Antonin Artaud

francuski pisarz i aktor

Antonin Artaud, wym. [ɑ̃tonɛ̃ aʀto:], właśc. Antoine Marie Joseph Artaud (ur. 4 września 1896 w Marsylii, zm. 4 marca 1948 w Paryżu) – francuski aktor, dramaturg, reżyser, pisarz, teoretyk teatru. Występował w 22 filmach, napisał 26 książek.

Antonin Artaud
Ilustracja
Imię i nazwisko

Antoine Marie Joseph Artaud

Data i miejsce urodzenia

4 września 1896
Marsylia

Data i miejsce śmierci

4 marca 1948
Paryż

Życiorys

edytuj

Pochodził z zamożnej rodziny mieszczańskiej, w której było dziewięcioro dzieci. Jego rodzice byli z pochodzenia Grekami lewantyńskimi. W wieku pięciu lat zapadł na zapalenie opon mózgowych – ze skutkami tej choroby miał się mierzyć przez całe życie, szczególnie z bólem. Cierpiał na ostrą neuralgię. Spędził pięć lat w sanatorium z dwumiesięczną przerwą, trwającą od czerwca do lipca 1916 roku, gdy powołano go do armii – został jednak uznany za niezdolnego do służby wojskowej ze względu na lunatyzm. Przebywając na kuracji, Artaud zaczytywał się w dziełach Rimbauda, Baudelaire’a i Poego. W maju 1919 roku dyrektor zakładu, dr Dardel, przepisał Artaudowi laudanum, od którego miał być uzależniony przez resztę życia.

W marcu 1920 roku Artaud przeprowadził się do Paryża. W wieku dwudziestu siedmiu lat posłał kilka swych utworów poetyckich do „La Nouvelle Revue Française”. Prace odrzucono, redaktor napisał jednak list, w którym zachęcił go do korespondencji. W ten sposób powstało dzieło epistolarne Correspondence avec Jacques Rivière – pierwsza poważniejsza praca literacka Artauda, opublikowana w „La Nouvelle Revue Française” w r. 1924[1].

Od roku 1924 Artaud należał do ruchu surrealistycznego[2], szybko zaczął odgrywać w nim ważną rolę: już w tym samym roku André Breton powierzył mu kierownictwo la Centrale du bureau des recherches surréalistes (Centralne biuro poszukiwań surrealistów). W tym czasie Artaud pisał scenariusze filmowe, poezje i utwory prozatorskie, wiele jego tekstów publikowano w „La Révolution surréaliste”, organie prasowym surrealistów. 10 grudnia 1926 r, gdy w czasie zebrania grupy, rozważano przystąpienie do Parti Communiste Français. Artaud odmówił i odszedł z grupy surrealistów, przekonany, że rewolucja winna mieć naturę duchową, a nie polityczną.

W latach 1924–1926 Artaud wystąpił w kilkunastu rolach teatralnych i filmowych[3][4].

Jedyną kobietą, z którą łączył go trwały związek (1922–1927) była Génica Athanasiou, rumuńska aktorka. W latach 1931–1933 spotkał Anie Besnard i Anaïs Nin.

Artaud bywa traktowany jako ojciec sztuki performatywnej. W latach 1926–1935 poświęcił się urzeczywistnieniu własnej idei teatru: razem z Rogerem Vitrakiem i Robertem Aronem powołał do życia Teatr im. Alfreda-Jarry. W 1930 roku opublikował swoją najbardziej znaną pracę o teatrze – Teatr i jego sobowtór. W roku 1935 stworzył Teatr Okrucieństwa, gdzie wystawił własnego autorstwa sztukę – Les Cenci (według The Cenci Shelleya i noszącego ten sam tytuł opowiadania Stendhala).

W 1936 roku Artaud wyprawił się do Meksyku, gdzie spędził kilka miesięcy wśród Indian Tarahumara – podobno eksperymentował z pejotlem. W następnym roku, w Belgii planował małżeństwo z Cécile Schramme, któremu sprzeciwił się jej ojciec. W kolejną podróż wybrał się do celtyckich Druidów do Irlandii, chciał zwrócić Irlandczykom domniemaną laskę św. Patryka, którą kupił w antykwariacie w Paryżu i dorobił jej żelazne okucie[5].

