Wartburg (samochód)
Wartburg – rodzina samochodów osobowych i dostawczych produkowanych w latach 1955–1991 przez fabrykę VEB Automobilwerk Eisenach w dawnej Niemieckiej Republice Demokratycznej.
Po II wojnie światowej, w wyniku podziału Niemiec, koncern BMW utracił swoją główną wytwórnię samochodów w Eisenach – znalazła się ona na terenie wschodnich landów. „Nowi właściciele” początkowo kontynuowali produkcję przedwojennych aut BMW pod marką EMW (potem IFA).
Produkowano następujące modele Wartburga:
- 311/313/1000 (1955–1965)
- 312 (1965–1967)
- 353 (1966–1989)
- 1.3 (1988–1991)
Wersje z lat 1955–1989 napędzane były za pomocą dwusuwowego silnika R3, dopiero od października 1988 roku montowano nowocześniejszą jednostkę czterosuwową konstrukcji Volkswagena.
1 stycznia 2015 roku w Niemczech zarejestrowane były 7244 Wartburgi[1].
GenezaEdytuj
Produkcję pierwszego pojazdu w fabryce w Eisenach, Wartburga, rozpoczęto w 1898 roku na licencji francuskiego Decauville[2]. Był to nieduży pojazd napędzany czterosuwowym silnikiem o pojemności 0,8 l. Cena samochodu wynosiła 3500-3950 złotych marek[3]. W 1928 roku fabryka zostaje wykupiona przez BMW, po II wojnie światowej trafiła w ręce sowieckie, zaś w 1952 roku została upaństwowiona.
W roku 1953 przeniesiono produkcję pojazdu IFA F9 (bliźniaczego do DKW F89) ze Zwickau do Eisenach. W 1955 roku zakończono produkcję BMW z sześciocylindrowym silnikiem czterosuwowym, co zapoczątkowało w fabryce erę silników dwusuwowych.
Wartburg 311/1000, 312, 313Edytuj
| ||
_01.jpg) Wartburg 1000 z 1963 roku | ||
| Producent | VEB Automobilwerk Eisenach | |
| Zaprezentowany | Targi Lipskie 1956[4] | |
| Okres produkcji | 1955–1967 | |
| Miejsce produkcji |  Eisenach
| |
| Poprzednik | IFA F9/EMW 309 | |
| Następca | Wartburg 353 | |
| Dane techniczne | ||
| Segment | D | |
| Typy nadwozia | 4-drzwiowy sedan 5-drzwiowe kombi (Camping) 2-drzwiowy pick-up (Trans) 2-drzwiowe coupé 2-drzwiowy kabriolet 2-drzwiowy roadster(313) | |
| Silniki | R3: 0,9 l o mocy 37 KM R3: 1,0 l o mocy 40 i 45 KM | |
| Skrzynia biegów | 4-biegowa manualna | |
| Napęd | przedni | |
| Długość | 4300 mm[4] | |
| Szerokość | 1570 mm[4] | |
| Wysokość | 1450 mm[4] | |
| Rozstaw osi | 2450 mm[5] | |
| Masa własna | 960 kg[4] | |
| Zbiornik paliwa | 40 l[5] | |
| Liczba miejsc | 2-5 | |
| Ładowność | 380 kg | |
| Dane dodatkowe | ||
| Pokrewne | Barkas B1000 | |
| Konkurencja | Dacia 1100 Moskwicz 407 Škoda Octavia Zastava 1300/1500 | |
.jpg)
_2.JPG)
Na Targach Lipskich w 1956 roku zaprezentowano napędzany dwusuwowym silnikiem samochód Wartburg 311[4]. Nazwa pochodziła od zamku Wartburg znajdującego się na wzgórzach niedaleko fabryki. Produkcję modelu rozpoczęto w Eisenach, gdzie od 1953 roku wytwarzano jedynie samochód IFA F9, na którym Wartburg oparty był pod względem technicznym[4][6]. Model F9 był przestarzałym pojazdem napędzanym silnikiem dwusuwowym. Nadwozie Wartburga było o 10 cm dłuższe od poprzednika. Do napędu użyto tej samej dwusuwowej jednostki napędowej poddanej nieznacznej modernizacji. Z pojemności 900 cm³ generowała ona moc 37 KM[4]. Napęd przenoszony był poprzez 4-biegową manualną skrzynię biegów na koła przednie[5].
