Walki pod Brzostkiem
Walki pod Brzostkiem[1], także: bitwa o Brzostek[2] – starcie zbrojne stoczone 7 maja 1915 r. w okolicy Brzostku, w ramach operacji gorlickiej.
I wojna światowa, front wschodni, operacja gorlicka | |||
Rynek w Brzostku z ruinami ratusza po bitwie w maju 1915 r. | |||
Czas |
7 maja 1915 | ||
---|---|---|---|
Miejsce |
okolice Brzostku | ||
Terytorium |
Austro-Węgry, Galicja (obecnie Polska) | ||
Przyczyna |
konieczność wyparcia Rosjan z okolicy Brzostku przez żołnierzy austro-węgierskich | ||
Wynik |
zwycięstwo Austriaków, wyparcie Rosjan z miasta | ||
Strony konfliktu | |||
| |||
Dowódcy | |||
| |||
Położenie na mapie gminy Brzostek | |||
Położenie na mapie Polski | |||
Położenie na mapie województwa podkarpackiego | |||
Położenie na mapie powiatu dębickiego | |||
49°52′46,95″N 21°24′37,08″E/49,879708 21,410300 |
Pod Brzostkiem starły się ze sobą siły Austro-Węgier oraz Imperium Rosyjskiego. Nacierający Austriacy chcieli zdobyć miasto i wzgórza nad Bukową, by zlikwidować zagrożenie uderzenia z flanki dla idącej obok sprzymierzonej armii niemieckiej, która stanowiła główną siłę ofensywy. Teren sprzyjał obrońcom, którzy umocnili się na okolicznych wzgórzach, jednak ostatecznie zostali oni wyparci z Brzostku przez oddziały nacierające i zmuszeni do odwrotu.
W bitwie walczyła głównie piechota mająca w dyspozycji broń indywidualną, która atakowała gniazda karabinów maszynowych i artylerii. W końcowej fazie walk nastąpiła bezpośrednia walka na bagnety[2].
Po każdej ze stron walczyło kilkanaście tysięcy żołnierzy. Łącznie zginęło lub zostało wziętych w niewolę kilka tysięcy osób.
Tło
edytujPodczas I wojny światowej front wschodni trzykrotnie przekraczał dolinę Wisłoki: we wrześniu i listopadzie 1914 r. oraz w maju 1915 r.[3] Decydujące były wydarzenia z 1915 r.[2] – w pierwszych dniach maja państwa centralne rozpoczęły w rejonie Galicji operację zaczepną: operację gorlicką[4]. Pod Gorlicami 2 maja wojska austro-węgierskie i niemieckie przełamały rosyjską obronę[2]. Główną siłę uderzeniową stanowiła niemiecka 11 Armia. Po obu stronach wspierały ją oddziały austro-węgierskich armii 3 i 4[5].
Na północ od armii niemieckiej atakowała więc austro-węgierska 4 Armia, dowodzona przez gen. piech. Józefa Ferdynanda[5]. W okolicy nacierali konkretnie żołnierze 9 Korpusu, dowodzonego przez gen. Rudolfa Králíčka , który został wyznaczony do ofensywnego osłaniania niemieckiego ataku. W jego skład wchodziły 10 dywizja piechoty (10.DP) dowodzona przez GM. Artura von Mecenseffy , złożona głównie z Czechów i 106 dywizja piechoty Landsturmu (106.DP), głównie Polacy. Wspomagała ich rezerwowa brygada GM. Franza Szendego von Fülekkelecsény (31.BP), złożona z Węgrów, użyczona 4 Armii przez ulokowaną za Wisłą 1 Armię[6][3].
