Ewangelicki Kościół Unijny na polskim Górnym Śląsku

ewangelicki związek wyznaniowy (1923-1939)

Ewangelicki Kościół Unijny na polskim Górnym Śląsku (niem. Unierte Evangelische Kirche in Polnisch Oberschlesien) – ewangelicko-unijny związek religijny istniejący w latach 1923-1939 w części Górnego Śląska znajdującej się na terytorium II Rzeczypospolitej. Powstał w oparciu o znajdujące się na tym obszarze dawne parafie Ewangelickiego Kościoła Unii Staropruskiej w Rzeszy Niemieckiej. Miał siedzibę w Katowicach w obiektach dzisiejszej parafii ewangelicko-augsburskiej przy ul. Warszawskiej 18. Jego zwierzchnikiem był w latach 1923-1937 ks. prezydent Herman Voss, a następnie do września 1939 mec. Władysław Michejda[1].

Ewangelicki Kościół Unijny na polskim Górnym Śląsku
Unierte Evangelische Kirche in Polnisch Oberschlesien
Klasyfikacja systematyczna wyznania
Chrześcijaństwo
 └ Protestantyzm
   └ Kościoły ewangelicko-unijne
     └ Luteranizm
Ustrój kościelny

synodalny

Siedziba

Katowice

Zwierzchnik
• tytuł zwierzchnika

ks. Herman Voss (1923-1937), mec. Władysław Michejda (1937-1939)
prezydent

Organ ustawodawczy

synod

Zasięg geograficzny

górnośląska część województwa śląskiego

Historia

edytuj

Podział Górnego Śląska na część niemiecką i polską oraz korzystne postanowienia konwencji górnośląskiej z 15 maja 1922 legły u podstaw podjętej w 1923 przez synod w Pszczynie decyzji o nadaniu strukturom śląskiego Kościoła unijnego w Polsce odrębności organizacyjnej. Tak ukształtowana wspólnota stała się samodzielnym Kościołem i zarazem związkiem religijnym w rozumieniu prawa polskiego[1]. W 1924 rozważano połączenie się z Ewangelickim Kościołem Unijnym w Wielkopolsce i na Pomorzu, na przeszkodzie stanął niejasny jeszcze stosunek wielkopolsko-pomorskiego Kościoła do Państwa Polskiego oraz ewentualność rezygnacji z przywilejów konwencji genewskiej. Nie doszło również do przyłączenia zborów z Bielska, Starego Bielska i Międzyrzecza Górnego, których przedstawiciele wyrażali taką chęć jeszcze w 1922 roku (celem zachowania charakteru niemiecko-ewangelickiego)[2].

Przytłaczającą część wiernych Kościoła tworzyły osoby posiadające niemiecką świadomość narodową. Napływ polskich luteran ze Śląska Cieszyńskiego powodował opór niemieckiej części wspólnoty, która stawiała bariery przed przyjmowaniem Polaków do grona parafian. Akcentowano ewangelicko-unijny charakter Kościoła, choć w istocie miał on profil luterański. Polacy zabiegający o członkostwo w Kościele uciekali się do poparcia władz państwowych, które postrzegały Kościół jako istotny element niemczyzny w województwie śląskim i chciały w nim wzmocnić element polski. Stanowisko władz wojewódzkich popierał zwierzchnik Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP biskup Juliusz Bursche. Wysyłał on polskich duchownych by wesprzeć polskich aktywistów, zwłaszcza skupionych w Towarzystwie Polaków Ewangelików. W takim charakterze przybył na Śląsk ks. Alfred Figaszewski[1].

W 1937 po upływie 15 lat obowiązywania konwencji górnośląskiej (genewskiej) władze polskie mogły dokonać zmian w statusie prawnym związków religijnych. Sejm Śląski uchwalił w tym roku ustawę o tymczasowej organizacji Ewangelickiego Kościoła Unijnego na Polskim Górnym Śląsku[3]. Stała się ona instrumentem zmian kadrowych w Kościele, w tym pozbawienia stanowisk duchownych uznawanych za proniemieckich. Wojewoda śląski Michał Grażyński usunął w 1937 ze stanowiska prezydenta Kościoła ks. Hermana Vossa i urząd ten powierzył adwokatowi Władysławowi Michejdzie. Rozpoczęło się też obsadzanie stanowisk pastorskich duchownymi pochodzącymi z Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego, których część działała z nadania władz oświatowych jako nauczyciele religii na terenie województwa śląskiego. W tym trybie działalność w Kościele rozpoczęli m.in. księża Ryszard Danielczyk, Robert Fiszkal i Jerzy Kahané[1].

Po rozpoczęciu okupacji hitlerowskiej Kościół na powrót został wcielony do Kościoła unijnego w Niemczech. Jego parafie po zakończeniu wojny stały się częścią Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Polsce[1].

