Orłosęp
Orłosęp[21], orłosęp brodaty (Gypaetus barbatus) – gatunek dużego ptaka padlinożernego z podrodziny orłosępów (Gypaetinae) w rodzinie jastrzębiowatych, jedyny przedstawiciel rodzaju Gypaetus[22].
| ||
Gypaetus barbatus[1] | ||
(Linnaeus, 1758) | ||
![]() | ||
Systematyka | ||
Domena | eukarionty | |
Królestwo | zwierzęta | |
Typ | strunowce | |
Podtyp | kręgowce | |
Gromada | ptaki | |
Podgromada | Neornithes | |
Infragromada | ptaki neognatyczne | |
Rząd | szponiaste | |
Rodzina | jastrzębiowate | |
Podrodzina | orłosępy | |
Plemię | Gypaetini | |
Rodzaj | Gypaetus[2] Storr, 1784[3] | |
Gatunek | orłosęp | |
Synonimy | ||
Rodzaju:
Gatunku:
| ||
Podgatunki | ||
| ||
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[20] | ||
![]() | ||
Zasięg występowania | ||
![]() występuje przez cały rok obszary nielęgowe (zimowiska) wymarł prawdopodobnie wymarł prawdopodobnie występuje reintrodukowany |
WystępowanieEdytuj
Ptak ten występuje w zależności od podgatunku[22]:
- Gypaetus barbatus barbatus – od Maghrebu i Półwyspu Iberyjskiego poprzez południową Europę, Azję Mniejszą, Egipt po Bliski Wschód, Mongolia i Chiny, Turkmenistan, Iran i Afganistan.
- W XIX w. co najmniej raz lub dwa razy stwierdzony również w Polsce, przy jej południowej granicy kraju[23]. Do tej pory Komisja Faunistyczna Sekcji Ornitologicznej Polskiego Towarzystwa Zoologicznego potwierdziła dwa stwierdzenia ptaków tego gatunku w Polsce (pojaw naturalny lub wtórnie naturalny), ostatnie w 2017[24]. W 2013[25] i 2016[26] odnotowano też pojawy nienaturalne związane z programem reintrodukcji tego ptaka w Alpach i Masywie Centralnym; reintrodukowane ptaki wyposażone są w nadajniki satelitarne.
- Gypaetus barbatus meridionalis – południowo-zachodnia część Półwyspu Arabskiego oraz wschodnia i południowa Afryka.
TaksonomiaEdytuj
Gatunek po raz pierwszy opisał w 1758 szwedzki przyrodnik Karol Linneusz, nadając mu nazwę Vultur barbatus[14]. Holotyp według Linneusza, który bazował na tekście „The Bearded Vulture” Edwardsa z 1750 roku[27], pochodził z Afryki[14]; miejsce typowe ograniczone przez Harterta w 1914 roku do Santa Cruz, blisko Oranu w Algierii[28].
EtymologiaEdytuj
- Gypaetus (Gypaetos, Gypeatos, Gypeatus, Gypetos, Grypaetus): gr. γυπαιετος gupaietos (od zepsutego ὑπαιετος hupaietos) „orzeł” lub „sęp”, od γυψ gups, γυπος gupos „sęp” (por. ὑπο hupo „podobny”); αετος aetos „orzeł”[29].
- Gyptus: gr. γυψ gups, γυπος gupos „sęp”[30].
- Phene: gr. φηνη phēnē „sęp, orłosęp”[31].
- Harpe: gr. ἁρπη harpē „nieznany, prawdopodobnie mityczny ptak”[32].
- Gupista : gr. γυψ gups, γυπος gupos „sęp”[33].
- barbatus: łac. barbatus „brodaty”, od barba „broda”[34].
- aureus: łac. aureus „złoty”, od aurum „złoto”[35].
- hemachalanus: nowołac. Hemachala „Himachal”, Himalaje, od sanskryckiego hima „śnieg”; acala „góra”[36].
- meridionalis: łac. meridionalis „południowy”, od meridies „południe”[37].
- altaicus: Ałtaj (ang. Altai Mountains), Azja Środkowa, na granicy Kazachstanu, zachodniej Mongolii i północno-zachodnich Chin[38].
MorfologiaEdytuj
- Cechy gatunku
- Samice większe od samców, lecz obie płci ubarwione jednakowo. Dorosłe osobniki mają woskówkę porośniętą czarnymi piórami, tworzącymi bródkę. Ciemne są również pióra na boku głowy w okolicy oka. Grzbiet i ogon czarnobrązowy z jasnymi kreskami. Reszta ciała biała, pokryta rdzawym nalotem, jedynie na piersi czarny znak przypominający literę „V”. Rdzawe zabarwienie wywołane jest wydzieliną z gruczołu kuprowego, zatem natężenie nalotu jest zmienne. Podgatunek G. b. meridionalis różni się od G. b. barbatus nagim skokiem, brakiem czarnych piór wokół oka i czarnego znaku na piersi. Osobniki młodociane całe czarnobrązowe.
