Kościół ewangelicki w Austrii w latach 1781–1918

Kościół ewangelicki w Austrii w latach 1781–1918 – kościół powstały po wydaniu Patentu Tolerancyjnego 13 października 1781 roku na terenie przedlitawskiej części monarchii Habsburgów (następnie Cesarstwa Austrii i Austro-Węgier) początkowo z osobnymi konsystorzami dla ewangelików augsburskiego i helweckiego wyznania, w 1861 formalnie zjednoczony w unię. W latach 1867–1915 nosił oficjalną niemiecką nazwę Evangelische Kirche Augsburgischen und Helvetischen Bekenntnisses in den im österr. Reichsrathe vertretenen Königreichen und Ländern (pol. Kościół Ewangelicki Augsburskiego i Helweckiego Wyznania w Królestwach i Krajach w austriackiej Radzie Państwa Reprezentowanych). Kres działalności Kościoła w takiej strukturze nastąpił wraz z upadkiem Austro-Węgier po I wojnie światowej. We współczesnej Austrii funkcjonują dwa niezależne lecz ściśle ze sobą współpracujące Kościół Ewangelicki Augsburskiego Wyznania i Kościół Ewangelicki Helweckiego Wyznania. Na terenie Zalitawii funkcjonował oddzielny Kościół.

Austro-Węgry po aneksji Bośni i Hercegowiny. Przedlitawia widoczna w kolorze czerwonym.

Historia

edytuj

Patent Tolerancyjny został wydany 13 października 1781 roku. Najważniejszym jego punktem było umożliwienie w okolicach zamieszkałych przez co najmniej 100 rodzin protestanckich (lub 500 wiernych) utworzenia gminy ewangelickiej (zboru), dla której można zbudować dom modlitwy (niem. Bethaus) i szkołę, a w nich zatrudnić duchownych i nauczycieli. Do końca października 1782 roku akces do Kościoła zgłosiły 73 722 osoby[1]. Łącznie w trzy lata po wydaniu patentu w Przedlitawii powstało blisko 60 zborów luterańskich, które dołączyły do już wcześniej istniejących i działających na specjalnych warunkach, jak np. zbór w Cieszynie funkcjonujący od 1709 przy kościele łaski, czy zbory w Galicji, gdzie aby zachęcić ewangelickich Niemców do kolonizacji nowej prowincji pozwolono w 1774 wybudować domy modlitwy i powołać kaznodziejów we Lwowie, Jarosławiu, Brodach, Zamościu i Zaleszczykach[2]. Najwięcej zborów reformowanych powstało w Czechach i na Morawach, założonych przez husytów. Największe skupienie luteran znajdowało się z kolei na Śląsku Cieszyńskim, gdzie powstało 10 nowych zborów. Początkowo na czele wszystkich zborów ewangelicko-augsburskich stanął konsystorz zorganizowany w Cieszynie, w składzie zatwierdzonym 22 lipca 1784. Prezesem został starosta obwodowy cieszyński hrabia Jan Larisch, radcami zostali reprezentanci świeccy baron Maksymilian Kalisch i Ernest Bludowski, oraz duchowni pastor Jan Traugott Bartelmus i Krystian Gottlieb Fröhlich[3]. 22 września 1784 dekret nadworny polecił przeprowadzić konsystorz z Cieszyna do Wiednia, gdzie miano zorganizować również osobny konsystorz ewangelików reformowanych. Konsystorz w nowym składzie osobowym rozpoczął funkcjonowanie w Wiedniu w maju 1785.

Na niższym szczeblu Kościół zorganizowany został w superintendentury, na czele których stanęli superintendenci. W 1783 powołano superintendenta dla Austrii Górnej Johanna Christiana Thielischa, byłego nauczyciela ewangelickiej szkoły w Cieszynie, a dla Austrii Dolnej Georga Focka. 27 lutego 1784 powołano superintendenta dla Moraw, Śląska i Galicji pastora cieszyńskiego Jana Traugotta Bartelmusa. W 1784 powołano również superintendentów Czech: luterańskiego Jana Láho i reformowanego Ferenca Kovácsa, a w 1785 reformowanego superintendenta Dolnej Austrii Carla Wilhelma Hilchenbacha. 23 czerwca 1785 wydano w kancelarii cesarskiej instrukcję dla superintendentów. Mieli nadzorować domy modlitwy, szkoły, naukę publiczną w nich odbywaną, kaznodziei, nauczycieli, majątek kościelny i wydatki zborowe. Największa obszarowo superintendentura morawsko-śląsko-galicyjska okazała się zbyt wielka, dlatego pod koniec 1803 wydzielono z niej superintendenturę lwowską (od 1902 galicyjsko-bukowińską), której podporządkowano również zbory w Bukowinie. W 1869 powstała niewielka superintendentura luterańska Ašu składająca się jedynie z 3 zborów. W 1900 podzielono superintendenturę Czech na część zachodnią (niemieckojęzyczną) i wschodnią (czeskojęzyczną).