Jednostki austro-węgierskie, 10.DP i 31.BP, weczorem 6 maja doszły do Wisłoki na wysokości Brzostku. 10.DP dotychczas ścierała się z siłami rosyjskiego 9 Korpusu, który, nadal pozostając na zachodnim brzegu Wisłoki, wycofał się w kierunku północno-wschodnim. Po wschodniej stronie zbierała się z kolei część pokonanego kilka dni wcześniej pod Gorlicami 10 korpusu, dowodzonego przez gen. por. Mikołaja Protopopowa – głównie resztki 31 i 61 dywizji piechoty (31.DP i 61.DP). Nad zgrupowaniem kontrolę objął gen. por. Polikarp Kuzniecow. Osłaniała je Grupa Wołodczenki, dowodzona przez gen. mjra Mikołaja Wołodczenko, sformowana głównie z jednostek 16 dywizji kawalerii (16.DK)[7]. Frontu na odcinku od Brzostku do Zawadki Brzosteckiej bronić mieli żołnierze 16.DK, a na północ od nich – jednostki 3 Dońskiej Dywizji Kozackiej. W okolicy wprowadzono też do walki żołnierzy 63 Dywizji Piechoty i odwody armii[3][8].
Rosjanie podjęli tu próbę obrony w oparciu o zachodnie pasmo wzgórz: Działów januszkowickich i Bukowej oraz Brzostku, Zawadki i Gorzejowej. Nacierający Austriacy musieli zejść z pasma wzgórz w rejonie Błażkowej, Skurowej i Przeczycy, pokonać równy teren, sforsować Wisłokę i jej niezalesioną dolinę, a następnie zaatakować szereg wzniesień, na których umocnili się Rosjanie[8][2]. Wszystko to sprawiało, że dla wojsk austro-węgierskich atak na Brzostek był niebezpieczny[8].
Na południe od Bukowej nacierała niemiecka 19.DP, która miała przeprawić się przez Wisłokę na wysokości Kołaczyc i ruszyć na Frysztak. Gdyby zatem głównym celem atakujących było samo zdobycie Brzostku, sytuacja nie wymuszała frontalnego ataku na miasto – oddziały niemieckie w Kołaczycach mogłyby zwrócić się ku północy, obejść rosyjskie pozycje obrony i zająć pasmo wzgórz. Założeniem ofensywy państw centralnych była jednak zdecydowana, ciągła ofensywa wojsk niemieckich na wschód. Likwidowaniem zagrożeń na skrzydłach zajmowały się wspierające siły austro-węgierskie. Wróg umocnił się na wzgórzach w pobliżu Brzostku, zatem zadaniem Austriaków było go stamtąd wyprzeć, tak aby Niemcy mogli poruszać się dalej w kierunku wschodnim bez zagrożenia z flanki. Strategicznie zdobycie Brzostku było więc konieczne[8].
Na podstawie rosyjskich meldunków szacuje się, że zgrupowanie Kuzniecowa liczyło ok. 10 500–13 000 żołnierzy. Liczba ta nie uwzględnia 16.DK oraz Dywizji Dońskiej. 10.DP i Brygada Szende w momencie rozpoczęcia ofensywy gorlickiej liczyły natomiast razem ok. 21 500 żołnierzy. W ciągu 5 dni walk liczba ta musiała jednak ulec zmniejszeniu – nacierający mogli mieć zatem jedynie niewielką przewagę liczebną względem obrońców lub w ogóle jej nie mieć[8].
Przebieg
edytujPrzeprawa przez Wisłokę
edytujRozkaz ataku wydano późnym wieczorem 6 maja, kiedy 10.DP dotarła na wzgórza górujące od zachodu nad doliną Wisłoki. W stronę miasta mieli nacierać żołnierze 21 i 36 pułku piechoty (21.PP i 36.PP), dowodzeni przez gen. mjra Artura Iwańskiego. Grupa ta została podzielone na dwie mniejsze – po prawej stronie cztery bataliony prowadził ppłk Hohenberger (po przekroczeniu Wisłoki mieli się oni zwrócić w kierunku folwarku w Kleciach), a po lewej trzema dowodził płk Schöbl (miały się one skierować wprost na Brzostek). Szpicę stanowił 98 Pułk Piechoty (98.PP) płk. Eduarda Maaga wraz dwoma batalionami strzelców. Na prawej flance nacierała z kolei grupa dowodzona przez gen. mjra Hugo Reymanna – 18.PP[9].