Struktura i wierni

edytuj

Najwyższą władzę posiadał synod Kościoła złożony z reprezentantów duchowieństwa i wiernych świeckich. Kościołem zarządzała Naczelna Rada Kościelna, którą kierował superintendent z tytułem prezydenta Kościoła. Liczbę wiernych w 1924 szacowano na ok. 40 tysięcy osób[1], następnie liczba ta do 1936 spadła poniżej 30 tysięcy[4]. W większości miejscowości na obszarze działania Kościoła ewangelicy byli w mniejszości, w 1933 jedynie w 4 gminach powiatu pszczyńskiego stanowili oni większość mieszkańców: Golasowice (75,3%), Gać (71,6%), Hołdunów (70,6%), Bzie Dolne (60,6%). Oprócz powyższych ponadprzeciętny odsetek ewangelików zamieszkiwało gminy w powiecie rybnickim (według danych z 1931 roku): Cisówka (34,4%), Marusze (30,4%) i Ruptawa (29,7%)[5].

Lista parafii

edytuj

Początkowo Kościół tworzyło 18 parafii. Parafia filialna w Warszowicach usamodzielniła się od Pszczyny po wybudowaniu pastorówki w 1933, natomiast parafia w Lipinach utraciła z czasem samodzielność i została filią Królewskiej Huty)[5]. Większość parafii miało charakter luterski, jedynie parafia w Hołdunowie była tradycyjnie od założenia w 1770 kalwińska.

Parafia Rok założenia Liczebność wiernych (1937)[6] Kościół Zdjęcie
Pszczyna 1742 (1764) 3150 Kościół ewangelicki w Pszczynie  
Tarnowskie Góry 1742 (1764) 1023 Kościół Zbawiciela w Tarnowskich Górach  
Piasek 1754 (1764) 190 Kościół Opatrzności Bożej w Piasku  
Golasowice 1765 1985 Kościół ewangelicko-augsburski w Golasowicach  
Wodzisław 1776 (na Maruszach) 615 Kościół ewangelicko-augsburski św. Trójcy w Wodzisławiu  
Hołdunów 1770 798 Kościół ewangelicki w Hołdunowie  
Rybnik ok. 1791[7] 1110 Kościół Ewangelicko-Augsburski w Rybniku  
Lubliniec ok. 1850[8] 160 Kościół ewangelicko-augsburski w Lublińcu  
Żory 1851 985 Kościół ewangelicko-augsburski w Żorach  
Mikołów 1854 2030 Kościół św. Jana w Mikołowie  
Katowice 1856 7100 Kościół Zmartwychwstania Pańskiego w Katowicach  
Mysłowice 1857 1550 Kościół Apostołów Piotra i Pawła w Mysłowicach  
Królewska Huta (od 1934 Chorzów) ok. 1876[9] 5015 Kościół im. ks. Marcina Lutra w Chorzowie  
Siemianowice 1888 2510 Kościół ewangelicko-augsburski w Siemianowicach  
Nowa Wieś (obecnie Wirek) 1898 1215 Kościół Odkupiciela w Rudzie Śląskiej  
Ruptawa 1908 996 Kościół ewangelicko-augsburski w Jastrzębiu-Zdroju (stary)  
Szopienice (Rozdzień) 1910 (Rozdzień) 1250 Kościół Zbawiciela w Katowicach-Szopienicach  
Świętochłowice 1910 2020 Kościół im. Jana Chrzciciela w Świętochłowicach  
Lipiny 915 Kościół ewangelicki w Lipinach na pocztówce (1918)
Warszowice ok. 1933 498 Kościół ewangelicko-augsburski w Warszowicach (stary) na starej fotografii

Działalność

edytuj

Obok typowej działalności w zakresie kultu i katechezy Kościół prowadził szeroką aktywność społeczną i charytatywną (np. przez Verband evangelischer Frauenhilfe in Polnisch-Oberschlesien, kierowane przez dr Elzę Lubowską)[10].

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. a b c d e f Informacje o Ewangelickim Kościele Unijnym na witrynie parafii ewangelicko-augsburskiej w Katowicach. [dostęp 2014-10-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-09-30)].
  2. H. Czembor, 1993, S. 41
  3. Dziennik Ustaw Śląskich z 17 lipca 1937 rok 16 nr 14.
  4. H. Czembor, 1993, s. 46
  5. a b H. Czembor, 1993, s. 45
  6. Stefan Grelewski, Wyznania protestanckie i sekty religijne w Polsce współczesnej, Lublin 1937, s. 341.
  7. Historia parafii w Rybniku. [dostęp 2014-11-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-03-16)].
  8. Historia zboru ewangelickiego w Lublińcu. [dostęp 2014-11-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-11-11)].
  9. Historia parafii w Chorzowie
  10. Hasło dotyczące Ewangelickiego Kościoła Unijnego na polskim Górnym Śląsku na witrynie e-encyklopedia. [dostęp 2014-10-28].

Bibliografia

edytuj
  • Henryk Czembor, Ewangelicki Kościół Unijny na polskim Górnym Śląsku, Dom Wydawniczy i Księgarski "Didache", Katowice 1993 83-85572-05-X

Linki zewnętrzne

edytuj