Akademiola w Tarnowie
Akademiola w Tarnowie (także scholasteria, dom kapitulny) – zabytkowy budynek znajdujący przy placu Katedralnym 5 w Tarnowie. Powstał prawdopodobnie z połączenia dwóch innych obiektów – budynków szkoły parafialnej i infirmerii wikariuszy kolegiackich, wzniesionych około połowy XVI wieku. W swojej historii użytkowany był m.in. jako siedziba instytucji szkolnych. Współcześnie wykorzystywany jest przez tarnowskie Muzeum Diecezjalne.
 nr rej. A-338 z dnia 18 lipca 1991[1]
| |
 Widok na elewację frontową akademioli | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Miejscowość | |
| Adres | |
| Typ budynku | |
| Styl architektoniczny | |
| Kondygnacje |
2 |
| Szerokość frontu |
20,10 m |
| Powierzchnia użytkowa |
150 m² |
| Ukończenie budowy | |
| Ważniejsze przebudowy | |
| Właściciel |
Kuria Diecezjalna w Tarnowie |
Położenie na mapie Tarnowa  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa małopolskiego  | |
 50°00′47″N 20°59′12″E/50,013056 20,986667
| |
Lokalizacja edytuj
Budynek zwany akademiolą[2], scholasterią[3] lub domem kapitulnym[2] położony jest na tarnowskiej Starówce, w północno-zachodnim narożniku Placu Katedralnego, pod adresem plac Katedralny 5[2][4]. Wchodzi w skład ścisłej zabudowy zachodniej pierzei placu, jego ściana frontowa zwrócona jest w przybliżeniu w kierunku wschodnim[2]. Od południa przylega do niego scholasteria (zwana również domem rektora lub kapituły), a od północy dom Mikołajowski[2].
Historia edytuj
Nieznana jest dokładna data powstania budowli. Ukształtowana została prawdopodobnie w wyniku połączenia dwóch wcześniej istniejących obiektów, czyli budynków infirmerii wikariuszy kolegiackich i szkoły parafialnej[4].
Budynek szkoły parafialnej edytuj
Budynek szkoły parafialnej powstał przypuszczalnie w XVI wieku, przy czym data jego budowy nie została dokładnie określona[4]. Prawdopodobnie wzniesiono go z inicjatywy Marcina Łyczki, prepozyta tarnowskiego, który w 1578 roku dokonał fundacji na poczet szkoły. W dokumencie fundacyjnym pominięta została jednak sprawa budynku szkolnego, w związku z czym istniał on być może już wcześniej i nie była konieczna jego przebudowa[4]. Istnieje przypuszczenie, jakoby budowlę tę wybudowano między latami 1552 a 1559, czyli pomiędzy objęciem przez Marcina Łyczkę funkcji prepozyta, a wydaniem przez Jana Tarnowskiego ordynacji dla szkoły, prawdopodobnie zamykającej jej transformację, która mogła zawierać skonstruowanie dla niej nowej murowanej siedziby[4]. Przypuszczenie to ma potwierdzać wydane w 1559 roku przez hetmana Jana Tarnowskiego pozwolenie na budowę innego murowanego budynku, co sugeruje, iż sąsiadujący z nim budynek szkoły także był już budowlą murowaną[4].
Istnienie murowanego, piętrowego budynku szkolnego niewielkich rozmiarów zostało odnotowane w 1597 roku podczas wizytacji kardynała Jerzego Radziwiłła. Budowla ta miała składać się z czterech pomieszczeń, w tym mieszkań rektora i kantora, sali dla młodzieży oraz izby szkolnej[4].
Budynek szkolny od 1645 roku dorocznie konserwowany był nakładem kapituły tarnowskiej, która asygnowała na ten cel 4 grzywny, wypłacane wcześniej przez miasto rektorowi[4]. W roku 1663 budowlę znacząco uszkodził pożar miasta, po czym rada miejska, dotychczas się nią zajmująca, w związku z niedoborem zasobów finansowych potrzebnych do odbudowy, odstąpiła ją w 1694 roku kapitule tarnowskiej[4].
Budynek infirmerii edytuj
Budynek infirmerii powstał za pozwoleniem wydanym w 1559 roku przez hetmana Jana Tarnowskiego dla kustosza tarnowskiego Jana[4]. Dokument ten zawierał zastrzeżenia mówiące o tym, iż dom w przypadku konieczności obrony miasta ma zostać udostępniony w celach militarnych, a także, że po śmierci kustosza Jana przejdzie on na własność wikariuszy[4].