- Wymiary średnie
- Długość ciała 94–125 cm, masa ciała 4500–7100 g, rozpiętość skrzydeł 231–283 cm[39].
EkologiaEdytuj
- Biotop
- Góry powyżej górnej granicy lasu.
- Gniazdo
- W niedostępnym miejscu na skalnej półce lub w jaskini. Może mieć do 2 m średnicy i 1 m wysokości. Zbudowane z gałęzi, wysłane wełną i pierzem.
- Jaja
- W ciągu roku wyprowadza jeden lęg, składając w grudniu–lutym (półkula północna) lub maju–lipcu (półkula południowa) 1–2 jaja[40] (jednak przeżywa tylko jedno pisklę).
- Wysiadywanie
- Jaja wysiadywane są przez okres około 55–60 dni przez obydwoje rodziców[40]. Pisklęta opuszczają gniazdo po 106–130 dniach. Dojrzałość płciową osiągają w wieku 7 lat; w niewoli dożywają 40 lat.
- Pożywienie
- Głównie padlina dużych ssaków. Kości zrzuca na skały, starając się je rozbić, podobnie robi z żółwiami. Niekiedy stara się strącić duże zwierzęta w przepaść.
- Ciekawostki
- Według legendy orłosęp jest odpowiedzialny za śmierć Ajschylosa, którego łysą głowę pomylił z kamieniem, chcąc rozbić na nim żółwia.
Status i ochronaEdytuj
W Czerwonej księdze gatunków zagrożonych Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody został zaliczony do kategorii NT (bliski zagrożenia)[20]. W Polsce podlega ścisłej ochronie gatunkowej[41].
Galeria zdjęćEdytuj
PrzypisyEdytuj
- ↑ Gypaetus barbatus, w: Integrated Taxonomic Information System (ang.).
- ↑ Gypaetus, w: Integrated Taxonomic Information System (ang.) [dostęp 30 grudnia 2010]
- ↑ G.C.Ch. Storr: Alpenreise: vom Jahre 1781. Leipzig: Johann Gottfried Müllerischen, 1784, s. 69. (niem.)
- ↑ É. Geoffroy Saint-Hilaire. Sur la division méthodique des oiseaux de proie diurnes. „Bulletin des sciences par la Société philomathique de Paris”. 1 (2), s. 65, 1797 (fr.).
- ↑ J.B.F. Léveillé: Manuel pour servir a l’histoire naturelle des oiseaux, des poissons, des insectes et des plantes. Paris: Chez Villier, 1799, s. 67. (fr.)
- ↑ A.M.C. Duméril: Zoologie analytique: ou, Méthode naturelle de classification des animaux; rendue plus facile a l’aide de tableaux synoptiques. Paris: Allais, 1806, s. 34. (fr.)
- ↑ M.J.C. Savigny: Système des oiseaux de l'Egypte et de la Syrie. W: France. Commission des sciences et arts d’Egypte: Description de l’Égypte, ou, Recueil des observations et des recherches qui ont été faites en Égypte pendant l’expédition de l’armée française. T. 1: Historie Naturelle. Paris: Imprimerie impériale, 1809, s. 68, 77. (fr.)
- ↑ B. Merrem: Accipiter. W: J.S. Ersch, J.G. Gruber: Allgemeine Encyclopädie der Wissenschaften und Künste. Leipzig: F. A. Brockhaus, 1818, s. 258. (niem.)
- ↑ J.F. Stephens: Raptores. W: G. Shaw: General zoology, or Systematic natural history. T. 14: Aves. Cz. 1. London: Printed for G. Kearsley, 1826, s. 345. (ang.)
- ↑ C.J. Temminck: Nouveau recueil de planches coloriées d’oiseaux: pour servir de suite et de complément aux planches enluminées de Buffon. Cz. 1. Strasbourg: Chez Legras Imbert et Comp., 1838, s. (47). (fr.)
- ↑ T. Hutton. Account of the Bearded Vulture of the Himalaya. „The journal of the Asiatic Society of Bengal”. 3, s. 522, 1834 (ang.).
- ↑ W. Swainson: On the natural history and classification of birds. Cz. 1. London: John Taylor, 1836, s. 284, seria: Cabinet cyclopaedia. Natural history. (ang.)
- ↑ Ch.T. Wood. Sketches op european ornithology: Gould’s "Birds of Europe". „The Analyst”. 6 (19), s. 71, 1837 (ang.).
- ↑ a b c C. Linneaus: Systema naturae per regna tria naturae, secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. Wyd. 10. T. 1. Holmiae: Impensis Direct. Laurentii Salvii, 1758, s. 87. (łac.)
- ↑ C.L. Hablizl. Bemerkungen in der persischen Landschaft Gilan und auf den Gilanischen Gebirgen. „Neue nordische Beyträge zur physikalischen und geographischen Erd- und Völkerbeschreibung, Naturgeschichte und Oekonomie”. 4, s. 64, 1783 (niem.).
