Wikipedia

Masséna (1895)

francuski pancernik z końca XIX wieku
Zobacz też: inne jednostki pływające o tej nazwie.

Masséna – francuski pancernik (przeddrednot) z końca XIX wieku. Był jedną z pięciu podobnych do siebie jednostek zamówionych w ramach programu rozbudowy floty francuskiej z 1890 roku (prócz niego były to: „Charles Martel”, „Carnot”, „Jauréguiberry” i „Bouvet”). Okręt wypierał 11 924 ton, a jego główną artylerię stanowiły dwa działa kalibru 305 mm i dwa kalibru 274 mm, uzupełniane przez osiem dział kal. 138 mm i osiem kal. 100 mm. Zwodowany 24 lipca 1895 roku w stoczni Ateliers et Chantiers de la Loire w Saint-Nazaire, został przyjęty do służby w Marine nationale 25 maja 1898 roku. Nazwę otrzymał na cześć napoleońskiego marszałka Andrégo Massény. Służył na Oceanie Atlantyckim i Morzu Śródziemnym. Z czynnej służby został wycofany w kwietniu 1914 roku, pełniąc następnie rolę hulku. 9 listopada 1915 roku kadłub pancernika został samozatopiony nieopodal półwyspu Gallipoli jako falochron. W 1923 roku wrak został sprzedany i zezłomowany.

Masséna
Ilustracja
„Masséna” w morzu
Klasa

pancernik

Historia
Stocznia

Ateliers et Chantiers de la Loire, Saint-Nazaire

Położenie stępki

wrzesień 1892

Wodowanie

24 lipca 1895

 Marine nationale
Wejście do służby

25 maja 1898

Wycofanie ze służby

1 kwietnia 1914

Zatopiony

samozatopiony 9 listopada 1915

Los okrętu

złomowany

Dane taktyczno-techniczne
Wyporność

normalna: 11 924 tony
pełna: 12 355 ton

Długość

112,65 m między pionami
115,5 m całkowita

Szerokość

20,27 m

Zanurzenie

8,84 m

Materiał kadłuba

stal

Napęd
3 maszyny parowe potrójnego rozprężania o łącznej mocy 14 200 KM
24 kotły, 3 śruby
Prędkość

17 węzłów

Zasięg

3400 Mm przy 10 w.

Uzbrojenie
2 działa kal. 305 mm L/40 (2 x I)
2 działa kal. 274 mm L/45 (2 x I)
8 dział kal. 138 mm L/45 (8 x I)
8 dział kal. 100 mm L/45 (8 x I)
12 dział kal. 47 mm L/40 (12 x I)
3 rewolwerowe działa kal. 37 mm L/20 (3 x V)
5 dział kal. 37 mm L/20 (5 x I)
Wyrzutnie torpedowe

4 × 450 mm (4 x I)

Opancerzenie
pas pancerny 250–450 mm
wieże artylerii głównej 370 mm
barbety 150 mm
wieża dowodzenia(inne języki) 230 mm
pokład 70 mm
Załoga

663

Multimedia w Wikimedia Commons

Projekt i budowa

edytuj

Doświadczenia z prób i początków eksploatacji zbudowanych w ramach programu rozbudowy floty francuskiej z 1881 roku pancerników (okrętów pancernych) „Hoche”, „Marceau” i „Neptune” skłoniły admiralicję do rozpoczęcia prac projektowych nad ich następcami[1]. W przyjętym w 1890 roku nowym programie rozbudowy floty (z planową realizacją w latach 1892–1901), którego twórcą był ówczesny minister marynarki Édouard Barbey, znalazło się m.in. zbudowanie pięciu nowych pancerników, przez co Marine nationale miała mieć w służbie 24 jednostki tej klasy (prócz „Massény” powstały „Charles Martel”, „Carnot”, „Jauréguiberry” i „Bouvet”)[2][3]. Okręty powstały według jednolitych założeń projektowych, choć różniły się między sobą szczegółami konstrukcji oraz wyglądem zewnętrznym; przenosiły jednak identyczne uzbrojenie, były podobnie opancerzone oraz miały zbliżoną prędkość i manewrowość[1]. W założeniach miały mieć wyporność normalną około 14 000 ton, opancerzenie na całej długości linii wodnej i uzbrojenie składające się z dwóch dział kalibru 340 mm, dwóch kalibru 274 mm oraz ośmiu kalibru 138 mm[4]. Naciski ze strony parlamentu oraz zwolenników Jeune École na obniżenie kosztów budowy spowodowały zmniejszenie kalibru dział artylerii głównej do 305 mm i umieszczenie dział artylerii średniej w wieżach zamiast w kazamatach, przez co wyporność normalna miała nie przekroczyć 12 000 ton[4].