Dom skonstruowano prawdopodobnie na całym wolnym obszarze pomiędzy budynkiem szkolnym i domem Mikołajowskim, w niedługim czasie od wydania pozwolenia[4]. Przed końcem XVI wieku, zgodnie z zawartą wcześniej umową, przeszedł na własność wikariuszy, po czym został zaadaptowany na infirmerię[4].
W wyniku pożaru miasta z 1617 roku infirmeria została zniszczona, a rok później wikariusze ze wsparciem kanonika Macieja Kunowicza odbudowali ją[4].
Budynek infirmerii w 1663 roku został zakupiony za 600 złotych przez kanonika Pawła Kuszewskiego, fundatora nowej kanonii św. Karola Boromeusza; miał służyć fundatorowi oraz jego następcom. W roku 1668 tenże przekazał część kamienicy do użytku primiceriusza, zajmującego także izby sąsiedniego domu Mikołajowskiego[4].
Okres od XVIII wieku edytuj
Na początku XVIII wieku oba obiekty były w złym stanie technicznym, a według stanu z 1753 wymagały niezwłocznej rewitalizacji. Podówczas budynek infirmerii stał się także elementem uposażenia scholasterii i własnością scholastyka[4].
Po założeniu dzięki fundacji Wojciecha Kaszewicza małej akademii (kolonii akademickiej), zwanej Akademiolą[3][4], obie kamienice zostały przekazane w jej posiadanie[4]. Pomiędzy latami 1753 i 1756 zorganizowano w nich prace adaptacyjne i remontowe, na które przeznaczone zostało 1000 złotych[4]. W ramach podjętych wówczas działań przypuszczalnie połączono wnętrza obu budynków, pozostawiając dla nich jedno wspólne wejście. Przeprowadzone prace prawdopodobnie nie objęły jednak wszystkich elementów połączonych kamienic, gdyż w roku 1766 prac naprawczych wymagał dach[4].
Po adaptacji na cele szkolne pomieszczenia dawnej infirmerii przeznaczone były na mieszkania dla profesorów, natomiast w dawnym budynku szkolnym umiejscowiono klasy do nauki retoryki i poetyki (na piętrze), a także jedną dużą ogólną salę do nauki (na parterze)[2].
W wyniku I rozbioru Polski Tarnów został zajęty przez Austrię. Zgodnie z wolą Austriaków kolonia akademicka została początkowo przejęta pod dozór kapituły, a następnie w 1784 zlikwidowana, po czym w jej miejscu utworzono państwowe austriackie gimnazjum[4]. Budynku, mimo że jedna z jego części, czyli dawna infirmeria stanowiła własność kościelną, nie zajęto na poczet austriackiego Funduszu Religijnego[4].
W 1810 roku bądź latach 1814–1817 na polecenie dyrektora gimnazjum kamienicę gruntownie przebudowano, m.in. łącząc ją poprzez wyburzenie części ścian z sąsiednim domem Mikołajowskim. W ramach prac obie budowle zostały także nakryte wspólnym dachem[4][5].
Przez okres XIX wieku budynek pełnił funkcje szkolne. Do 1849 roku mieściły się tam pomieszczenia gimnazjum[4]. W latach 1880–1896 budynek wykorzystywany był przez szkołę obwodową, a następnie w latach 1896–1903 pełnił funkcję siedziby żeńskiej szkoły wydziałowej[2]. Funkcje szkolne przestał sprawować ze względu na swój zły stan techniczny, określony przez władze miejskie mianem rudery[2][4][6]. Planowano wówczas co prawda jego całościową przebudowę, jednakże ostatecznie od pomysłu odstąpiono[6].
W 1938 roku budynek, decyzją biskupa Franciszka Lisowskiego, na własność zakupiła tarnowska kuria diecezjalna[2][7]. W czasie okupacji niemieckiej podczas II wojny światowej, decyzją kurii dom zabezpieczono przed dalszym niszczeniem, a w 1944 roku zdecydowano o przeznaczeniu go na cele Muzeum Diecezjalnego[2].
W latach 1948–1952 przeprowadzono rewitalizację budynku, w ramach której przystosowano go także do celów muzealnych. W ramach szeroko zakrojonych prac budowalnych zdjęto m.in. strop między kondygnacjami, zlikwidowano klatkę schodową, założono nowy strop belkowy, odkryto oryginalne wątki muru oraz nakryto budowlę nowym dachem[2]. Ponadto utworzono także zdobienia w formie pseudosgraffitowej dekoracji[4].