Wartburg 1000 występował w wielu wersjach nadwoziowych: 4‑drzwiowy sedan, 3‑drzwiowe kombi, 5‑drzwiowe kombi – Camping, pick-up, kabriolet, coupé oraz Sport (zwanej 313)[4].
W 1957 powstał prototyp nowej jednostki napędowej dla Wartburga – nowoczesnego silnika B4 o pojemności 1,1 l, generującego 45 KM. Projekt został jednak zarzucony[5][4].
Modelem 311 Niemcy startowali w wielu europejskich i krajowych rajdach – np. Internationale Rallye Wartburg.
W 1962 roku AWE (Automobilwerke Eisenach) zmodernizowało model 311, montując w nim silnik o zwiększonej pojemności do 992 cm³[7][6]. Dla odróżnienia nazwano go 1000 zamiennie z 312. Po trzech latach do produkcji wprowadzony został model przejściowy. Pozostała znana z 311/312 karoseria, ale pojawiło się nowe podwozie[8]. Nadal była to konstrukcja ramowa, jednak już z niezależnym zawieszeniem na sprężynach zamiast poprzecznych resorów piórowych oraz stabilizatorem tylnej osi[6]. Modernizację przeszły silnik i skrzynia biegów, miejsce 15‑calowych kół zajęły mniejsze, 13‑calowe, z rozstawem śrub 4x160[6]. Półosie z homokinetycznymi przegubami zastąpiono nowymi, z podwójnym przegubem Cardana. W oficjalnej nomenklaturze model ten nazywany był nadal 1000, jednak dla odróżnienia od poprzedniej wersji, oznaczano go często kodem fabrycznym: 312/1. Przejściówka była produkowana do 1967 roku (równolegle z nowym modelem), a w ofercie pozostawała do 1968.
Wartburgi poza krajami znajdującymi się za żelazną kurtyną eksportowano także do Europy Zachodniej, a nawet do obydwu Ameryk[5].
Wartburg 312 wystąpił w filmie Ida w reżyserii Pawła Pawlikowskiego. Poruszają się nim główne bohaterki filmu, prokurator Wanda Gruz (Agata Kulesza) i tytułowa Ida (Agata Trzebuchowska)[5].
W 1961 roku rozpoczęto produkcję seryjną samochodu dostawczego Barkas B1000, skonstruowanego z wykorzystaniem elementów konstrukcyjnych i jednostki napędowej Wartburga 311.
Dane techniczne (0.9)Edytuj
Źródło:[9]
SilnikEdytuj
- R3 0,9 l (900 cm³), dwusuw
- Układ zasilania: gaźnik Jikov
- Średnica cylindra × skok tłoka: 70,00 mm × 78,00 mm
- Stopień sprężania: 6,6:1
- Moc maksymalna: 37 KM (28 kW) przy 4000 obr/min
- Maksymalny moment obrotowy: 81 N•m przy 2200 obr/min
OsiągiEdytuj
- Przyspieszenie 0-100 km/h: 30 s[4]
- Prędkość maksymalna: 115 km/h[4]
- Średnie zużycie paliwa: 10 l / 100 km[4]
Dane techniczne (312)Edytuj
SilnikEdytuj
- R3 1,0 l (993 cm³), dwusuw
- Układ zasilania: gaźnik
- Średnica cylindra × skok tłoka: 73,50 mm × 78,00 mm
- Stopień sprężania: 7,5:1
- Moc maksymalna: 45 KM (34 kW) przy 4200 obr/min
- Maksymalny moment obrotowy: 93 N•m przy 2200 obr/min
OsiągiEdytuj
- Przyspieszenie 0-80 km/h: 15,0 s[12]
- Przyspieszenie 0-100 km/h: 27,5 s
- Prędkość maksymalna: 125 - 130 km/h
- Średnie zużycie paliwa: 9 - 12 l / 100 km[12]
InneEdytuj
- Najmniejszy promień skrętu: 5,8 m
- Rozstaw kół tył / przód: 1260 mm / 1190 mm
- Opony: 5,90 x 15 cali
Wartburg 353Edytuj
| ||
| ||
| Inne nazwy | Wartburg Knight Wartburg President | |
