Geografia Armenii

dział geografii

Geografia Armenii – dziedzina nauki zajmująca się badaniem Armenii pod względem geograficznym.

Położenie Armenii
Armenia – zdjęcie satelitarne
Mapa Armenii
Mapa topograficzna Armenii

Armenia, jedno z najmniejszych państw Azji (29 743 km²), leżące na Zakaukaziu. W latach 1936–1991 należało do ZSRR, zaś po upadku komunizmu uzyskało niepodległość.

Położenie i powierzchnia

edytuj

Armenia leży w południowo-zachodniej Azji, na Zakaukaziu[1], pomiędzy Turcją a Azerbejdżanem[2]. Pod względem geopolitycznym zaliczana jest do Europy i/lub do Bliskiego Wschodu[2]. Obejmuje północno-wschodnią część Wyżyny Armeńskiej ograniczonej Małym Kaukazem[3].

Powierzchnia kraju wynosi 29 743 km² (28 203 km² zajmuje ląd a 1540 km² wody)[2]. Armenia graniczy z czterema państwami[1][2]: od północy i wschodu z Azerbejdżanem (granica ma 996 km)[a] i Gruzją (219 km), od południowego wschodu z Iranem (44 km) i od zachodu z Turcją (311 km)[b]. Armenia nie ma dostępu do morza, a jej największym zbiornikiem wodnym jest jezioro Sewan[2].

W latach 1936–1991 Armenia należała do Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, zaś po upadku komunizmu ogłosiła niepodległość 23 września 1991 roku[1]. Armenia rości sobie prawa do regionu Górskiego Karabachu – zamieszkanego głównie przez etnicznych Ormian, a znajdującego się na terytorium Azerbejdżanu[1]. W latach 90. XX w. armeńskie siły zbrojne Karabachu zajmowały większość południowo-zachodniego Azerbejdżanu, a po zawarciu porozumienia po konflikcie w 2020 roku zostały zmuszone do wycofania się z większości tego obszaru[1].

Budowa geologiczna i rzeźba terenu

edytuj
 
Kaputdżuch lerr(inne języki)
 
Ruiny miasta Spitak po trzęsieniu ziemi w 1988 roku

Armenia charakteryzuje się górzystym krajobrazem – średnia wysokość terenu wynosi 1800 m n.p.m.[1] Obszary pomiędzy 1000 a 2000 m n.p.m. stanowią prawie połowę powierzchni kraju[1], a jedynie 10% kraju leży poniżej 1000 m n.p.m.[1] Najwyższym szczytem kraju jest obecnie wygasły wulkan Aragac[c] o wysokości 4090 m n.p.m.[3] w północno-zachodniej części Wyżyny Armeńskiej[1]. Region ten charakteryzuje się wysokimi pasmami górskimi, głębokimi dolinami i płaskowyżami wulkanicznymi z licznymi wygasłymi wulkanami[1]. Od północy i wschodu wyżynę ograniczają pasma Małego Kaukazu[1].

Wschodnią część kraju zajmuje basen jeziora Sewan otoczony pasmami górskimi wznoszącymi się na ponad 3500 m n.p.m.[1]. Południowo-zachodnia Armenia zajmuje część Równiny Araratu do rzeki Araks, która stanowi granicę z Turcją i Iranem[1].

Zajmująca powierzchnię niemal całego kraju Wyżyna Armeńska powstała w wyniku trzeciorzędowych i czwartorzędowych ruchów wypiętrzających, podczas których utworzyły się uskoki, zręby i zapadliska. Obszar ten zbudowany jest głównie z bazaltów. Góry fałdowe Armenii są zbudowane z wapieni kredowych i starych skał wulkanicznych. Góry te uległy wypiętrzeniu w środkowym trzeciorzędzie. Później masyw ten uległ zrównaniu, a pod koniec pliocenu i w plejstocenie został podniesiony i utworzył potężne zręby.

Armenia leży na terenie aktywnym sejsmicznie, gdzie występują trzęsienia ziemi[1][3]. W wyniku trzęsienia ziemi w grudniu 1988 roku zniszczone zostało miasto Spitak, drugie pod względem liczby mieszkańców miasto Armenii; zginęło wówczas około 25 tys. osób[1].

Klimat

edytuj
 
Klimat Armenii według klasyfikacji klimatów Köppena

Armenia leży w strefie klimatu podzwrotnikowego, przy czym z uwagi na położenie w otoczeniu wysokich pasm górskich panuje tu suchy klimat kontynentalny[1]. Cechą klimatu Armenii jest duże usłonecznienie[1].

Opady w ciągu roku pomimo znacznych wysokości nad poziomem morza, są niewielkie. Rocznie spada od 200 do 500 mm deszczu, głównie w okresie wiosennym[3].