Projektując nowe okręty, zaczerpnięto niektóre rozwiązania techniczne z ich poprzedników: z „Hoche” przejęto układ rozmieszczenia najcięższej artylerii w tzw. romb (dwa pojedyncze działa na dziobie i rufie oraz dwa kolejne w wieżach przyburtowych), z typu Marceau natomiast kształt kadłuba z wysokimi, silnie pochylonymi dośrodkowo burtami, zapewniający dobrą dzielność morską (z wyjątkiem obniżonego o jeden poziom pokładu rufowego zastosowanego w celu zmniejszenia masy konstrukcji)[5].

Projektantem przyszłego „Massény” był inż. Louis de Bussy, który skonstruował m.in. pierwszy francuski nowoczesny krążownik pancerny „Dupuy de Lôme”[6]. Pancernik był bardzo podobny do dwóch pierwszych jednostek programu z 1890 roku („Charles’a Martela” i „Carnota”) z wyjątkiem sporych rozmiarów ostrogi dziobowej; innowacją było zastosowanie – po raz pierwszy we Francji – trzech silników napędzających trzy śruby, co miało zwiększyć niezawodność siłowni[7][8]. Wyporność okrętu, która miała wynosić 10 835 ton, została przekroczona o ponad 900 ton, przez co okręt miał słabe właściwości manewrowe[7][9].

„Masséna” został zamówiony i zbudowany w stoczni Ateliers et Chantiers de la Loire w Saint-Nazaire[7]. Kontrakt na budowę jednostki podpisano 18 maja 1892 roku, a we wrześniu położono jego stępkę[7][9]. Kadłub zwodowany został 24 lipca 1895 roku[7][10]. W momencie wodowania okręt wyposażony był w kotły i maszyny, a jego zanurzenie wynosiło 1,3 metra na dziobie i 4,8 metra na rufie[7]. Nazwa jednostki upamiętniała napoleońskiego marszałka Andrégo Massénę[6]. Koszt budowy jednostki wyniósł około 27 438 000 franków (w przeliczeniu 1 100 400 £)[11][12][13]. Fundusze pochodziły z kredytów przyznanych w 1892 roku[6].

18 kwietnia 1897 roku na nowo zbudowanym okręcie rozpoczęły się próby siłowni[14]. Opóźniał się za to montaż pokładowej artylerii, z powodów problemów z instalacją hydrauliczną wież dział kal. 274 mm[14]. Podczas przeprowadzonych 10 maja 1898 roku prób układu napędowego osiągnięto następujące wyniki: w 24-godzinnej próbie prędkości przy mocy nominalnej 9650 KM zanotowano 15,49 węzła, w próbie 6-godzinnej przy przeciążeniu maszyn do 13 460 KM osiągnięto prędkość 17,09 węzła, zaś w próbie 24-godzinnej przy tej samej mocy zanotowano prędkość 17 węzłów[14][15]. Próby potwierdziły nie najlepszą manewrowość pancernika, którą usiłowano poprawić poprzez powiększenie steru, jednak bez oczekiwanych rezultatów[14].