Niższym szczeblem zostały senioraty, przy czym lwowski seniorat reformowany podległy był bezpośrednio konsystorzowi. Przykładowo superintendetura morawsko-śląsko-galicyjska została początkowo podzielona na cztery senioraty: na Morawach w Brnie i w Suchdolu a w Galicji we Lwowie i Białej (w dniu 7 maja 1790 roku[4], z kolei po wydzieleniu w 1803 roku superintendentura galicyjska podzielona została na 3 senioraty). Seniorat śląski powołano dekretem dworskim z 14 grudnia 1807[5]. W 1810 nastąpiła tzw. regulacja pastoralna, która wyznaczała urzędowe granice zborów rozstrzygając liczne spory.

Kolejna fala zmian na korzyść ewangelików nastąpiła wraz z tzw. Wiosną Ludów w 1848, co ukoronowane zostało wydaniem Patentu Protestanckiego 8 kwietnia 1861 roku, który ustanawiał nowe podstawy prawne funkcjonowania Kościoła ewangelickiego w Cesarstwie, zrównując jego prawa z Kościołem katolickim. Jego wydanie przyczyniło się do powstania wielu nowych zborów i szkół.

9 kwietnia 1861 wydano drugi patent, tymczasową ewangelicką ustawę kościelną mówiącą o gminach zborowych, sposobie ich łączenia w gminy senioralne i superintendentalne i o zastępstwie tychże w Synodzie Generalnym, jak również o innych kwestiach organizacyjnych. Powoływał również najwyższy urząd administracyjno-sądowy dla obu wyznań zastępujący konsystorze: Naczelną Cesarsko-Królewską Radę Kościelną (niem. Oberkirchenrat) w Wiedniu, działającej przy C. K. Ministerstwie Wyznań i Oświaty. Ostateczny kształt ustawy kościelnej miały nadać kolejne Synody Generalne (najwyższy urząd ustawodawczy Kościoła).

Prezydentami Naczelnej Cesarsko-Królewskiej Rady Kościelnej byli kolejno:

  1. 1861–1874 – Joseph Andreas Zimmermann
  2. 1874–1884 – Conrad Schmidt von Altenheim
  3. 1884–1909 – Rudolf von Franz
  4. 1909–1911 – Herman Pfaff
  5. 1911–1925 – Wolfgang Haase

Pierwszy Synod Generalny zwołano 22 maja 1864. Do 9 lipca odbyły się w sumie 32 posiedzenia, na których obradowali częściowo wspólnie ewangelicy luterańscy i helweccy, a zaowocowały one ustawą kościelną poddaną parlamentowi do uchwalenia. Parlament po licznych zmianach nadał jej sankcję cesarską 6 stycznia 1866. 15 grudnia 1891 C. K. Ministerstwo Wyznań i Oświaty zatwierdziło „Ustawę ewangelickiego kościoła augsburskiego i helweckiego wyznania” uchwaloną przez Generalne Synody obu konfesji w 1889.

Według schematyzmu kościelnego z 1875 Kościół podzielony był następująco[6]:

  • Evangelische Kirche A.B. (Kościół Ewangelicki Augsburskiego Wyznania):
    • Superintendentura wiedeńska (30 zborów; 5 senioratów: Niederösterreichisches Seniorat, Triester S., Steiermärkisches S., Kärntner Seniorat jenseits der Drau, Kärntner Seniorat diesseits der Draun und im Smündthal)
    • Superintendentura górnoaustriacka (16 zborów; 2 senioraty: Oberländer S., Unterländer S.)
    • Superintendentura czeska (24 zbory; 3 senioraty: Westliches S., Mittleres S., Oestliches S.)
    • Superintendentura Ašu (3 zbory)
    • Superintendentura morawsko-śląska (32 zbory; 3 senioraty: Brünner S., Zauchteler S., Schlesisches S.)
    • Superintendentura lwowska (22 zbory; 3 senioraty: Westliches S., Mittleres S., Oestliches S.)
  • Evangelische Kirche H.B. (Kościół Ewangelicki Helweckiego Wyznania):
    • Superintendentura wiedeńska (5 zborów)
    • Superintendentura Czech (46 zborów; 4 senioraty: Prager S., Chrudimer S., Boděbrader S., Časlauer S.)
    • Superintendentura morawska (22 zbory; 2 senioraty: Westliches S., Oestliches S.)
    • Superintendentura lwowska (4 zbory; 1 seniorat galiz. helvet.)

Łącznie 10 superintendentur, 22 senioraty (16 augsburskich, 6 helweckich) i 199 zborów (z czego 122 augsburskich i 77 helweckich). W 1900 superintendentura Czech podzielona została na część zachodnią i wschodnią.