10.DP rozpoczęła atak nocą. O godz. 2:00 7 maja do forsowania Wisłoki na wysokości Bukowej przystąpiła grupa Maaga. Rosjanie podpalili dwa domy na brzegu, by oświetlić pole walki, następnie zaczęli ostrzeliwać nacierających, w pośpiechu zajmując dogodne pozycje na szczycie wzgórz. Oddziały austro-węgierskie po przekroczeniu rzeki rozpoczęły szturm, który zakończył się sukcesem atakujących – o godz. 4:00 zdobyto wzgórze 363 i sąsiednie wzniesienia, wypełniając tym samym podstawowy cel ataku – zlikwidowano zagrożenie z flanki dla Niemców[10].
Mniej udany był atak grupy Iwańskiego. Część dowodzona przez Hohenbergera przystąpiła do przekraczania Wisłoki w pobliżu Skurowej, po godzinie 3:00. Rzeka okazała się być w tym miejscu dość głęboka – kilku żołnierzy utonęło, porwanych przez nurt, co spowodowało panikę w szeregach i znaczne opóźnienie ataku. Jednocześnie zaalarmowani zostali Rosjanie[11]. Oddziały austro-węgierskie znalazły w końcu miejsce zdatne do przejścia, robiło się jednak coraz jaśniej. Uniosła się mgła poranna, co zwiększyło widoczność i sprzyjało obrońcom, którzy ostrzeliwali nacierających z karabinów i granatów. Żołnierze Austro-Węgier zatrzymywali się na gliniastym, śliskim, stromym brzegu. Wielu z nich wpadło do wody i utonęło. Ostatecznie część jednostek w sile ok. 1,5 batalionu przeprawiła się przez rzekę i wyparła obrońców z przyczółka na wschodnim brzegu rzeki, umożliwiając przeprawę kolejnym żołnierzom. Niemal całość oddziału została jednak zniszczona przez kontratak rosyjski, najprawdopodobniej przeprowadzony przez 194 Troicko-Sergiejewski Pułk Piechoty – ponad 500 żołnierzy nacierających zostało wziętych do niewoli, w tym także dowódcy walczących batalionów[12].
Po kolejnym natarciu grupy Hohenbergera żołnierze austriaccy, hamowani przez ostrzał artylerii i broni indywidualnej wojsk carskich, ok. 6:30 wyparli wroga za linię drogi prowadzącej z Bukowej do Brzostku[13].
Walki o Brzostek i okoliczne wzniesienia
edytujO 2:00 Wisłokę przekroczyli żołnierze dowodzeni przez Schöbla. Podczas przeprawy nie byli ostrzeliwani przez obrońców – wojska carskie zatrzymały ich jednak na podejściach do miasta. Grupa Iwańskiego wdarła się do Brzostku dopiero ok. 12:30, docierając aż do kościoła (na którego wieży wojska carskie ustawiły karabin maszynowy, co uwiecznił na jednym ze swoich obrazów Wojciech Kossak[14][15]), a Rosjanie zajęli pozycje obronne na wzgórzu cmentarnym, gdzie zostały ustawione kolejne km-y. O 14:00 siły austro-węgierskie, dowodzone przez ppor. Landsturmu Sigmunda Leina, szturmem zajęły pozycje Rosjan, zostały jednak zniszczone przez ogień artylerii, a cmentarz ponownie odbili Rosjanie[16].
Żołnierze Brygady Schende (dwa bataliony 82.PP), dowodzeni przez mjra Egona von Waldstättena, w międzyczasie bezproblemowo przekroczyli Wisłokę i zaatakowali Rosjan na wzgórzach w Zawadce Brzosteckiej i Gorzejowej. Po ciężkich walkach udało się im zdobyć i utrzymać pasmo wraz ze wzgórzem 384, zlokalizowane na północ od Zawadki[17].
Oddziałom Reymanna również udało się pomyślnie przekroczyć Wisłokę po prowizorycznej kładce. Natarli oni na wzgórza położone na wschód od Bukowej i wsparli grupę Maaga, utrzymując wzgórza 363, 383 i 296. Żołnierze carscy zajęli wzgórze 404 i ostrzeliwali stamtąd żołnierzy 18.PP, zapobiegając dalszemu natarciu. Następnie dwukrotnie, ok. godz. 16:30 i 17:30, podjęli próby kontrataku szturmując wzgórze z krzyżem oraz wzgórze 383. Zostali jednak odparci[17].