Po przymusowym powrocie, Artaud do Francji – już w trakcie podróży, nasiliły się u niego objawy psychotyczne, utracił poczucie tożsamości, wierzył, że niebawem spełni się zapowiedź Apokalipsy – został internowany w szpitalu psychiatrycznym Quatre-Mares, w Sotteville-lès-Rouen. Przez kilka lat ukrywał się przed rodziną. Przez dziesięć lat – do 1947 roku był pacjentem kilku zamkniętych zakładów psychiatrycznych. Zdiagnozowano psychozę o skomplikowanym przebiegu, wywołaną wieloletnią narkomanią oraz skutkami ubocznymi błędnego leczenia domniemanego, dziedzicznego syfilisu. W okresie II wojny, przebywał w paryskim szpitalu Sainte-Anne (gdzie m.in. zetknął się z Jacquesem Lacanem), następnie został przeniesiony do Ville-Évrard (lata 1939–1943). W warunkach wojennych niedoborów i wobec niebezpieczeństwa śmierci z rąk okupantów, ocaleniem okazało się przeniesienie (w listopadzie 1942 r.) do „wolnej strefy” pod opiekę dr Gastona Ferdière’a, w Rodez. Leczony już dawniej insuliną, rtęcią i preparatami bizmutu, nie odzyskiwał zdrowia. Seria elektrowstrząsów przyniosła znaczącą poprawę. Artaud był zachęcany do arteterapii, dużo pisał i rysował. W 1946 roku, dzięki pomocy przyjaciół, którzy zapewnili mu wsparcie finansowe, został zwolniony z zakładu w Rodez i przeniesiony do prywatnej kliniki w Ivry-sur-Seine pod Paryżem – gdzie zachował swobodę poruszania się.

13 stycznia 1947 r. miało miejsce przedstawienie teatralne Tête à tête w „Théâtre du Vieux-Colombier”. W lipcu odbyła się wystawa portretów i rysunków Artaud (Portraits et dessins) w Galerie Pierre.

Artaud napisał dla radia słuchowisko pt. Pour en finir avec le jugement de dieu – nagrał je w okresie 22–29 listopada 1947 r. – w audycji uczestniczyli Maria Casarès, Paule Thévenin i Roger Blin. Dzień przed emisją, która miała się odbyć 2 lutego 1948 roku, słuchowisko zostało zdjęte z anteny, ze względu na odniesienia skatologiczne, treści antyamerykańskie i antyreligijne, choć jako przyczynę podano także argument o ogólnej kakofonii. W konsekwencji Fernand Puuey, dyrektor redakcji teatralnej i literackiej Radia Francuskiego, urządził prywatną emisję, na której pojawiło się około pięćdziesięciu artystów, literatów, muzyków i dziennikarzy. Obecni byli, m.in. Roger Vitrac, Jean Cocteau, Paul Éluard, Raymond Queneau, Jean-Louis Barrault, René Clair, Jean Paulhan, Maurice Nadeau, Georges Auric, Claude Mauriac.

W styczniu 1948 roku zdiagnozowano u Artauda nieoperacyjnego raka odbytu. Zmarł w samotności. Znaleziono go w sali siedzącego w nogach łóżka, trzymającego but w dłoni. Trzydzieści lat później radio francuskie wyemitowało w końcu Pour en finir avec le jugement de dieu.

Teatr braku i kryzysu

edytuj

Artaud propagował ideę teatru braku i kryzysu, teatru okrucieństwa. Tekst, mowa oraz ruch sceniczny nie miały tu tworzyć sugestywnej jedności – Artaud chciał zminimalizować centralną rolę tekstu w teatrze, na plan pierwszy wysuwając spektakl, inscenizację. Inscenizacja oznaczała dlań już czytelny, zamknięty w sobie tekst – słowa nie odgrywały znaczniejszej roli.

Teatr okrucieństwa

edytuj
Osobny artykuł: Teatr okrucieństwa.

Teatr okrucieństwa miał spełniać trzy przesłanki:

  • tekst miał być chaotyczny – wypowiedź sceniczna nie powinna podążać za wymogami dyskursu; fragmentaryzację tekstu Artaud przedstawiał jako wyraz buntu przeciwko cywilizacji i kulturze;
  • zniekształcone ciało – inspirację do tego zaczerpnął Artaud z tradycyjnego teatru balijskiego; mowa ciała miała wyrażać agresje i życzenia; ważną rolę odgrywać miała cielesność oddechu, a zatem czegoś, co jest wspólne aktorom i widzom, a tym samym elementu jednoczącego wykonawcę i widza.
  • stłumiony głos – Artaud kładł nacisk na wymóg blokady głosu, wyrażającej się w formie niemego krzyku, słyszalnego w ciszy; Artaud kładł nacisk nie tyle na sam głos, ile raczej na odgłosy, które miały boleśnie dotykać widza.

