocław: Ossolineum, 1984, s. 341–342. ISBN 83-04-01090-9.
- ↑ Zarządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 7 maja 1946 r. (M.P. z 1946 r. nr 44, poz. 85).
- ↑ Naukawpolsce.pl: Gniezno czy giecz najstarszym grodem piastowskim?. [dostęp 2014-05-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-08-19)].
- ↑ Zarchiwizowana kopia. [dostęp 2014-05-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-05-06)].
- ↑ P. Anders, W. Kusiak, Puszcza Notecka przewodnik krajoznawczy, G&P Oficyna Wydawnicza, Poznań 2005, s. 183.
- ↑ a b Roman Szczeciński, Santok, „Świat Kolei” nr 1/2011, s. 39.
- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych woj. lubuskiego. Narodowy Instytut Dziedzictwa. s. 3. [dostęp 2013-01-20].
- ↑ KS Kasztelania Santok. 90minut.pl. s. 3. [dostęp 2013-08-02].
Bibliografia edytuj
- Bohdan Kucharski, Informator Turystyczno-Krajoznawczy Województwa Gorzowskiego, Gorzów Wielkopolski, Urząd Wojewódzki w Gorzowie Wielkopolskim, 1998, ISBN 83-908511-1-3.
- J. Lewczuk, B. Skaziński (red.), Zabytki północnej części województwa lubuskiego, Zielona Góra – Gorzów Wielkopolski, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Zielonej Górze, 2004, ISBN 83-921289-0-7.
Linki zewnętrzne edytuj
- Santok w „Słowniku historyczno-geograficznym ziem polskich w średniowieczu” Instytutu Historii PAN
- Santok, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. X: Rukszenice – Sochaczew, Warszawa 1889, s. 301.
- Muzeum Grodu Santok