Dane taktyczno-techniczne

edytuj

Charakterystyka ogólna

edytuj

„Masséna” był zbudowanym ze stali pancernikiem z wysokimi, silnie pochylonymi dośrodkowo burtami (tzw. zawał burtowy)[7]. Kadłub podzielony był za pomocą 15 grodzi na 16 przedziałów wodoszczelnych, a jego konstrukcja opierała się na 91 wręgach[16]. W przeciwieństwie do „Charles’a Martela” okręt miał odrębnie położone kotłownie, które mieściły się od 7. do 11. przedziału, dodatkowo podzielone wzdłużną grodzią wodoszczelną[17]. Maszynownia również była podzielona wzdłużnymi grodziami na trzy części; w każdej znajdowała się jedna maszyna parowa[11]. Pomiędzy środkową a rufową kotłownią znajdowały się komory amunicyjne dla dział kal. 274 i 100 mm oraz zasobnie węglowe[18]. Na dziobie, w miejscu planowanego pierwotnie działa pościgowego, zbudowano pomieszczenie z reflektorami Mangina[7]. Charakterystyczną cechą „Massény” była dużych rozmiarów ostroga dziobowa, mająca poprawić dzielność morską okrętu oraz dwa szeroko rozsunięte kominy, przy czym dziobowy miał większy przekrój niż rufowy[19]. W praktyce ostroga powodowała problemy z użyciem kotwic, pogorszyła właściwości manewrowe i powodowała zalewanie pokładu dziobowego przy złej pogodzie[16].

Okręt miał długość całkowitą wynoszącą 115,5 metra (112,65 metra między pionami), szerokość 20,27 metra i maksymalne zanurzenie 8,84 metra[9][20][a]. Wyporność normalna wynosiła 11 924 tony, zaś pełna 12 355 ton[11][21][b].

Załoga okrętu składała się z 23 oficerów oraz 640 podoficerów i marynarzy[22][c].

Urządzenia napędowe

edytuj

Okręt był napędzany trzema czterocylindrowymi pionowymi maszynami parowymi potrójnego rozprężania wyprodukowanymi w należących do macierzystej stoczni zakładach Saint-Denis, z których każda poruszała jedną śrubę napędową[9][11]. Parę dostarczały 24 opalane węglem kotły wodnorurkowe systemu Lagrafel-d’Allest, o ciśnieniu roboczym 15 kG/cm², rozmieszczone w trzech kotłowniach (po osiem kotłów w każdej)[20][23]. Maszyny osiągały przy przeciążeniu łączną maksymalną moc 14 200 KM, co pozwalało na osiągnięcie prędkości maksymalnej 17 węzłów[9][20]. Normalny zapas węgla wynosił 620 ton (maksymalnie 980 ton), co zapewniało zasięg 3400 Mm przy prędkości ekonomicznej 10 węzłów[9][11][d].

Prąd generowały trzy zespoły prądnic (prawdopodobnie firmy Sautter-Harlé) napędzanych przez dwucylindrowe maszyny parowe, wytwarzające łącznie 90 kWh energii (czwarty zespół prądnic był zapasowy)[24]. Produkowały one prąd stały o napięciu 80 V i natężeniu 600 A, używany do zasilania oświetlenia pokładowego, łukowych reflektorów bojowych, napędu wind amunicyjnych czy wentylatorów w kotłowniach[24].

Uzbrojenie

edytuj

Główną bronią pancernika były dwa pojedyncze działa kal. 305 mm L/40 M1893, o masie 44,985 tony (45,37 tony z zamkiem), umieszczone w obracanych hydraulicznie wieżach na pokładzie dziobowym i rufowym na osi symetrii okrętu[20][25]. Działa strzelały pociskami burzącymi o masie 292 kg lub przeciwpancernymi o masie 340 kg z prędkością początkową 800–815 m/s i szybkostrzelnością 1 strzału na 2–3 minuty[25]. Artylerię główną drugiego kalibru stanowiły dwa pojedyncze działa kal. 274 mm L/45 M1893, o masie 34,39 tony (35,04 tony z zamkiem), także umieszczone w hydraulicznie obracanych wieżach na pokładzie głównym przy prawej i lewej burcie[20][25]. Armaty strzelały pociskami o masie 216–255 kg z prędkością początkową 780–815 m/s i szybkostrzelnością 1 strzału na 1–2 minuty[25].