| Producent | VEB Automobilwerk Eisenach | |
| Okres produkcji | 1966–1989 | |
| Miejsce produkcji | Eisenach Ludwigsfelde
| |
| Poprzednik | Wartburg 1000 | |
| Następca | Wartburg 1.3 | |
| Dane techniczne | ||
| Segment | C | |
| Typy nadwozia | 4-drzwiowy sedan 5-drzwiowe kombi (Tourist) 2-drzwiowy pick-up (Trans) | |
| Silniki | R3 1,0 l | |
| Skrzynia biegów | 4-biegowa manualna | |
| Napęd | przedni | |
| Długość | 4220 mm 4380 mm Tourist | |
| Szerokość | 1640 mm | |
| Wysokość | 1490 mm 1495 mm Tourist | |
| Rozstaw osi | 2450 mm | |
| Masa własna | 920 - 960 kg | |
| Zbiornik paliwa | 44 dm³ | |
| Liczba miejsc | 5 | |
| Bagażnik | 525 l (sedan) 2000 l (kombi) | |
| Dane dodatkowe | ||
| Pokrewne | Melkus RS 1000 | |
| Konkurencja | Škoda 120 Polski Fiat 125p Dacia 1210/1310/1410 Łada 2107 Zastava 101 | |
_seen_in_Jas%C5%82o,_Poland.jpg)
.jpg)
W 1966 pojawił się następca „312” – Wartburg 353[13]. Przez pierwsze lata produkcji model nazywany był przez wytwórnie w NRD jako „Der neue 1000”, oznaczenie 353 zaczęto stosować dopiero po jakimś czasie. Elementy podwozia w stosunku do Wartburga 312 zostały niezmienione, nowością było kanciaste nadwozie, zaprojektowane zgodnie z panującymi wówczas trendami przez Claussa Dietela[13]. Pomimo zwiększonej przestrzeni pasażerskiej, cechowało się mniejszą niż u poprzednika długością zewnętrzną (jednakże szerokość była większa)[8]. Do napędu użyto znanego z poprzednika dwusuwowego silnika o mocy maksymalnej 45 KM, pozwalał on na osiągnięcie prędkości maksymalnej rzędu 130 km/h, przy średnim zużyciu paliwa 8-9,5 l / 100 km[14]. Zakładany poziom produkcji wynosił około 40 000 sztuk rocznie[14].
W przednim rzędzie zastosowano dzielone fotele z możliwością regulacji kąta pochylenia oparcia, w wersji de Luxe można było je składać zupełnie, tworząc dwa miejsca do spania[8]. Deska rozdzielcza lakierowana w kolorze nadwozia od 1968 była obijana czarną wykładziną[8].
Podobnie jak w przypadku wcześniejszego modelu, 353 też doczekał się różnych odmian nadwoziowych, choć ich liczba była znacznie skromniejsza – poza sedanem były to: kombi – Tourist i praktyczny pick-up – Trans. W roku 1969 podniesiono moc silnika z 45 do 50 KM. W roku 1975 wprowadzono wersję 353W, która zawierała szereg udoskonaleń: nową zaokrągloną tablicę rozdzielczą i łamaną kolumnę kierownicy, pasy bezpieczeństwa na fotelach przednich i uchwyty dla pasów na tylnej kanapie, dwuobwodowy układ hamulcowy z hamulcami tarczowymi na przedniej osi oraz ulepszonym korektorem siły hamowania na osi tylnej, wzmocnione zamki drzwi, a także prądnicę prądu zmiennego[6][13]. Kolejne zmiany miały miejsce w 1982, wprowadzono matowoczarny wlot powietrza, obwódki reflektorów i zderzaki (w miejsce chromowanych), zastosowano inny gaźnik, zmodyfikowane hamulce bębnowe z tyłu oraz reflektory przednie typu H4[7]. W 1984 wprowadzono ekonomizer oraz zegar wskazujący temperaturę płynu chłodzącego, stan paliwa oraz aktualną ekonomię jazdy.