- ↑ T. Hutton. Notice of the Himalayan Vulture Eagle. „The journal of the Asiatic Society of Bengal”. 7 (1), s. 22, 1838 (ang.).
- ↑ E. von Keyserling & J.H. Blasius: Die wirbelthiere Europa’s. Braunschweig: F. Vieweg und sohn, 1840, s. xxviii. (niem.)
- ↑ L. Brehm. Etwas über die Arten der europaischen Vögel. „Naumannia”. 1 (1), s. 70, 1851 (niem.).
- ↑ R.B. Sharpe: Catalogue of the Birds in the British Museum. Cz. 1: Accipitres, or diurnal birds of prey. London: Printed by order of the Trustees, 1874, s. 229. (ang.)
- ↑ a b BirdLife International 2015, Gypaetus barbatus [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2016 [online], wersja 2016-1 [dostęp 2016-10-26] (ang.).
- ↑ Systematyka i nazwy polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Plemię: Gypaetini Bonaparte, 1831 (Wersja: 2018-06-24). W: Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2018-07-29].
- ↑ a b F. Gill & D. Donsker (red.): New World vultures, Secretarybird, kites, hawks & eagles (ang.). IOC World Bird List: Version 8.2. [dostęp 2018-07-29].
- ↑ Ludwik Tomiałojć, Tadeusz Stawarczyk: Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. Wrocław: PTPP "pro Natura", 2003, s. 210. ISBN 83-919626-1-X.
- ↑ Komisja Faunistyczna Sekcji Ornitologicznej Polskiego Towarzystwa Zoologicznego. Raport nr 34. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2017. „Ornis Polonica”. 59, s. 119–153, 2018.
- ↑ Zbigniew Kajzer. „Ptaki Polski”. 30 (2/2013), s. 4. Agencja Wydawniczo-Fotograficzna "Aves" (pol.).
- ↑ Komisja Faunistyczna Sekcji Ornitologicznej Polskiego Towarzystwa Zoologicznego. Raport nr 33. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2016. „Ornis Polonica”. 58, s. 83–116, 2017.
- ↑ G. Edwards: A natural history of uncommon birds: and of some other rare and undescribed animals, quadrupedes, fishes, reptiles, insects, &c., exhibited in two hundred and ten copper-plates, from designs copied immediately from nature, and curiously coloured after life, with a full and accurate description of each figure, to which is added A brief and general idea of drawing and painting in water-colours; with instructions for etching on copper with aqua fortis; likewise some thoughts on the passage of birds; and additions to many subjects described in this work. Cz. 3. London: Printed for the author, at the College of Physicians in Warwick-Lane, 1750, s. ryc. 106, 106. (ang.)
- ↑ E. Hartert: Die Vögel der paläarktischen Fauna systematische Übersicht der in Europa, Nord-Asien und der Mittelmeerregion vorkommenden Vögel. Cz. 2. Berlin: R. Friedländer & Sohn, 1912–1921, s. 1194. (niem.)
- ↑ Jobling 2018 ↓, s. Gypaetus.
- ↑ Jobling 2018 ↓, s. Gyptus.
- ↑ Jobling 2018 ↓, s. Phene.
- ↑ Jobling 2018 ↓, s. Harpe.
- ↑ Jobling 2018 ↓, s. Gupista.
- ↑ Jobling 2018 ↓, s. barbatus.
- ↑ Jobling 2018 ↓, s. aureus.
- ↑ Jobling 2018 ↓, s. hemachalana / hemachalanus.
- ↑ Jobling 2018 ↓, s. meridionalis.
- ↑ Jobling 2018 ↓, s. altaicus.
- ↑ J. Orta, E. de Juana, J.S. Marks & C.J. Sharpe: Bearded Vulture (Gypaetus barbatus). W: J. del Hoyo, A. Elliott, J. Sargatal, D. A. Christie & E. de Juana (red.): Handbook of the Birds of the World Alive. Barcelona: Lynx Edicions, 2015. [dostęp 2015-01-07]. (ang.)
- ↑ a b E. Keller, prof. dr. J. H. Reichholf, G. Steinbach i inni: Leksykon zwierząt: Ptaki. Cz. 1. Warszawa: Świat Książki, 2003, s. 143-145. ISBN 83-7227-891-1.
- ↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r. poz. 2183)
BibliografiaEdytuj
- J.A. Jobling: Key to Scientific Names in Ornithology. W: J. del Hoyo, A. Elliott, J. Sargatal, D.A. Christie & E. de Juana (red.): Handbook of the Birds of the World Alive. Barcelona: Lynx Edicions, 2018. [dostęp 2019-09-04]. (ang.)
Linki zewnętrzneEdytuj
- Strona poświęcona reintrodukcji orłosępów w Alpach (ang. • niem. • fr. • wł.). Stiftung Pro Bartgeier. [dostęp 2019-09-26].