Artylerię średnią stanowiło osiem pojedynczych, również umieszczonych w obracanych hydraulicznie cylindrycznych wieżach, szybkostrzelnych dział kal. 138 mm L/45 M1891 (faktyczny kaliber wynosił 138,6 mm)[26][27][e]. Strzelały pociskami o masie 30 kg na odległość 8 km z prędkością początkową 770 m/s, przy kącie podniesienia lufy 12°[27]. Artylerię średnią drugiego kalibru stanowiło osiem pojedynczych szybkostrzelnych dział kal. 100 mm L/45 M1891, ustawionych na pokładzie górnym (dwa na wysokości nadbudówki dziobowej, dwa za przednim kominem, dwa za tylnym oraz dwa na wysokości masztu rufowego)[11][20]. Armaty ważyły wraz z zamkiem 1,7 tony; strzelały pociskami o masie 14–16 kg na odległość 10,2 km przy kącie podniesienia lufy 25°, z prędkością początkową 715–740 m/s i szybkostrzelnością 8 strzałów na minutę[25][27].

Okręt uzbrojony był też w umieszczoną na nadbudówkach i masztach bojowych liczną artylerię małokalibrową, na którą składało się 12 pojedynczych dział Hotchkiss M1885 L/40 kal. 47 mm, trzy rewolwerowe pięciolufowe działka kal. 37 mm L/20 M1885 oraz pięć jednolufowych działek tego kalibru[9][20]. Działa kal. 47 mm strzelały pociskami o masie 1,5 kg z szybkostrzelnością 20–25 strz./min, zaś w działkach kal. 37 mm używano pocisków o masie 0,5 kg, wystrzeliwanych z szybkością 25 strz./min[25]. Prócz tego na pancerniku zamontowano cztery pojedyncze wyrzutnie torped (dwie podwodne i dwie nawodne) kal. 450 mm[11][20][f].

Opancerzenie

edytuj

Pancerz okrętu miał łączną masę około 3800 ton[21]. Jego podstawowym elementem był wykonany ze stali niklowej(inne języki) składający się z 52 płyt pas burtowy o grubości maksymalnej 450 mm na śródokręciu, zmniejszającej się w stronę dziobu i rufy do 350 mm (część górna; dolna miała grubość 250 mm na śródokręciu)[16]. Wysokość rozciągającego się na całej długości kadłuba pancerza burtowego wynosiła 2 metry, z wyjątkiem części rufowej zwężającej się do 1,62 metra[16][g]. Ponad nim rozciągał się górny pas pancerny o grubości 100 mm[16].

Wypukły pokład pancerny miał grubość 70 mm; poniżej znajdował się przeciwodłamkowy pancerz pokładowy o grubości 20 mm[16]. Wieża dowodzenia(inne języki) miała ściany grubości 320 mm[16].

Wieże artylerii głównej kal. 305 i 274 mm były chronione pancerzem o grubości 370 mm (dach 70 mm)[17]. Posadowione były na barbetach o grubości 150 mm[9][20][h]. Wieże artylerii średniej kal. 138 mm miały pancerz o grubości 102 mm (góra 20 mm), zaś działa kal. 100 mm wyposażone były w pancerne maski o grubości 72 mm[28].

Służba

edytuj
 
„Masséna” w 1900 r.

25 maja 1898 roku pancernik został przyjęty do służby w Marine nationale[14][i]. „Masséna” został wcielony do stacjonującej nad Atlantykiem Eskadry Północnej, w miejsce czasowo wycofanych ze służby pancerników „Hoche” i „Formidable”[14]. W październiku okręt został przeniesiony do Eskadry Śródziemnomorskiej, doznając niegroźnych uszkodzeń podczas odbywanego w sztormowej pogodzie rejsu do Tulonu[14].