Ostatni „lifting” Wartburg 353 przeszedł pod koniec 1984, wprowadzono m.in. jednolity pas przedni w kolorze nadwozia, model ten oznaczono jako 353S[13]. Przesunięto chłodnicę do przodu, zmieniono sprzęgło oraz układ przełączników klimatyzacji we wnętrzu samochodu. Na życzenie klient mógł zamówić dźwignię zmiany biegów w podłodze niemal od samego początku produkcji. W Polsce ta opcja była jednak rzadko spotykana i można ją było zauważyć szerzej w ostatnich latach produkcji, od około 1986 roku. Samochód wyróżniał się pojemnym bagażnikiem, w wersji sedan – 525 l, w kombi po złożeniu kanapy – 2000 l[13]. W roku 1969 zaprezentowano oparte na 353 dwumiejscowe sportowe auto Wartburg Melkus RS1000, jego produkcja trwała do roku 1980, powstało 101 egzemplarzy[7].
Wersja eksportowa na rynek brytyjski nosiła nazwę Wartburg Knight, jej importu zakazano w roku 1974 z powodu niespełniania norm emisji spalin[6]. Problem ten rozwiązywano montując do nowych pojazdów silniki pochodzące z samochodu Morris Marina[6].
Wersja eksportowa na rynek norweski nosiła nazwę Wartburg President, pojazd był w sprzedaży do roku 1970.
353 był praktycznie ostatnią prawdziwą nowością w historii tego wschodnioniemieckiego producenta. Pomimo wielu modernizacji, z których najbardziej widoczną przeprowadzono w 1985, zmieniając m.in. pas przedni, auta te ze swoim „kołyszącym się”, ramowym nadwoziem coraz bardziej odstawały od zachodniej konkurencji. Poważniejsze zmiany konstrukcyjne były nieuniknione – na wdrożenie całkiem nowego modelu (prototypy 360, 610m) nie było pieniędzy i zgody władz państwowych.
Fabryka próbowała ratować wizerunek swoich produktów biorąc nadal udział w licznych, renomowanych imprezach sportowych. Jednak startujący w latach osiemdziesiątych rajdowy model 353 WR wyglądał groteskowo przy kilkusetkonnych audi i lanciach.
Dane techniczneEdytuj
Źródło:[15]
SilnikEdytuj
| 353.0 | 353.1 | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Okres produkcji | 06/1966–05/1969 | 05/1969–04/1982 | 04/1982–10/1988 | ||||
| Typ silnika | |||||||
| Rodzaj budowy silnika | Silnik dwusuwowy R3 | ||||||
| Typ gaźnika | BVF 36 F1-11 | BVF 40 F1-11 BVF 40 F1-15 BVF 40 F2-11 |
Jikov 32 SEDR 3256 | ||||
| Chłodzenie | Chłodzenie cieczą | ||||||
| Średnica × skok tłoka | 73,5 mm × 78 mm | ||||||
| Pojemność skokowa | 992 cm³ | ||||||
| Stopień sprężania | 7,5:1 | ||||||
| Maksymalna moc | 33 kW (45 KM) przy 4200 obr/min |
36,8 kW (50 KM) przy 4250 obr/min | |||||
| maksymalny moment obrotowy | 93 Nm przy 3000 obr/min |
100 Nm przy 3000 obr/min | |||||
| Przenoszenie napędu | |||||||
| Typ napędu | Napęd przedni | ||||||
| Skrzynia biegów | 4-biegowa ręczna | ||||||
| Osiągi (limuzyna) | |||||||
| Prędkość maksymalna | b.d. | 130 km/h | |||||
| Przyspieszenie, 0–80 km/h | b.d. | 14-15 s | |||||
| Zużycie paliwa na 100 km (w cyklu mieszanym) | b.d. | 8,5-9,8 l | |||||
| Osiągi (Tourist) | |||||||
| Prędkość maksymalna | b.d. | 125 km/h | |||||