Temperatury w Armenii cechują się dużą skrajnością. Latem na obszarze Kotliny Ararackiej występują upały, około 32 °C. Inne obszary poza masywami górskimi także są dosyć ciepłe w okresie letnim, średnia temperatura na równinie wynosi 25 °C[1]. W górach jest chłodno, średnio od 18 do 20 °C[3]. Zimy są surowe, wszędzie w kraju utrzymuje się ujemna temperatura – średnia temperatura stycznia na równinie i pogórzu wynosi ok. -5 °C, a w górach spada do -12 °C[1]. Napływy powietrza arktycznego czasami powodują gwałtowny spadek temperatury: odnotowany rekord to -46 °C[1].

Średnia temperatura i opady dla Erywania, 1961–1990
Miesiąc Sty Lut Mar Kwi Maj Cze Lip Sie Wrz Paź Lis Gru Roczna
Średnie temperatury w dzień [°C] 1.2 3.3 12.2 17.8 24.4 29.1 31.8 32.7 27.8 20.5 13.2 5.9 18,3
Średnie dobowe temperatury [°C] -3.5 -1.0 5.8 12.7 17.5 21.9 26.0 25.2 20.7 13.2 6.5 0.2 12,1
Średnie temperatury w nocy [°C] -7.5 -4.9 1.2 6.7 11.3 14.4 18.5 17.9 13.1 7.7 2.5 -1.8 6,6
Opady [mm] 21.1 24.0 32.4 36.5 42.5 20.5 10.2 7.2 10.4 26.7 22.3 22.8 276,6
Średnia liczba dni z opadami 5.2 5.3 5.6 6.7 8.3 4.5 2.2 2.0 1.8 4.7 4.3 5.0 55,6
Średnie usłonecznienie [h] 93 108 162 177 242 297 343 332 278 212 138 92 2474
Źródło: National Oceanic and Atmospheric Administration (średnia temperatura, wilgotność, średnie usłonecznienie, liczba dni z opadami)[5] 2020-12-21
Źródło #2: Wetterkontor.de (najwyższa i najniższa temperatura)[6] 2020-12-21
 
Jezioro Sewan

Dwie trzecie opadów Armenii ulega ewaporacji i jedna trzecia przenika przez porowate skały wulkaniczne[1].

Wiele rzek w Armenii jest krótkich i burzliwych z licznymi bystrzami i wodospadami[1]. Poziom wody jest najwyższy podczas wiosennego topnienia śniegów i podczas jesiennych opadów[1]. Niektóre rzeki mają duży potencjał hydroenergetyczny z uwagi na znaczne różnice wysokości na ich długości[1].

Większość rzek znajduje się w dorzeczu rzeki Araks – największej rzeki Armenii[3], która jest dopływem Kury uchodzącej do Morza Kaspijskiego[1]. Główne dopływy Araksu to lewobrzeżne: Achurian (ok. 209 km długości), Hrazdan (ok. 145 km), Arpa (ok. 129 km) i Worotan (ok. 179 km)[1]. Inne większe rzeki Armenii to Debed (ok. 175 km) i Ağstafa (ok. 129 km)[1].

Na terenie Armenii znajduje się ponad 100 jezior[3], z których największym jest Sewan o pojemności 39 km³, z którego wypływa jedna rzeka – Hrazdan[1].

Na terenie Armenii występuje ponad 15 typów gleb – m.in. jasnobrązowe gleby aluwialne, gleby brunatne, występujące w górach i czarnoziemy, które pokrywają znaczną część wyższego regionu stepowego[1].

Flora i fauna

edytuj

Wyżyna Armeńska leży na styku różnych regionów biogeograficznych i charakteryzuje się dużą różnorodnością krajobrazu[1]. Ne terenie Armenii znajduje się 36 obszarów chronionych, na które składają się: 3 obszary konwencji ramsarskiej, 4 parki narodowe, 3 rezerwaty rangi krajowej oraz 25 rezerwatów przyrody[7].

 
Park Narodowy „Dilidżan”

Występuje piętrowość roślinna: najniżej położona jest strefa półpustynna, wyżej znajdują się kolejno strefy: stepowa, leśna, łąk alpejskich i tundry[1]. Roślinność w Armenii jest dobrze zachowana, występuje ponad 3000 gatunków roślin[1].

W strefie półpustynnej rosną rośliny odporne na suszę, takie jak szałwia, jałowiec, tarnina, dzika róża i wiciokrzew[1].

Góry do wysokości 2000 m n.p.m. porasta roślinność stepowa – w niższych partiach występują odporne na suszę trawy, a w wyższych kolczaste krzewy i jałowiec[1].

Wyżej góry porastają lasy, które zajmują prawie 10% powierzchni kraju[1][d]. W północno-wschodniej części dominuje buczyna, a w południowo-wschodniej dębina[1]. W dolnych partiach lasów występują jagody, pistacje, wiciokrzewy i derenie[1].

W wyższych partiach występuje roślinność subalpejska i alpejskie łąki[3]. Wyżej rośnie tundra[1].