Na początku 1899 roku okręt znajdował się w remoncie[14]. Między 7 a 20 kwietnia „Masséna” wraz z innymi okrętami Eskadry odbył wizytę we Włoszech, a w Cagliari zespół był wizytowany przez króla Humberta I[14]. Od 30 czerwca do 27 lipca francuskie okręty gościły w Katalonii, odwiedzając m.in. Barcelonę[14].

W styczniu 1900 roku pancernik ponownie wszedł w skład Eskadry Północnej, uczestnicząc nieopodal Brestu w ćwiczeniach[14]. W kwietniu na okręcie doszło do awarii – w wyniku pęknięcia przewodu parowego poparzeń doznało trzech załogantów[14]. W maju „Masséna” otrzymał jako jeden z pierwszych okrętów we flocie telegraf bezprzewodowy, nawiązując łączność na odległość 35 Mm[14]. 19 lipca jednostka wzięła udział w rewii floty w Breście, a we wrześniu na pokładzie stacjonującego w Dunkierce okrętu gościł car Mikołaj II Romanow[14].

W styczniu 1902 roku „Masséna” został wcielony do Eskadry Śródziemnomorskiej, powracając nad Atlantyk 27 stycznia 1903 roku[14]. 6 sierpnia 1903 roku okręt uczestniczył w manewrach z okrętem podwodnym „Triton”, w wyniku których uznano, że pancernik w warunkach wojennych zostałby storpedowany[14]. Tydzień później jednostka uczestniczyła w próbnym ostrzale wież zaprojektowanych dla nowego pancernika „Suffren”[14].

W dniach 7–14 sierpnia 1905 roku „Masséna” wszedł w skład liczącej 18 jednostek reprezentacji floty francuskiej (trzy pancerniki, trzy pancerniki obrony wybrzeża, cztery krążowniki pancerne, jeden krążownik pancernopokładowy i siedem kontrtorpedowców), która wzięła udział w paradzie morskiej w Spithead w obecności króla Edwarda VII[29]. 7 sierpnia król gościł na „Massénie”, a dwa dni później z pokładu pancernika obserwował paradę okrętów[14].

2 kwietnia 1906 roku, wchodząc w sztormowych warunkach do Brestu, pancernik wszedł na mieliznę, lecz obeszło się bez poważniejszych uszkodzeń[14]. Latem okręt wraz z resztą Eskadry Północnej uczestniczył w pobliżu Mers el-Kébir w przeprowadzanych corocznie wielkich manewrach floty na Morzu Śródziemnym[14]. 7 września pancernik powrócił do Brestu i trafił do suchego doku na remont podwodnej części kadłuba i demontaż nawodnych wyrzutni torped[20][14].

W 1907 roku okręt powrócił na Morze Śródziemne, zostając okrętem flagowym 2. Eskadry Rezerwowej[14]. 24 czerwca 1909 roku podczas ćwiczeń pancernik zatopił ogniem dział kal. 100 mm wycofane ze służby awizo „Lévrier”[14]. Od 1910 do 1912 roku jednostka ponownie została przeniesiona do Eskadry Północnej, pełniąc funkcje szkolne w Breście[30]. W 1913 roku pancernik został przeniesiony na Morze Śródziemne, trafiając do rezerwy w Tulonie[31].

 
Kadłub „Massény” przed samozatopieniem w 1915 r.

6 stycznia 1913 roku doszło do wybuchu głównego kolektora pary w dziobowej kotłowni, w wyniku którego zginęło ośmiu palaczy, a kolejnych ośmiu zostało rannych[31]. Po zdemontowaniu w czerwcu uszkodzonych elementów kotłowni, na początku 1914 roku Departament Budowy Okrętów uznał remont pancernika za nieopłacalny[31]. 18 marca 1914 roku dowództwo floty podjęło decyzję o wycofaniu z dniem 1 kwietnia ze służby pancerników „Masséna”, „Carnot”, „Brennus” i „Charles Martel” oraz ich rozbrojeniu[32].