| Przyspieszenie, 0–80 km/h | b.d. | 14-15 s | |||||
| Zużycie paliwa na 100 km (w cyklu mieszanym) | b.d. | do 10 l | |||||
ZawieszenieEdytuj
- Zawieszenie przednie: sprężyny śrubowe, amortyzatory teleskopowe oraz dwa wahacze poprzeczne na koło
- Zawieszenie tylne: sprężyny śrubowe, amortyzatory teleskopowe oraz po jednym wahaczu skośnym na koło
Wartburg 1.3Edytuj
| ||
 Wartburg 1.3 S | ||
| Inne nazwy | IFA Wartburg | |
| Producent | VEB Automobilwerk Eisenach | |
| Zaprezentowany | 1988 Targi Lipskie[16] | |
| Okres produkcji | 1988–1991 | |
| Miejsce produkcji | Eisenach Ludwigsfelde (Trans)
| |
| Poprzednik | Wartburg 353 | |
| Następca | brak | |
| Dane techniczne | ||
| Segment | C | |
| Typy nadwozia | 4-drzwiowy sedan 5-drzwiowe kombi (Tourist) 2-drzwiowy pick-up (Trans) | |
| Silniki | R4: 1,3 l | |
| Skrzynia biegów | 4-biegowa manualna 5-biegowa manualna | |
| Napęd | przedni | |
| Długość | 4220 mm 4280 mm Tourist | |
| Szerokość | 1640 mm | |
| Wysokość | 1495 mm | |
| Rozstaw osi | 2450 mm | |
| Masa własna | 900 - 950 kg | |
| Zbiornik paliwa | 42 dm³ | |
| Liczba miejsc | 5 | |
| Bagażnik | 525 l (sedan) | |
| Ładowność | 420(sedan) - 460(kombi) kg | |
| Dane dodatkowe | ||
| Konkurencja | Dacia 1210/1310/1410 FSO 125p Łada 2107 Škoda 742 | |
.jpg)
W 1988 przy współpracy z Volkswagenem zaprezentowano w końcu model 1.3 – ostatnie wcielenie "353". Samochód wyposażono w czterosuwowy silnik VW, stosowany między innymi w modelu Golf II, od którego pojemności wzięto nazwę, 4-biegową (oraz rzadko spotykaną 5-biegową) skrzynię biegów własnej konstrukcji (stworzono ją w zakładach produkujących Trabanta – w Zwickau) oraz wiele zmienionych elementów nadwozia: zderzaki z tworzywa (przedni pełnowymiarowy), nowe tylne i przednie lampy – wraz z kierunkowskazami płynnie wkomponowane w karoserię[17][16]. Poprawiono również wyposażenie wnętrza, w ostatniej serii z 1991 roku montując fotele kubełkowe pochodzące z Opla oraz welurową tapicerkę. Na tle konkurencji samochód wyróżniał się brakiem wspomagania układu hamulcowego[17]. Podobnie jak poprzednik, samochód wyposażony był w pojemny bagażnik[16].
Wartburg 1.3 dostępny był w trzech wersjach nadwozia: Limousine, Tourist (kombi) i rzadko spotykany Trans (dwudrzwiowy pick-up). Modele oznaczone jako 1.3 S posiadały dodatkowo ręcznie odsuwany szyberdach oraz przednie światła przeciwmgłowe wbudowane w zderzak.
To wszystko, łącznie z najważniejszą nowością – silnikiem – nie pomogło w uratowaniu sprzedaży. Ostatnią deską ratunku było zamówienie z Grecji, ale żaden bank nie chciał skredytować podupadającej fabryki. Przypieczętowaniem końca historii Wartburga były zmiany polityczne w Europie Środkowej, w tym upadek Muru Berlińskiego i napływ na tereny NRD tanich, używanych aut z zachodu[16]. Ostatni Wartburg zjechał z taśmy produkcyjnej 10 kwietnia 1991 roku. Obecnie fabryka w Eisenach należy do koncernu Stellantis i produkuje się w niej różne modele Opla.
