Wikipedia

Grzybienie

rodzaj roślin
(Przekierowano z Grzybień)

Grzybienie (Nymphaea L.) – rodzaj z rodziny grzybieniowatych Nymphaeaceae. Obejmuje 58 gatunków[4]. Rośliny te występują na wszystkich kontynentach z wyjątkiem Antarktydy[4], przy czym zróżnicowaniem wyróżnia się Australia, gdzie rośnie 17 gatunków rodzimych (kolejne 4 są introdukowane)[5]. W Europie rosną cztery gatunki[4], z czego w Polsce obecne są dwa: grzybienie białe N. alba oraz grzybienie północne N. candida[6]. Wszystkie grzybienie są roślinami wodnymi o pływających liściach i często też kwiatach, u części gatunków rozwijających się tylko nocą. Zapylaczami są chrząszcze, błonkoskrzydłe i bzygowate[5].

Grzybienie
Ilustracja
Grzybienie białe
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

grzybieniopodobne

Rząd

grzybieniowce

Rodzina

grzybieniowate

Rodzaj

grzybienie

Nazwa systematyczna
Nymphaea Linnaeus
Sp. Pl. 510. 1 Mai 1753
Typ nomenklatoryczny

Nymphaea alba L.[3]

Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons
Nymphaea nouchali var. caerulea
Nymphaea capensis

W uprawie częste są kultywary i mieszańce grzybieni białych z gatunkami egzotycznymi znane pod zbiorową nazwą N. ×hybrida. Uprawiane jako ozdobne są także inne gatunki. Spichrzowe kłącza oraz nasiona różnych gatunków są jadalne (np. N. nouchali). Niektóre gatunki wykorzystywane są jako lecznicze (np. N. odorata), niektóre były roślinami narkotycznymi (N. ampla u Majów, N. maculata w Starożytnym Egipcie)[5].

Morfologia edytuj

 
Nymphaea gigantea
 
Nymphaea pubescens
 
Nymphaea 'Ray Davies'
Pokrój
Hydrofity z pędem rosnącym w postaci rozgałęzionego lub nierozgałęzionego kłącza pełzającego na dnie płytkich zbiorników lub wznoszących się[7].
Liście
Pływające są długoogonkowe o blaszce kolistej, szeroko owalnej lub eliptycznej. Blaszka liściowa jest całobrzega lub kolczasto ząbkowana, na wierzchołku zaokrąglona lub zaostrzona, klapy u nasady rozchylone lub nachodzące na siebie[7].
Kwiaty
Pływające lub wznoszące się nad powierzchnię wody na długich szypułkach. Działek kielicha 4, zwykle zielone, owalne lub eliptyczne. Okazałych płatków korony jest od 8 do wielu, wyrastających spiralnie lub w okółkach, różnobarwnych, stopniowo przechodzących w liczne pręciki. Zalążnia krótsza od płatków i pręcików, na szczycie z okazałym dyskiem znamienia[7].

Systematyka edytuj

Synonimy taksonomiczne[3]

Castalia R. A. Salisbury, Leuconymphaea O. Kuntze

Pozycja systematyczna

Jest to najbardziej zróżnicowany gatunkowo rodzaj z rodziny grzybieniowatych (Nymphaeaceae), będącej taksonem siostrzanym wobec pływcowatych (Cabombaceae). Obie te rodziny należą do rzędu grzybieniowców (Nymphaeales), stanowiącej drugie w kolejności po amborellowatych (Amborellaceae) odgałęzienie w historii rozwoju okrytonasiennych[2].

W roku 2009 do rodzaju tego włączono wcześniej wyodrębniany, monotypowy rodzaj Ondinea, który okazał się być gatunkiem zagnieżdżonym w rodzaju Nymphaea (klasyfikowany jest jako Nymphaea ondinea). Jego odmienność budowy okazała się być wynikiem szybkich zmian ewolucyjnych tłumaczonych adaptacją do specyficznych siedlisk (okresowo wysychających strumieni)[8][9]. Kłopotliwa w wielu analizach jest też pozycja utrwalonych rodzajów rozłożnia Euryale i wiktoria Victoria, które także przedstawiane bywają jako zagnieżdżone w obrębie rodzaju Nymphaea (klad Euryale-Victoria miał być siostrzany wobec podgatunków Hydrocallis-Lotus w obrębie rodzaju Nymphaea)[10][11]. W związku z polifiletycznym w takiej sytuacji charakterem rodzaju grzybienie (Nymphaea) cała grupa Nymphaea-Euryale-Victoria(-Ondinea) łączona bywała w jeden rodzaj Nymphaea sensu lato[10]. W innych analizach grzybienie (Nymphaea) sytuowane są jako rodzaj siostrzany wobec pary Euryale i Victoria[8].

Relacje filogenetyczne w obrębie rodziny grzybieniowatych[10]:

grzybieniowate


grążel Nuphar




barklaja Barclaya





grzybienie Nymphaea




rozłożnia Euryale



wiktoria Victoria








Wykaz gatunków[4]

Osobniki wykazujące morfologiczne cechy pośrednie między typowymi dla gatunków N. alba i N. candida są określane jako Nymphaea × borealis, jednak badania genetyczne wskazują, że większość tak określonych osobników w istocie nie jest hybrydami, lecz przedstawicielami albo N. alba, albo N. candida. Rzadziej zdarza się też sytuacja przeciwna, to jest osobniki morfologicznie zbliżone do gatunku rodzicielskiego genetycznie są mieszańcami. Z tego też powodu nierzadko badacze ograniczają się do podania jedynie nazwy rodzajowej[12][13].