Strefę półpustynną zamieszkują dziki, żbiki, szakale, żmije i skorpiony[1]. Lasy zamieszkują: niedźwiedzie syryjskie, żbiki, rysie i wiewiórki; z ptaków – słonki, rudziki, sikory i dzięcioły[1].

W strefie alpejskiej żyje wiele ptaków, m.in. górniczek zwyczajny i orłosęp; ssaki reprezentowane są m.in. przez kozy bezoarowe, dzikie owce i muflony[1].

Demografia

edytuj

Liczba ludności Armenii w 2020 roku szacowana jest na nieco ponad 3 miliony, a większość ludzi mieszka w północnej części kraju[2]. 98,1% ludności to Ormianie a 1,2% to Jezydzi (Kurdowie) (dane szacunkowe za 2011 rok)[2], a pozostała część populacji to Rosjanie, Ukraińcy, Asyryjczycy i inne grupy[1]. Językiem urzędowym jest język ormiański, przy czym język rosyjski jest w powszechnym użyciu[2].

92,6% mieszkańców należy do Apostolskiego Kościoła Ormiańskiego, 1% to ewangelicy, 2,4% deklaruje „inne wyznanie”, 1,1% brak wyznania, a 2,9% nie określa wyznania(dane szacunkowe za 2011 rok)[2].

63,8% ludności zamieszkuje miasta, a 36,2% tereny wiejskie (stan na 2018 rok)[1].

Wielu Ormian mieszka zagranicą – w licznych falach emigracji wskutek konfliktów w XIX w. i XX w. z kraju wyjechały miliony osób; szacuje się, że 5 milionów Ormian żyje zagranicą, przede wszystkim w Stanach Zjednoczonych i byłych republikach ZSRR[1].

Gospodarka

edytuj

W okresie ZSRR w Armenii rozwinął się nowoczesny sektor przemysłowy, dostarczający obrabiarki, tekstylia i inne wyroby do innych republik w zamian za surowce i energię[2]. Trzęsienie ziemi w grudniu 1988 roku zniszczyło prawie jedną trzecią bazy przemysłowej, co przyczyniło się do osłabienia gospodarki[1]. Konflikt w Górskim Karabachu oraz konflikt w sąsiedniej Gruzji doprowadziły do przerw w dostawach energii i gazu, co dodatkowo osłabiło gospodarkę[1]. Granice z Azerbejdżanem i Turcją zostały zamknięte w 1991 i w 1993 roku, co przyczyniło się do izolacji handlowej Armenii[2].

W latach 90. XX w. Armenia przeprowadziła szereg reform strukturalnych i w 1993 roku wprowadziła własną walutę[1]. W styczniu 2003 roku Armenia przystąpiła do Światowej Organizacji Handlu[2].

Gospodarka Armenii opiera się w dużym stopniu na rolnictwie – 40% armeńskiego PKB wytwarzane jest w rolnictwie, gdzie zatrudnienie znajduje 20% siły roboczej[1]. Głównymi obszarami działalności rolniczej są winogrodnictwo i sadownictwo – uprawiane są jabłka, wiśnie, gruszki, orzechy, migdały, granaty i figi[1].

Sektor przemysłowy uzależniony jest od importu energii i surowców[1]. Gospodarka armeńska zależna jest od wsparcia Rosji, szczególnie w sektorze energetycznym[2]. W 2015 roku Armenia przystąpiła do Euroazjatyckiej Unii Gospodarczej, a w 2017 roku podpisała umowę o partnerstwie z Unią Europejską[2].

  1. Encyklopedia PWN podaje, że długość granicy z Azerbejdżanem wynosi 787 km, w tym 221 km z Republiką Nachiczewańską[4].
  2. Encyklopedia PWN podaje, że długość granicy z Gruzją to 164 km, Iranem – 35 km, Turcją – 268 km[4].
  3. Nazwy geograficzne podane za Komisją Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej, zob. KSNG 2005 ↓.
  4. Encyklopedia PWN podaje, że 12% powierzchni kraju pokrywają lasy[3].

Przypisy

edytuj
  1. a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai aj ak al am an ao ap aq ar as at au av aw ax Encyclopædia Britannica 2020 ↓.
  2. a b c d e f g h i j k l m n The CIA World Factbook 2020 ↓.
  3. a b c d e f g h i Encyklopedia PWN – Armenia. Warunki naturalne ↓.
  4. a b Encyklopedia PWN – Armenia ↓.
  5. YEREVAN/ZVARTNOTS Climate Normals 1961–1990. [w:] National Oceanic and Atmospheric Administration [on-line]. [dostęp 2020-12-21]. (ang.).
  6. Das Klima in Jerewan (Eriwan). [w:] wetterkontor.de [on-line]. [dostęp 2020-12-21]. (niem.).
  7. Protected Planet: Armenia. [w:] www.protectedplanet.net [on-line]. [dostęp 2020-12-21]. (ang.).

Bibliografia

edytuj