O sam Brzostek zmagania toczyły się jeszcze w nocy – Austriacy wprowadzili do walki odwody dywizji, które wzmocniły nacierające siły austro-węgierskie. O 19:00 miał miejsce kolejny, udany szturm na cmentarz, jednak o 20:00 został on odbity po kontrnatarciu oddziałów carskich, również wzmocnionych przez odwody. Austriakom udało się ponownie dojść pod mur cmentarny, a walka przeniosła się między nagrobki. Austriacy do końca bitwy utrzymali już pozycje przy murze[18].
Nocą lub świtem Rosjanie opuścili pozycje na wzgórzach w Brzostku i w Bukowej, realizując tym samym wydany poprzedniego dnia przez dowódcę 3 Armii rozkaz odwrotu, wymuszony sytuacją na pozostałych odcinkach frontu. Rankiem Brzostek był już całkowicie opanowany przez atakujących, a na południowym wschodzie patrole weszły do opuszczonych Januszkowic. Żołnierze 18.PP zajęli o 10:00 wzniesienie 404 i skierowali się grzbietem pasma na wschód. Na wzgórzu 459 spostrzeżono patrole sojuszniczych wojsk niemieckich[18].
Rezultat
edytujWalki zakończyły się sukcesem sił austro-węgierskich. 10 Dywizji Piechoty udało się związać oddziały 10 Korpusu, dzięki czemu nie zagroziły wojskom niemieckim[19].
Za poprowadzenie udanego natarcia 98 Pułku Piechoty nagrodzony został Eduard Maag, który otrzymał szlachecki tytuł „von Bukowa”. Dowódca dywizji, Mecenseffy, skrytykował natomiast słabe dowodzenie Iwańskiego. Jego grupie atak utrudniały: płaski teren, silny opór Rosjan, brak wsparcia artylerii, złe rozpoznanie. Przy tym słabą postawą wykazali się podlegli mu czescy żołnierze[20].
Według Tomasza Woźnego straty poniesione przez 10.DP podczas walk w Brzostku stanowią większość strat meldowanych przez dywizję od 2 do 10 maja (w wysokości 3800 ludzi). Zsumowanie pochowanych żołnierzy i straconych jeńców wskazanych w meldunkach 10.DP, danych pewnych, dało ok. 1200 ludzi[21]. Na okolicznych cmentarzach wojennych pochowano 499 żołnierzy 10.DP[21]. Ponadto w okolicy pochowano 100 żołnierzy 62.PP Brygady Szende, a grupa dowodzona przez Waldstättena, czyli dwa bataliony 82.PP, zameldowała o stracie ok. 95 zabitych i 46 zaginionych[22]. Wielokrotnie więcej było rannych[21].
Straty po stronie rosyjskiej są trudniejsze do oszacowania. 335 żołnierzy pochowano na cmentarzach nr 217, 218, 219, 220 i 223. W większości daty ich pochówku są nieznane, jednak można stwierdzić, że znaczna część z nich zginęła w ciągu zmagań o Brzostek z 1915 r. Na podstawie meldunków wojskowych Woźny wyliczył łączną wysokość strat w 252.Chocimskim PP, 322.Soligalickim PP i 194.Troicko-Siergiejewskim PP, na ponad 3000 żołnierzy[21].
Ks. prof. Bogdan Stanaszek i Wiesław Tyburowski w swoich opisach bitwy przywołują relację ówczesnego proboszcza brzosteckiego, ks. Stefana Szymkiewicza, który wg prof. Stanaszka był świetnie zorientowany. Oceniał on, że koło plebanii, cmentarza i kościoła padło 270 żołnierzy, więcej austriackich niż rosyjskich, a w promieniu kilometra zginęło 1000 walczących, przy czym drugie tyle wzięto do niewoli[23][2].
Podczas bitwy ucierpiały kościół parafialny oraz liczne budynki w mieście[2]. Zniszczeniu uległ brzostecki ratusz, którego puste, okopcone mury zostały rozebrane po kilku latach[24].