W 1913 istniało 7 superintendentur luterańskich:

  • Wiedeń (134 748 wiernych, 5 senioratów, 48 zborów, 17 filii, 70 stacji kaznodziejskich, 15 szkół)
  • Austria Górna (30 106 wiernych, 2 senioraty, 21 zborów, 1 filia, 15 stacji kazn., 16 szkół)
  • Czechy Zachodnie (54 315 wiernych, 3 senioraty, 34 zbory, 2 filie, 104 stacje kazn., 10 szkół)
  • Czechy Wschodnie (13 852 wiernych, 15 zborów, 9 filii, 14 stacji kazn., 6 szkół)
  • Aš (29 366 wiernych, 3 zbory, 3 stacje kazn.)
  • Morawy i Śląsk (136 290 wiernych, 3 senioraty, 45 zborów, 6 filii, 47 stacji kazn., 10 szkół)
  • Galicja i Bukowina (52 540 wiernych, 3 senioraty, 29 zborów, 50 filii, 16 stacji kazn., 77 szkół)

Łącznie: 451 217 wiernych, 16 senioratów, 195 zborów, 85 filii, 271 stacji kaznodziejskich, 134 szkoły.

Z kolei Kościół helwecki liczył 3 senioraty:

  • Wiedeń (14 626 wiernych, 6 zborów, 10 stacji kazn., 1 szkoła)
  • Czechy (79 829 wiernych, 4 senioraty, 61 zborów, 9 filii, 56 stacji kazn., 26 szkół)
  • Morawy (43 846 wiernych, 2 senioraty, 28 zborów, 4 filie, 24 stacje kazn., 1 szkoła)

Ponadto funkcjonował seniorat galicyjski podległy bezpośrednio Wiedniowi (4 679 wiernych, 4 zbory, 8 filii, 1 stacja kazn., 17 szkół). Łączni Kościół helwecki liczył więc 142 980 wiernych, 7 senioratów, 99 zborów, 21 filii, 91 stacji kazn., 45 szkół. W sumie cały Kościół ewangelicki liczył 594 197 wiernych, 23 senioraty, 294 zborów, 106 filii, 362 stacji kaznodziejskich i 148 szkół[7]. Oprócz języka niemieckiego do wygłaszania kazań używano również języka czeskiego i polskiego.

W powojennej republikańskiej Austrii Kościół ewangelicki funkcjonował nadal, a obecnie są to dwa niezależne, lecz ściśle ze sobą współpracujące Kościół Ewangelicki Augsburskiego Wyznania i Kościół Ewangelicki Helweckiego Wyznania. Zbory niemieckojęzyczne na terenie Czechosłowacji zawiązały Niemiecki Kościół Ewangelicki w Czechach, na Morawach i na Śląsku, te uważające się za spadkobierców husytyzmu założyły Ewangelicki Kościół Czeskobraterski, sześć polskojęzycznych zborów na tzw. Zaolziu założyło Kościół Ewangelicki Augsburskiego Wyznania na Śląsku Wschodnim w Czechosłowacji, zbory na polskim Śląsku Cieszyńskim 20 grudnia 1918 przyłączyły się do konsystorza w Warszawie, natomiast zbory w Galicji (oprócz Krakowa) utworzyły osobny Kościół Ewangelicki Augsburskiego i Helweckiego Wyznania w Małopolsce[8].

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. F. Michejda, s. 135
  2. Piotr Kenig: Powstanie i działalność parafii ewangelickiej. W: Bielsko-Biała. Monografia miasta. Idzi Panic (redakcja). Wyd. drugie. T. II: Biała od zarania do zakończenia I wojny światowej (1918). Bielsko-Biała: Wydział Kultury i Sztuki Urzędu Miejskiego w Bielsku-Białej, 2011, s. 252. ISBN 978-83-60136-36-2.
  3. F. Michejda, s. 138
  4. Biała od zarania..., 2011, s. 259
  5. J. Spyra, 2012, s. 328
  6. Schematismus der evangelischen Kirche Augsb. und Helvet. Bekenntnisses in den im österr. Reichsrathe vertretenen Königreichen und Ländern. Wien: 1875. (niem.).
  7. Die Evangelische Kirche A. u. H. B. in Österreich im Jahr 1913 (niem.)
  8. Małgorzata Kośka, Dorota Lewandowska: Księgi metrykalne gmin ewangelicko-augsburskiego i helweckiego wyznania 1764 - 1939. [dostęp 2013-10-27].

Bibliografia

edytuj
  • Franciszek Michejda: Dzieje Kościoła ewangelickiego w Księstwie Cieszyńskim (od Reformacji do roku 1909). Katowice: Dom Wydawniczy i Księgarski "Didache", 1992, s. 131-172. ISBN 83-85572-00-7.
  • Janusz Spyra: Śląsk Cieszyński w okresie 1653–1848. Cieszyn: Starostwo Powiatowe w Cieszynie, 2012, s. 323-330. ISBN 978-83-935147-1-7.

Linki zewnętrzne

edytuj