Viola da gamba
Viola da gamba [ˈvjɔːla da ˈɡamba] – dawny instrument muzyczny z grupy chordofonów smyczkowych, popularny w renesansie i baroku; używany do gry solowej i zespołowej (zazwyczaj do realizowania basso continuo).
| |
| Klasyfikacja naukowa | |
| 321.322-71 | |
| Klasyfikacja popularna | |
| instrument smyczkowy | |
| Podobne instrumenty | |
Pierwsze viole pojawiły się już pod koniec XV wieku. Ich typowe formy ukształtowały się na przełomie XV i XVI w., dając początek m.in. rodzinie viol da gamba, z wieloma odmianami o różnej wielkości i stroju[1][2][3]. Już w XVI w. znane były gamby dyszkantowe, altowe, tenorowe, basowe małe i wielkie oraz subbasowe (kontrabasowe)[4].
Etymologia edytuj
Określenie da gamba (wł. gamba „noga”) wskazuje na sposób trzymania instrumentu podczas gry, czyli w pozycji pionowej, na nodze lub między kolanami. W XVII w. mniejsze gamby dyszkantowe trzymano czasem poziomo na przedramieniu[1][3].
Budowa edytuj
Pudło rezonansowe violi da gamba było kształtem zbliżone do korpusu skrzypiec[1]. Typowe cechy jej budowy to: płaska płyta spodnia nachylna ku szyjce (tzw. daszek), wysokie boczki, górne boczki spadziste w stosunku do szyjki, krawędzie płyt nie wystające poza boczki, wewnętrzne poprzeczki wzmacniające, otwory rezonansowe w kształcie litery C lub płomieniste[3][4][5]. Miała od 5 do 7 cienkich strun strojonych w kwartach i tercjach oraz 7 progów jelitowych na chwytniku zawiązywanych wokół szyjki i podstrunnicy[1][4][5][6].
Smyczek był nieco krótszy od używanego współcześnie. Trzymano go dłonią odwróconą wierzchem do dołu, tzw. podchwytem, z kciukiem i palcem wskazującym spoczywających od góry na pręcie i środkowym palcem na włosiu. Smyczkowano ruchem popychającym, od końca smyczka ku żabce, a nie ruchem pociągającym, stosowanym współcześnie[3].
Brzmienie gamb było łagodne, ciemne i ciche[3][4]. Niski wolumen dźwięku był jedną z przyczyn zastąpienia gamb przez mocniejsze brzmieniowo skrzypce[4]. W połowie XX w. viole da gamba znów zyskały na popularności z powodu zainteresowania dawnymi technikami wykonawczymi. Jednym z najbardziej znanych współczesnych gambistów jest Jordi Savall.
Główne odmiany gamb edytuj
Odmiana tenorowa edytuj
Odmiana podstawowa, powszechnie utożsamiana z violą da gamba. Instrument sześciostrunowy, długości od 50 do 58 cm[3], z kwartowo-tercjowym strojem (G c f a d¹ g¹)[6] lub (A d g h e¹ a¹)[3]. Od połowy XVII w. chętnie wykorzystywana przez kompozytorów barokowych[7], np. Sonaty gambowe Johanna Sebastiana Bacha (3 sonaty na violę da gamba/ wiolonczelę i b.c., BWV 1027–1029). Istniała też jej pięciostrunowa wersja altowa, bez najniższej struny (c f a d¹ g¹)[6].
Odmiana dyszkantowa edytuj
Zwana też dessus de viole[4]. Gamba sześciostrunowa, długości od 32 do 45 cm[3], ze strojem kwartowo-tercjowym (d g c¹ e¹ a¹ d²)[3][6]. We Francji była też w użyciu dyszkantowa pardessus de viole, z najwyższą struną g²[4].
Odmiana barytonowa edytuj
Baryton, viola di bardone.
Odmiana kontrabasowa edytuj
Kontrabasowa viola da gamba, zwana też contrabasso[6], stała się prototypem dzisiejszego kontrabasu[1][5]. Sześciostrunowa, o długości od 61 do 76 cm[3], ze strojem kwartowo-tercjowym (D1 G1 С E A d)[3][6]. Była instrumentem zespołowym, zazwyczaj realizującym basso continuo[3]. W XVII w. zrezygnowano z progów na jej podstrunnicy, a w XVIII w. zmniejszono liczbę strun do czterech[1]. Znana jest też violone da gamba, o wyższym stroju (G1 С F A d g)[6].
Zobacz też edytuj
Przypisy edytuj
- ↑ a b c d e f Andrzej Chodkowski (red.), Encyklopedia muzyki, Warszawa: PWN, 1995, s. 461, 934-935, ISBN 83-01-11390-1.
- ↑ viol, [w:] Gordon Campbell, The Oxford Dictionary of the Renaissance, Oxford University Press, 2006, ISBN 978-0-19-172779-5, via Oxford Reference [dostęp 2020-11-24] (ang.).
- ↑ a b c d e f g h i j k l Curt Sachs, Historia instrumentów muzycznych, Kraków: PWM, 1989, s. 324-328, ISBN 83-224-0324-0 (pol.).
- ↑ a b c d e f g Ulrich Michels, Atlas muzyki, t. I, Warszawa: Pruszyński i S-ka, 2002, s. 38-39, ISBN 83-7255-085-9 (pol.).
- ↑ a b c Mieczysław Drobner, Instrumentoznawstwo i akustyka, Kraków: PWM, 1986, s. 44-46, ISBN 83-224-0259-7 (pol.).
- ↑ a b c d e f g Dorothea Baumann, Streichinstrumente des Mittelalters und der Renaissance: Bautechnische, dokumentarische und musikalische Hinweise zur Spieltechnik, „Music in Art”, Vol. 24, 1999, s. 35-36, ISSN 1522-7464, via Jstor [dostęp 2020-11-26] (niem.).
- ↑ Ian Woodfield, Viola da gamba., [w:] Stanley Sadie (red.), The New Grove Dictionary of Music and Musicians, wyd. 2, t. vol. V, Oxford University Press, 2004, ISBN 978-0-19-517067-2 (ang.).