Państwowe Zakłady Lotnicze
Państwowe Zakłady Lotnicze (PZL) – polska wytwórnia lotnicza, przedsiębiorstwo państwowe założone w Warszawie w 1928 r.
W okresie PRL również nazwa powstałego w 1945 roku organu zarządzania branżą – Zjednoczenia Przemysłu Lotniczego z pierwszą siedzibą we Włochach pod Warszawą[1]. Wiele lat później zmieniono mu nazwę na Zjednoczenie Przemysłu Lotniczego i Silnikowego „PZL”.
W 2008 roku w Polsce istniały cztery zakłady noszące w nazwie skrót PZL: Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego „PZL-Kalisz”, Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego „PZL-Rzeszów”, Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego „PZL-Świdnik” oraz Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego „PZL-Warszawa II” (Bumar), a także Polskie Zakłady Lotnicze Sp. z o.o. (PZL Mielec). Działalność prowadzi także spółka Pezetel Aviation sp. z o.o. – następca dawnego Przedsiębiorstwa Handlu Zagranicznego Pezetel.
Okres międzywojenny i II wojna światowa edytuj
Państwowe Zakłady Lotnicze zostały założone w Warszawie w 1928 na bazie wcześniejszych Centralnych Warsztatów Lotniczych (CWL). Pierwszym ich produktem był licencyjny francuski samolot myśliwski Wibault 70, który pozwolił opanować technologię samolotów o konstrukcji metalowej. Wkrótce utalentowany konstruktor Zygmunt Puławski zaprojektował serię nowoczesnych górnopłatowych myśliwców: PZL P.1, P.6, P.7 i P.11. Ostatnie dwa typy były produkowane seryjnie i były standardowym wyposażeniem polskiego lotnictwa w latach 1933–1939. Ostatni wariant, PZL P.24, rozwinięty już po śmierci Puławskiego w katastrofie lotniczej, był eksportowany do 4 krajów. Seryjnie produkowane były ponadto: lekki bombowiec PZL.23 Karaś i nowoczesny średni bombowiec PZL.37 Łoś. PZL budowały również w małych ilościach samoloty sportowe (PZL.5, PZL.19, PZL.26) i łącznikowe (PZL Ł-2). Przed 1939, PZL opracowały także projekty i prototypy samolotów myśliwskich (w tym PZL.50 Jastrząb) i samolotu pasażerskiego PZL.44 Wicher. PZL były największym polskim przedwojennym producentem samolotów.
Od 1934 główny zakład PZL mieścił się w Warszawie na Okęciu na Paluchu i nosił oznaczenie PZL WP-1 (Wytwórnia Płatowców-1, Wytwórnia Płatowców nr 1). W ramach budowy Centralnego Okręgu Przemysłowego zrealizowano tuż przed II wojną światową dwie nowe fabryki lotnicze: w Mielcu i Rzeszowie.
Nowy oddział w Mielcu PZL WP-2 (Wytwórnia Płatowców-2, Wytwórnia Płatowców nr 2) którego budowę rozpoczęto 1 września 1937, został uruchomiony tuż przed wojną (produkcję rozpoczęto w marcu 1939) w Mielcu-Cyrance. Do wybuchu wojny zdążono tu zbudować 6 sztuk bombowca PZL.37 Łoś z części dostarczonych z wytwórni warszawskiej[2].
W Rzeszowie powstał zakład PZL WS-2 (Wytwórnia Silników nr 2 PZL). Inwestorem zakładu w Rzeszowie była wytwórnia silników WS-1 z Warszawy. Prace budowlane rozpoczęto wiosną 1937, a już w lipcu przystąpiono do wznoszenia głównych obiektów fabryki, w 1938 zbudowano bloki mieszkalne „Osiedla WSK” przy ul. Dąbrowskiego. W założeniu PZL WS-2 w Rzeszowie miała produkować silniki lotnicze dla fabryki w Mielcu. Planowano przenieść tu z Warszawy produkcję silników Bristol Pegasus; oficjalna strona WSK-PZL Rzeszów podaje informację o budowie przed wybuchem wojny silników tego typu[3]. Natomiast Bogdan Kaczmar[4] podaje, że do wybuchu wojny zdołano wyprodukować tylko 50 silników PZInż Junior, wytwarzanych dotychczas przez Państwowe Zakłady Inżynierii. Docelowo zamierzano produkować w Rzeszowie 450 sztuk silników rocznie. Po wybuchu wojny i wkroczeniu do Rzeszowa wojsk niemieckich fabrykę przejęli Niemcy.
Oddział PZL WS-1 (Wytwórnia Silników-1) w Warszawie budował silniki lotnicze – przede wszystkim silniki gwiazdowe na licencji brytyjskiej firmy Bristol (Bristol Pegasus, Bristol Mercury).