Pochówek poległych
edytujWiększość żołnierzy została pogrzebana w miejscu swojej śmierci, ciała niektórych przewieziono i pochowano na skraju cmentarza parafialnego. Jesienią 1915 r. w Krakowie został powołany Oddział Grobów Wojennych, a Brzostek i okolica znalazły się w V Okręgu „Pilzno”, który objął cały powiat pilzneński. Jego kierownikiem artystycznym był Gustav Rossmann, niektóre projekty tworzył także Matscheko Rittner von Glasner. Na czternastu okolicznych cmentarzach, o numerach od 217 do 229, pochowano łącznie 1690 żołnierzy, 1022 austro-węgierskich i 566 rosyjskich[25]. Większość z nich poległa właśnie podczas zmagań o Brzostek z maja 1915 r.[21] Na cmentarzu parafialnym spoczęło 302 poległych, z czego 205 walczyło po stronie Austro-Węgier[25].
Budowa cmentarzy miała miejsce w latach 1916–1917. Pracowali przy niej głównie nadzorowani przez wojsko jeńcy wojenni[23].
Zobacz też
edytuj- Cmentarz wojenny nr 217 – Januszkowice
- Cmentarz wojenny nr 218 – Bukowa
- Cmentarz wojenny nr 219 – Błażkowa
- Cmentarz wojenny nr 220 – Klecie
- Cmentarz wojenny nr 221 – Klecie
- Cmentarz wojenny nr 222 – Brzostek
- Cmentarz wojenny nr 223 – Brzostek
- Cmentarz wojenny nr 224 – Brzostek
- Cmentarz wojenny nr 225 – Brzostek
- Cmentarz wojenny nr 226 – Zawadka Brzostecka
- Cmentarz wojenny nr 227 – Gorzejowa
- Cmentarz wojenny nr 228 – Przeczyca
- Cmentarz wojenny nr 229 – Skurowa
Przypisy
edytuj- ↑ Woźny ↓, s. 1.
- ↑ a b c d e f g Wiesław Tyburowski , Stulecie bitwy o Brzostek, „Wiadomości Brzosteckie”, 4 (216), 2015, s. 7, ISSN 1428-068X (pol.).
- ↑ a b c Stanaszek 2014 ↓, s. 73.
- ↑ gorlicka operacja 1915, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2024-06-23] .
- ↑ a b Woźny ↓, s. 2.
- ↑ Woźny ↓, s. 2–4.
- ↑ Woźny ↓, s. 5.
- ↑ a b c d e Woźny ↓, s. 6.
- ↑ Woźny ↓, s. 2–3, 7.
- ↑ Woźny ↓, s. 7.
- ↑ Woźny ↓, s. 8.
- ↑ Woźny ↓, s. 8–9.
- ↑ Woźny ↓, s. 9.
- ↑ Bogdan Stanaszek, Historia i Zabytki [online], archiwum.brzostek.pl [dostęp 2024-06-23] (pol.).
- ↑ Bogdan Stanaszek, Historia Parafii [online], parafiabrzostek.pl [dostęp 2024-06-23] .
- ↑ Woźny ↓, s. 10.
- ↑ a b Woźny ↓, s. 10-11.
- ↑ a b Woźny ↓, s. 12.
- ↑ Woźny ↓, s. 13.
- ↑ Woźny ↓, s. 13-14.
- ↑ a b c d e Woźny ↓, s. 16.
- ↑ Woźny ↓, s. 15.
- ↑ a b Stanaszek 2014 ↓, s. 74.
- ↑ Ratusz. W: Bogdan Stanaszek: Z dziejów Brzostku. Wydarzenia i ludzie. Brzostek: Towarzystwo Miłośników Ziemi Brzosteckiej, 2008, s. 35. ISBN 978-83-925845-0-6. OCLC 750747050.
- ↑ a b Stanaszek 2014 ↓, s. 73-74.
Bibliografia
edytuj- Cmentarze wojskowe z I wojny światowej, [w:] Bogdan Stanaszek, Brzostek: tradycje historyczne, Brzostek: Gmina Brzostek, 2014, s. 73–77, ISBN 978-83-7631-546-1 (pol.).
- Tomasz Woźny , Austro-węgierska 10. Dywizja Piechoty w walkach pod Brzostkiem 7 maja 1915 r. [online], academia.edu [dostęp 2024-06-23] (pol.).