Dane techniczne (1.3)Edytuj
SilnikEdytuj
- R4 1,3 l (1272 cm³), SOHC
- Układ zasilania: gaźnik
- Średnica cylindra × skok tłoka: 75,00 mm × 72,00 mm
- Stopień sprężania: 9,5:1
- Moc maksymalna: 58 KM (42,5 kW) przy 5400 obr/min
- Maksymalny moment obrotowy: 96 N•m przy 3500 obr/min
- Dopuszczalna masa całkowita: 1327 kg [1410 kg]
OsiągiEdytuj
- Przyspieszenie 0-100 km/h: 17,5 s (18 s kombi)
- Prędkość maksymalna: 148 (145) km/h
- Średnie zużycie paliwa: 8,0 l / 100 km[17]
- masa przyczepy bez hamulca (z hamulcem): 500 kg (650 kg)
PrototypyEdytuj
355Edytuj
W latach 1968-1969 na bazie modelu 353 opracowywano prototypy trzydrzwiowego hatchbacka (coupé) o nazwie Wartburg 355. Prototypy istniały w dwóch wariantach jednostki napędowej: produkcji Renault o pojemności 1397 cm³ i mocy 54 kW oraz dwusuwowej znanej z seryjnego Wartburga, jednak wzmocnionej o 5 KM i osiągającej w efekcie 142 km/h. Masa własna modelu z silnikiem dwusuwowym wynosiła 840 kg. Powstało 6 egzemplarzy[20].
360Edytuj
W 1974 roku z okazji 25-lecia Niemieckiej Republiki Demokratycznej stworzono prototyp samochodu Wartburg 360, który cechował się nowoczesnym nadwoziem. Ostatecznie samochód nie wszedł do produkcji seryjnej i prawdopodobnie prototyp nie zachował się do dziś[21].
610 M-1Edytuj
W 1978 roku wykonano prototyp Wartburg 610 M-1. Samochód zaznaczał się nowoczesną stylistyką na ówczesne czasy. Pojazd wyposażono w silnik Dacii o pojemności 1289 cm³ i mocy 54 KM (39 kW), który osiągał 139 km/h. Masa własna wynosiła 860 kg[21].
353/400 KübelEdytuj
W 1975 roku stworzono samochód na bazie Wartburga przeznaczony dla armii. Pojazd miał nadwozie z tworzyw sztucznych oraz był zdolny do pływania na wiosłach. Prędkość maksymalna wynosiła 95 km/h. Po stworzeniu 7 prototypów samochód ostatecznie nie wszedł do produkcji seryjnej ze względu na tańszą opcję w postaci Trabanta Kübelwagen. Wymiary długość/szerokość/wysokość: 3860 mm/1750 mm/1550 mm[22].
Poziom produkcjiEdytuj
| Model[23] | Rok | Produkcja |
|---|---|---|
| 311 | 1955 | 162 |
| 1956 | 14 223 | |
| 311 i 313-1 | 1957 | 23 285 |
| 1958 | 24 326 | |
| 1959 | 29 020 | |
| 1960 | 28 801 | |
| 311 | 1961 | 30 232 |
| 311-1000 | 1962 | 26 209 |
| 1963 | 30 003 | |
| 1964 | 31 998 | |
| 1965 | 20 669 | |
| 312 | 1965 | 11 035 |
| 1966 | 18 570 | |
| 1967 | 4142 | |
| 353 | 1966 | 14 005 |
| 1967 | 30 438 | |
| 1968 | 34 873 | |
| 1969 | 37 447 | |
| 1970 | 40 411 | |
| 1971 | 43 200 | |
| 1972 | 45 676 | |
| 1973 | 48 470 | |
| 1974 | 51 813 | |
| 1975 | 9997 | |
| 353 W | 1975 | 44 043 |
| 1976 | 55 510 | |
| 1977 | 57 565 | |
| 1978 | 58 732 | |
| 1979 | 56 318 | |
| 1980 | 58 325 | |
| 1981 | 60 133 | |
| 1982 | 61 300 | |
| 1983 | 64 000 | |
| 1984 | 72 000 | |
| 1985 | 74 000 | |
| 1986 | 74 231 | |
| 1987 | 71 520 | |
| 1988 | 59 992 | |
| 1989 | 1191 | |
| 1.3 | 1988 | 12 303 |
| 1989 | 70 204 | |
| 1990 | 63 068 | |
| 1991 | 7200 |
Zakłady produkcyjneEdytuj
.jpg)
Od 1966 roku w produkcję Wartburga obok macierzystego AWE Eisenach zaangażowane były cztery inne zakłady kooperacyjne:[22]
- VEB Karosseriewerke Halle (nadwozia dla wersji Tourist)
- VEB Karosseriewerk Drezno (nadwozia dla wersji Tourist)
- VEB Automobilwerke Ludwigsfelde (produkcja dostawczej wersji Trans u boku pojazdów ciężarowych IFA W50 i L60)
- VEB Waggonbau Gotha (podwozia dla modeli 353W i 1.3)
PrzypisyEdytuj
- ↑ Dr Christian Leitzbach: SBestand an Personenkraftwagen am 1. Januar 2015 nach Herstellern und Handelsnamen (niem.). Rheinmetall AG, 2015. [dostęp 20-06-2016].