Po wybuchu I wojny światowej kadłub okrętu wykorzystywano jako hulk[31]. Po rozpoczęciu operacji opanowania Dardaneli powstała potrzeba utworzenia przystani do zaopatrywania walczących wojsk i zabezpieczenia jej przed oddziaływaniem fal morskich[31]. Do zatopienia w roli falochronu przeznaczono kilka wycofanych ze służby jednostek, w tym „Massénę”[31]. 28 sierpnia 1915 roku kadłub pancernika został przeholowany z Tulonu do Bizerty przez holowniki „Samson” i „Vigourex”, a 9 września na holu „Atlasa” „Masséna” dotarła pod Gallipoli[31]. 9 listopada kadłub okrętu został zatopiony nieopodal przylądka Helles(inne języki)[8][31].

Po zakończeniu wojny wrak okrętu próbowano podnieść, lecz spotkało się to z przeszkodami ze strony Turcji[31]. W marcu 1923 roku kadłub został sprzedany w celu złomowania, które przeprowadzono na miejscu[31].

Uwagi

edytuj
  1. ↑ Glock 2016a ↓, s. 72 i Gozdawa-Gołębiowski 1994 ↓, s. 532 podają długość 117 metrów i zanurzenie 8,4 metra.
  2. ↑ Identycznie podaje teżLeyland 1900 ↓, s. 235. NatomiastGardiner, Chesneau i Kolesnik 1979 ↓, s. 294, Brassey 1905 ↓, s. 266 iGogin 2021 ↓ podają wyporność 11 735 tonGozdawa-Gołębiowski 1994 ↓, s. 532, 12 316 ton, zaśLabayle-Couhat 1974 ↓, s. 18 – 11 900 ton.
  3. ↑ Gardiner, Chesneau i Kolesnik 1979 ↓, s. 294 i Gogin 2021 ↓ podają, że załoga pancernika liczyła 667 osóbLeyland 1900 ↓, s. 235; iBrassey 1905 ↓, s. 266 podają 642 osobyJane 1900 ↓, s. 139, – 610 osób, zaśJane 1970 ↓, s. 96 podaje 617 osób.
  4. ↑ Gogin 2021 ↓ podaje, że zasięg wynosił 4000 Mm przy prędkości 10 węzłów.
  5. ↑ Gogin 2021 ↓ podaje, że działa były w wersji M1887, zaś Jane 1970 ↓, s. 98 podaje, że wieże były obracane elektrycznie.
  6. ↑ Początkowo planowano instalację sześciu wyrzutni torped[11].
  7. ↑ Gogin 2021 ↓ podaje, że pancerz burtowy miał wysokość 2,3 metra.
  8. ↑ Glock 2016a ↓, s. 71 podaje, że grubość barbet wynosiła 320 mm.
  9. ↑ Gogin 2021 ↓ i Gardiner, Chesneau i Kolesnik 1979 ↓, s. 294 podają, że okręt wcielono do służby w czerwcu 1898 roku.