Teatr i jego sobowtór

edytuj

Jako sobowtóra teatru, Artaud widział dżumę, metafizykę i okrucieństwo; spektakl nie miał już spełniać postulatu mimesis, a zatem nie miał być odzwierciedleniem rzeczywistości – miał być rzeczywistością sam dla siebie. A zatem teatr nie miał być sobowtórem rzeczywistości, lecz rzeczywistością samą – rzeczywistością zawsze okrutną, zdwojoną w realności teatru. Należałoby zatem – stwierdził – zrezygnować ze sztucznego podziału przestrzeni teatralnej na scenę i widownię, z waloryzacji inscenizowanej akcji, z odróżnienia na znaczone i znaczące. Chcąc uniknąć tworzenia sytuacji, w której człowiek zostałby wydany na „niepewność czasów”, Artaud wysunął koncepcję takiego przedstawienia obrazu „nierzeczywistości” – rozumianej jako mityczna podstawa – by odebrał on codziennej realności prawo do wysuwania pretensji do bycia „jedynie rzeczywistą” i zajął jej miejsce.

Po raz pierwszy przedstawiona tak dobitnie przez Artaud idea teatru „nieprzedstawiającego”, teatru bezpośredniego transformowania energii bytu wywarła ogromny wpływ na twórców XX wieku. Znajdują się wśród nich: Jerzy Grotowski, Tadeusz Kantor, David Esrig, Werner Schwab, Sarah Kane, Wolfgang Rihm, Jacques Derrida, Gilles Deleuze i Félix Guattari.

Dzieła

edytuj
  • Tric Trac du Ciel. Illustré de gravures sur bois par Elie Lascaux, Paris, Simon, s. d. (1923).
  • L’ombilic des limbes, Éditions de la nouvelle revue française, Paris, 1925.
  • Le pèse-nerfs, Leibovitz, Paris, 1925.
  • L’art et la mort, Denoël, Paris, 1929.
  • Le moine, de Lewis, raconté par Antonin Artaud, Denoël & Steele, Paris, 1931.
  • Héliogabale ou l’anarchiste couronné, Denoël & Steele, Paris, 1934.
  • Les nouvelles révélations de l'être, Denoël, Paris, 1937.
  • Le théâtre et son double, Gallimard, Paris, 1938.
  • D’un voyage au pays des Tarahumaras, Éditions de la revue Fontaine, Paris, 1945.
  • Van Gogh le suicidé de la société, K éditeur, Paris, 1947.
  • Artaud le Mômo, Bordas, Paris, 1947.
  • Ci-Gît précédé de La culture indienne, K éditeur, Paris, 1947.
  • Pour en finir avec le jugement de Dieu, K éditeur, Paris, 1948.
  • Les Cenci, w: Œuvres complètes, Gallimard, 1964.
  • Pour en finir avec le jugement de dieu, émission radiophonique, INA, André Dimanche Editeur 1995.
  • Fragment „Pour en finir avec le jugement de dieu”. respire-asbl.be. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-12-17)].
  • Van Gogh, le suicidé de la société, émission radiophonique, INA, André Dimanche Editeur, 1995.

Przekłady na język polski:

  • Teatr i jego sobowtór, przełożył Jan Błoński, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1978.
  • Heliogabal albo anarchista ukoronowany, przełożył Grzegorz Wilczyński, Wydawnictwo KR, Warszawa 2000.
  • Adres do Papieża. Adres do Dalajlamy, przełożył Piotr Skalski, "Pole" nr 3/2023[6].

Bibliografia

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. Olivier Penot-Lacassagne, « «Antonin Artaud», variation sur un nom», opublikowane: Valérie-Angélique Deshoulières, Poétiques de l’indéterminé: le caméléon au propre et au figuré, Presses Universitaires Blaise Pascal, 1998, s. 288.
  2. Data i wiele innych szczegółów biografii Artaud pochodzi z witryny: [1].
  3. „La Passion de Jeanne d’Arc” w reżyserii Carla Dreyera (rola mnicha Massieu).
  4. Można obejrzeć fragmenty kilku ról Artaud, w tym Marata: Antonin Artaud, L’homme et sa douleur, André Gassiot et Frédéric Raffaitin, du 12 février 2010.
  5. Antonin Artaud, L’homme et sa douleur, André Gassiot et Frédéric Raffaitin, du 12 février 2010.
  6. Antonin Artaud | Adres do Papieża | Adres do Dalajlamy [online], POLE [dostęp 2024-05-07] (pol.).

Linki zewnętrzne

edytuj