W 1991 roku budynek został wpisany do rejestru zabytków nieruchomych ówczesnego województwa tarnowskiego (nr rejestru A-338 z dnia 19 lipca 1991 roku)[1]. Jego nazwa (akademiola) pochodzi od określenia pierwszej tarnowskiej szkoły[7][8]. Współcześnie wykorzystywany jest przez tarnowskie Muzeum Diecezjalne, mieści się w nim galeria małopolskiej sztuki gotyckiej, eksponowane są tu dzieła malarskie oraz rzeźbiarskie. W akademioli wystawiany jest m.in. obraz Opłakiwanie z Chromanic, a także rzeźba św. Jana Chrzciciela na misie z II poł. XIII wieku, będąca najstarszym eksponatem muzeum[7].
Architektura edytuj
Kamienica jest przykładem renesansowego budownictwa XVI wieku[9]. Murowana, dwukondygnacyjna, jednotraktowa, zbudowana na planie wydłużonego trapezu ze skośnie poprowadzoną ścianą tylną[2][10]. Nie posiada podpiwniczenia[2]. Skonstruowano ją z ułożonych w wątku gotyckim–polskim cegieł o wymiarach (w cm) 27×13×7,5, natomiast ościeże drzwi wejściowych i znajdującego się nad nim nadświetla wykonano z kamienia[2]. Budynek położony jest kilkadziesiąt centymetrów poniżej współczesnego poziomu przylegającego do niego Placu Katedralnego[2].
Ze względu na fakt, że podczas rewitalizacji w latach 1948–1952 zdjęto jedną z kondygnacji, a także usunięto ściany działowe powstałe podczas adaptacji budynku na cele szkolne, współcześnie w kamienicy istnieją tylko dwa wysokie i obszerne pomieszczenia na parterze[2][7]. Podłogi w tychże salach w 1991 roku wykonane były z desek (pomieszczenie południowe) oraz cegieł (pomieszczenie północne)[2].
W ścianie oddzielającej pomieszczenia umiejscowiony jest prostokątny otwór drzwiowy z wykonanym z kamienia ościeżem z fazowanymi narożnikami[2]. Ponadto w przejściu między akademiolą a domem Mikołajowskim ulokowano kamienny portal z renesansowym nadprożem zdobnym w motyw plecionki, znajdujący się w tym miejscu dzięki przeniesieniu go z ruin zamku Tropsztyn[2]. Wyposażenia wnętrz dopełniają dwa umieszczone w narożach sal piece[2]. W ścianie południowej oraz wschodniej (przy drzwiach wejściowych) umieszczone są arkadowe wnęki[2]. Stropy są belkowe, drewniane[2].
Ściana frontowa jest skromna, niesymetryczna, gładka oraz pięcioosiowa. Pozbawiona jest także podziałów architektonicznych[2]. Na wysokości dawnego stropu międzykondygnacyjnego uwidocznione są kotwy stalowych ściągów[2].
W elewacji umieszczony jest, stanowiący jej główną ozdobę, manierystyczny portal drzwiowy w formie kamiennego obramowania, zdobnego w rozety i czteropłatkowe kwiaty umieszczone w nadprożu i pośrodku węgarów[2][10]. Zdobienie uzupełniane jest także kwadratowymi kopertami znajdującymi się w narożnikach obramowania. Nadświetle zlokalizowane ponad otworem drzwiowym chronione jest przez żelazną kutą kratę, a obramowane jest w taki sam sposób, jak portal drzwiowy, jednakże z tą różnicą, iż nie jest zdobione rozetami[2].
Wyglądu fasady dopełniają otwory okienne, rozłożone w taki sposób, iż trzy okna oraz drzwi wraz z nadświetlem doświetlają pomieszczenie północne, natomiast okna ulokowane na trzech pierwszych osiach mają za zadanie doświetlać pomieszczenie południowe[2]. Zdobione są pseudosgraffitową dekoracją[4]. Okna są dwuskrzydłowe i krosnowe, za pomocą szczeblin podzielone na mniejsze pola. W każdym otworze wstawione są dwie szyby, pomiędzy którymi zamontowano w ościeżu kute żelazne kraty złożone z kwadratowych prętów. Nadproża nad otworami okiennymi sporządzone są z cegły w formie sklepień odcinkowych, a same otwory zarówno drzwiowe, jak i okienne, od środka są rozglifione. W ścianie frontu zamontowano także dwie latarnie[2].