Przypisy

edytuj
  1. ↑ a b Glock 2016a ↓, s. 62.
  2. ↑ Glock 2016a ↓, s. 62, 72.
  3. ↑ Olender 2019 ↓, s. 280.
  4. ↑ a b Glock 2016a ↓, s. 63.
  5. ↑ Glock 2016a ↓, s. 62–63.
  6. ↑ a b c Glock 2016a ↓, s. 65.
  7. ↑ a b c d e f g h Glock 2016a ↓, s. 66.
  8. ↑ a b Crowford 2000 ↓, s. 223.
  9. ↑ a b c d e f g h Gardiner, Chesneau i Kolesnik 1979 ↓, s. 294.
  10. ↑ Gardiner i Gray 1985 ↓, s. 192.
  11. ↑ a b c d e f g h Glock 2016a ↓, s. 72.
  12. ↑ Leyland 1900 ↓, s. 235.
  13. ↑ Brassey 1905 ↓, s. 266.
  14. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w Glock 2016b ↓, s. 61.
  15. ↑ Jane 1900 ↓, s. 139.
  16. ↑ a b c d e f g Glock 2016a ↓, s. 71.
  17. ↑ a b Glock 2016a ↓, s. 70.
  18. ↑ Glock 2016a ↓, s. 66, 73.
  19. ↑ Glock 2016a ↓, s. 68, 71, 73.
  20. ↑ a b c d e f g h i j Gogin 2021 ↓.
  21. ↑ a b Jane 1970 ↓, s. 96.
  22. ↑ Glock 2016a ↓, s. 73.
  23. ↑ Glock 2016a ↓, s. 72–73.
  24. ↑ a b Glock 2016a ↓, s. 68.
  25. ↑ a b c d e f Chodnicki 2018 ↓, s. 125.
  26. ↑ Glock 2016a ↓, s. 68, 72.
  27. ↑ a b c Olender 2019 ↓, s. 91.
  28. ↑ Glock 2016a ↓, s. 67, 71.
  29. ↑ Glock 2016b ↓, s. 59–61.
  30. ↑ Glock 2016b ↓, s. 61, 64.
  31. ↑ a b c d e f g h i j Glock 2016b ↓, s. 64.
  32. ↑ Glock 2016b ↓, s. 58–59, 64.

Bibliografia

edytuj
  • Conway’s All The World’s Fighting Ships 1860-1905. Robert Gardiner, Roger Chesneau, Eugene M. Kolesnik (red.). London: Conway Maritime Press, 1979. ISBN 978-0-85177-133-5. (ang.).
  • Conway’s All the World’s Fighting Ships 1906–1921. Robert Gardiner, Randal Gray (red.). London: Conway Maritime Press, 1985. ISBN 0-85177-245-5. (ang.).
  • Maciej Chodnicki: Amerykańskie ciężkie okręty artyleryjskie na tle konstrukcji innych państw. Wyd. 2. T. 1: Predrednoty. Warszawa: ACAD, 2018. ISBN 978-83-62989-97-3.
  • Steve Crowford: Pancerniki i lotniskowce. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, 2000. ISBN 83-11-09060-2.
  • Michał Glock. Pięciu braci z Francji. Część 1. „Morza i okręty”. Nr specjalny 3 (8). II, 2016. Warszawa: ZBiAM. ISSN 2450-3509. 
  • Michał Glock. Pięciu braci z Francji. Część 2. „Morza i okręty”. Nr 3 (9). II, 2016. Warszawa: ZBiAM. ISSN 2450-2499. 
  • Ivan Gogin: Masséna battleship (1898). Navypedia. [dostęp 2021-01-01]. (ang.).
  • Jan Gozdawa-Gołębiowski, Tadeusz Wywerka Prekurat: Pierwsza wojna światowa na morzu. Warszawa: Lampart, 1994. ISBN 83-902554-2-1.
  • Jane’s Fighting Ships 1900. Fred T. Jane (red.). London: Sampson Low, Marston & Co., 1900. (ang.).
  • Jane’s Fighting Ships 1905/6. Fred T. Jane (red.). New York: ARCO Publishing Company, 1970. (ang.).
  • Jean Labayle-Couhat: French warships of World War I. London: Ian Allan Ltd., 1974. ISBN 0-7110-0445-5. (ang.).
  • Piotr Olender: Wojskowość morska okresu „pary i żelaza” (1860–1905). Oświęcim: Wydawnictwo Napoleon V, 2019. ISBN 978-83-7889-862-7.
  • The Naval Annual, 1900. J. Leyland (red.). Portsmouth: J. Griffin and Co., 1900. (ang.).
  • The Naval Annual, 1905. T.A. Brassey (red.). Portsmouth: J. Griffin and Co., 1905. (ang.).
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Masséna_(1895)&oldid=75093941”