Odmiany ozdobne grzybieni, często o niejasnym pochodzeniu[5] wyodrębniane bywają jako grzybienie ogrodowe Nymphaea ×hybrida hort.[6]

Nazewnictwo edytuj

Nazwa naukowa rodzaju Nymphaea pochodzi z języka greckiego i oznacza roślinę należącą do nimf. Według starogreckiego podania roślina wyrosła z ciała nimfy zmarłej z powodu zazdrości o Heraklesa. Nazwa ta pojawia się dziełach Teofrasta i Dioskuridesa[14].

Rośliny z tego rodzaju mają kilka nazw zwyczajowych w języku polskim (podobnie jest zresztą w wielu innych językach[15]). W starszych źródłach pojawiają się z rzadka określenia w rodzaju "bończewie, gąska, kerzenka, mamałucha, nenufary, stulikep" częściej "wodna lilia", a najczęściej "grzybienie" (rękopis Copiarum diplomaticum praemislaeum z XV wieku – zapis "grzybyenye", rękopis Jana Welsa z 1490, "Herbarz, czyli Zielnik" Stefana Falimierza z 1534, "Herbarz polski..." Marcina z Urzędowa z lat 1543–1553). Jan Kluk i później kolejni autorzy w XIX wieku używają jednak nazwy w liczbie pojedynczej – "grzybień", przy czym nazwa ta stosowana była także w odniesieniu do żabiścieku pływającego i bobrka trójlistkowego[16]. W piśmiennictwie specjalistycznym (botanicznym) XX wieku powrócono do nazwy w liczbie mnogiej traktując słowo "grzybienie" jako pluralia tantum (analogicznie jak np. rodzaje kocanki, obrazki) rodzaju niemęskoosobowego i w takim zapisie nazwa ta używana jest w kodeksach nomenklatorycznych[17]. W języku potocznym rośliny tego rodzaju określane są często w liczbie pojedynczej nazwą "grzybień", taką nazwę dla określenia "lilii wodnych" zawiera Słownik języka polskiego. Od czasów starożytnych niektóre gatunki określano jako bób egipski lub lotos wodny, mieszając je z przedstawicielami rodzaju Nelumbo (z innej, niespokrewnionej rodziny lotosowatych, we współczesnym polskim nazewnictwie botanicznym określanym jako lotos). Współcześnie również wśród nazw handlowych ozdobnych grzybieni popularnie używane jest określenie mianem lotosu tygrysiego nierzadkiej w uprawie rośliny akwariowej[18].

Przypisy edytuj

  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-02-28] (ang.).
  2. ↑ a b Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2020-01-24] (ang.).
  3. ↑ a b Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-02-10].
  4. ↑ a b c d Nymphaea L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-11-22].
  5. ↑ a b c d David J. Mabberley, Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 635, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
  6. ↑ a b Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 120-121, ISBN 978-83-62975-45-7.
  7. ↑ a b c John H. Wiersema: Nymphaea. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2013-02-26]. (ang.).
  8. ↑ a b Thomas Borsch, Cornelia Löhne, Mame Samba Mbaye, John Wiersema. Towards a complete species tree of Nymphaea: shedding further light on subg. Brachyceras and its relationships to the Australian water-lilies. „Telopea”. 13, 1-2, s. 193-217, 2011. DOI: 10.7751/telopea20116014. 
  9. ↑ Löhne C., Wiersema J.H. & Borsch T.. The unusual Ondinea, actually just another Australian water-lily of Nymphaea subg. Anecphya (Nymphaeaceae). „Willdenowia”. 39, s. 55–58, 2009. 
  10. ↑ a b c Thomas Borsch, Cornelia Löhne, John Wiersema: Phylogeny and evolutionary patterns in Nymphaeales: integrating genes, genomes and morphology. Taxon 57, 4, 2008. [dostęp 2009-03-04]. (ang.).
  11. ↑ Nutthakarn Gosanto, Sunisa Nutthapornnitchakul, Maliwan Nakkuntod. Systematics in Family Nymphaeaceae Based on Chloroplast DNA. „Burapha Science Journal”. 19, s. 1-5, 2014. 
  12. ↑ Klára Kabatová, Petr Vít, Jan Suda. Species boundaries and hybridization in central-European Nymphaea species inferred from genome size and morphometric data. „Preslia”. 86, s. 131–154, 2014. (ang.). 
  13. ↑ Magdalena Anna Dąbrowska i inni, Genome size and phenotypic variation of Nymphaea (Nymphaeaceae) species from Eastern Europe and temperate Asia, wyd. 2, t. 84, 2015, s. 277-286, DOI: 10.5586/asbp.2015.016 (ang.).
  14. ↑ M. Rejewski: Pochodzenie łacińskich nazw roślin polskich. Warszawa: 1996. ISBN 83-05-12868-7.
  15. ↑ Martin Quigley, James A. Chatfield, Kenneth D. Cochran: No Less Sweet Because We Know Its Name. Bulletin The Ohio State University. 2001. [dostęp 2009-03-23]. [zarchiwizowane z tego adresu]. (ang.).
  16. ↑ E. Majewski: Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich. Warszawa: Nakładem Prenumeratorów, 1889.
  17. ↑ Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Vascular plants of Poland – a checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. IB PAN, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
  18. ↑ Piotr Panek, Ubrania i przebrania, czyli jak ludzi mami krótkie słowo „lotos” [online], Pulsar, 18 lutego 2024 [dostęp 2024-02-19].
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Grzybienie&oldid=72920564”