Tylna ściana kamienicy posadowiona jest na dawnych murach miejskich[2]. Jest skromnie wykończona, nietynkowana, pozbawiona podziałów architektonicznych i dekoracji. Fragment ściany na poziomie parteru stanowi część dawnego muru obronnego i pozbawiony jest wszelkich otworów, natomiast w nabudowanej ścianie piętra umiejscowiono siedem okien o równych i niewielkich wymiarach, spośród których trzy doświetlają pomieszczenie północne, zaś cztery południowe[2].
Istnieje także ściana szczytowa, do której przystawiony jest budynek scholasterii, zasłaniający ją do wysokości stropu nad piętrem[2]. Powyżej tej budowli odsłonięta ściana wyposażona jest w ceglany ornament w formie trzech arkad, a pod nim w tynkowane osiem blend. Ponadto pod kalenicą umieszczono także małe, wąskie okienko, mające doświetlać poddasze[2].
Więźba dachowa jest drewniana, płatwiowo-kleszczowa z dwoma wieszakami. Dach jest wysoki i dwuspadowy, z załamaniem połaci dachowych wynikającym z braku równoległości podłużnych ścian budowli oraz zastosowaniem przypustnic. Pokryty jest dachówką ceramiczną. Połacie dachowe od sąsiednich budynków oddzielone są ścianami ogniowymi, a pośrodku kalenicy umiejscowiona jest także drewniana sygnaturka[2].
Budynek ma powierzchnię użytkową liczącą 150 m² przy kubaturze wynoszącej 1025 m³[2][9]. Według stanu z 1991 roku wyposażony jest w system alarmowy, instalację elektryczną, przyłącze wodociągowe oraz czujki przeciwpożarowe. Jego właścicielem była wówczas Kuria Diecezjalna w Tarnowie[2].
Kamienica w kulturze edytuj
Wnętrze akademioli utrwalił pod koniec XIX wieku w jednym ze szkiców Stefan Matejko, bratanek Jana Matejki[4].
Przypisy edytuj
- ↑ a b Wykaz obiektów wpisanych do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego z uwzględnieniem podziału na powiaty i gminy [online], Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Krakowie, luty 2022 (pol.).
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai Lidia Hrycow-Buczyńska, Karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, tzw. „biała” – dom kapitulny, tzw. akademiola; ob. muzeum diecezjalne [online], zabytek.pl, listopad 1991 [dostęp 2023-02-04] (pol.).
- ↑ a b Scholasteria, ob. Muzeum Diecezjalne – Zabytek.pl [online], zabytek.pl [dostęp 2023-02-04] (pol.).
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab Marek Trusz, Dawny budynek szkolny, [w:] Stanisław Potępa, Ryszard Banach, Tarnów. Wielki przewodnik. 2, Stare Miasto, Tarnów: Tarnowskie Towarzystwo Kulturalne [etc.], 1995, s. 55–60, ISBN 83-901529-5-9, OCLC 749245859 [dostęp 2023-02-07] (pol.).
- ↑ Lidia Hrycow-Buczyńska, Karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, tzw. „biała” – dom Mikołajowski, ob. Muzeum Diecezjalne [online], zabytek.pl, listopad 1991 [dostęp 2022-09-01] (pol.).
- ↑ a b K. Marek Trusz, Dom Mikołajowski [online], Urząd Miasta Tarnowa [dostęp 2022-09-01] (pol.).
- ↑ a b c d Tadeusz Bukowski, Piotr Pasek, Galeria Sztuki w zbiorach Muzeum Diecezjalnego w Tarnowie. Przewodnik, Tarnów: Biblios, 2019, s. 19–23, ISBN 978-83-7793-681-8, OCLC 1199640872 [dostęp 2022-09-01] (pol.).
- ↑ Piotr Pasek, O muzeum [online], Muzeum Diecezjalne w Tarnowie [dostęp 2023-03-15] (pol.).
- ↑ a b Karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa tzw. „zielona” – Dom (dawna szkoła parafialna), pl. Katedralny nr 5, zabytek.pl, 14 października 1959 [dostęp 2023-02-04] (pol.).
- ↑ a b 9. Dom (ul. Katedralna nr 6), [w:] Andrzej Bronisław Krupiński, Zabytki urbanistyki i architektury województwa tarnowskiego, Warszawa: Wyd. PTTK „Kraj”, 1989, s. 63, ISBN 83-7005-224-X, OCLC 69520723 [dostęp 2023-02-05] (pol.).