- ↑ eh. Samochody z Eisenach. „Młody Technik”, 4/1986. ISSN 0462-9760.
- ↑ Dr Christian Leitzbach: Starke Automotive-Tradition bei Rheinmetall (niem.). Rheinmetall AG, 10-02-2009. [dostęp 26-05-2012].
- ↑ a b c d e f g h i j k l m Robert Rybicki: Wartburg 311 - socjalistyczna limuzyna. Auto Świat, 2010-07-01. [dostęp 2020-06-25].
- ↑ a b c d e f Ważne ogniwo w ewolucji, „Auto Świat Katalog Classic” (1/2020), Warszawa: Ringier Axel Springer Polska, s. 46-48, ISSN 2544-1302.
- ↑ a b c d e f g Zdzisław Podbielski. Wartburg 353W. „Młody Technik”, 5/1980. ISSN 0462-9760.
- ↑ a b c Wartburg 353. W: auto-świat.pl [on-line]. 2009-03-15. [dostęp 2010-11-20].
- ↑ a b c d Zdzisław Podbielski. Wartburg 1000/353. „Młody Technik”, s. 56-57, 5/1986. ISSN 0462-9760.
- ↑ Wartburg De Luxe Limousine technical specifications (ang.). carfolio.com. [dostęp 03-09-2010].
- ↑ 1967 Wartburg 312 technical specifications (ang.). carfolio.com. [dostęp 03-09-2010].
- ↑ 1962 WARTBURG 1000 specs and performance (ang.). 1962 Wartburg 1000. [dostęp 03-09-2010].
- ↑ a b Młody Technik 8/66 – Wartburg 1000
- ↑ a b c d e Tomasz Kamiński: Wartburg 353 (1966-1988) - Zemsta Honeckera. 2007-07-09. [dostęp 2010-11-20].
- ↑ a b Zdzisław Podbielski. Wartburg-1000. „Młody Technik”, 9/1966. ISSN 0462-9760.
- ↑ Zbigniew Winnicki - Naprawa samochodów Wartburg
- ↑ a b c d Andrzej Jedynak. Wartburg z dusza golfa. „Auto Świat”.
- ↑ a b c Wartburg 353W, Wartburg 1.3 - Made in DDR. W: auto-świat.pl [on-line]. 2000-02-13. [dostęp 2010-11-20].
- ↑ 1988 Wartburg 1.3 technical specifications (ang.). carfolio.com. [dostęp 03-09-2010].
- ↑ 1988 Wartburg 1.3 Tourist technical specifications (ang.). carfolio.com. [dostęp 03-09-2010].
- ↑ Wartburg 355. W: moto.onet.pl [on-line]. [dostęp 2016].
- ↑ a b AWE Wartburg. W: simson-roller.de [on-line]. [dostęp 2016].
- ↑ a b Wartburg - cud Turyngii. W: moto.onet.pl [on-line]. 2011-04-18. [dostęp 2016].
- ↑ N.N., MFB Eisenacher-Verlagsgesellschaft, Verein „Freunde des Automobilbaues der Region Eisenach“, StadtZeit, Januarheft, Eisenach 2000, 24–27