Podczas II wojny światowej, wszystkie fabryki PZL-u zostały przejęte (z wyjątkiem rzeszowskiej) przez Niemców pod nazwą Flugmotorenwerke, remontujące silniki lotnicze na potrzeby Luftwaffe (armii III Rzeszy)[5]. Podczas odwrotu Niemców zakłady zostały zniszczone, następnie po wojnie odbudowane.
Okres powojenny edytuj
Po II wojnie światowej pierwszym – już w 1945 r. – kontynuatorem ich tradycji i działalności były powstałe w Lublinie, a krótko potem przeniesione do Łodzi Lotnicze Warsztaty Doświadczalne w Łodzi.
Zakłady PZL WP-1 zostały początkowo przeznaczone jako zaplecze studyjno-projektowe dla przemysłu lotniczego i nazwane CSS (Centralne Studium Samolotów), później znowu przejęły rolę wytwórni lotniczej pod nazwą WSK-4 (Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego 4), a od 1956: WSK-Okęcie. Pomimo nowej nazwy „WSK”, skrót „PZL” był wciąż używany w oznaczeniach nowych projektów. WSK-Okęcie rozwijała i produkowała głównie lekkie samoloty sportowe, szkolne, wielozadaniowe i rolnicze. Najbardziej znanymi konstrukcjami są: PZL-104 Wilga (wielozadaniowy) i PZL-106 Kruk (rolniczy). Po 1989 zakłady powróciły do tradycyjnej nazwy: PZL „Warszawa-Okęcie”, od 1995 roku PZL „Warszawa-Okęcie” S.A..
Druga wytwórnia, dawna PZL WP-2, nazwana po wojnie WSK „PZL-Mielec”, stała się największym po wojnie polskim producentem samolotów w oparciu o silniki dostarczane przez WSK-PZL Rzeszów. Początkowo produkowano w Mielcu licencyjne radzieckie samoloty: dwupłatowe samoloty wielozadaniowe An-2 i myśliwce odrzutowe MiG-15 (jako Lim-1 i Lim-2) oraz MiG-17 (jako Lim-5 i Lim-6). Wytwórnia produkowała także samoloty odrzutowe polskiej konstrukcji: szkolno-treningowe TS-11 Iskra i rolnicze M-15 Belphegor (na eksport dla ZSRR). Od lat 80. XX w. wytwórnia produkuje głównie własne wersje rozwojowe konstrukcji licencyjnych, jak samolot rolniczy PZL M18 Dromader i lekki samolot transportowy PZL M28 Skytruck/Bryza. Po 1998 wytwórnia została przekształcona w spółkę o nazwie: Polskie Zakłady Lotnicze Sp. z o.o., w skrócie: PZL Mielec.
W 1951 zbudowano czwartą powojenną wytwórnię lotniczą: WSK-Świdnik w Świdniku, w 1957 przemianowaną na WSK „PZL-Świdnik”. Od 1956 wytwórnia stała się jednym z głównych światowych producentów śmigłowców, produkując śmigłowce Mi-1 (jako SM-1 i SM-2) oraz Mi-2 na radzieckiej licencji. Świdnik stał się wyłącznym producentem szeroko rozpowszechnionego Mi-2. Od końca lat 80. Świdnik produkuje zaprojektowany w Polsce śmigłowiec W-3 Sokół. Po 1991 wytwórnia zmieniła nazwę na PZL-Świdnik. Obecnie produkuje również lekki śmigłowiec PZL SW-4, szybowce i części dla innych światowych wytwórców takich jak Agusta, GKN, Cessna czy Bell. 6 czerwca 2005 zakład podpisał kontrakt na dostawę części dla US Navy. W 2004 PZL-Świdnik osiągnęły sprzedaż w wysokości 209 mln zł przy 6,9 mln zł zysku.
Również w 1951 dotychczasową fabrykę silników Fasil położoną we wrocławskim Psim Polu, powstałą tu w latach 1946–1947 na miejscu przedwojennych zakładów Rheinmetall-Borsig przemianowano na Wytwórnię Sprzętu Komunikacyjnego (od 1970 do 1974 Kombinat Typowych Elementów Hydrauliki Siłowej „Delta-Hydral”, od 1975 do 1993 Kombinat Typowych Elementów Hydrauliki Siłowej „PZL-Hydral”); produkowano tam różne podzespoły i komponenty używane przez pozostałe wytwórnie PZL i nie tylko – m.in. układy hydrauliczne, układy hamulcowe i in. Od grudnia 1993 firma funkcjonowała jako Kombinat „PZL-Hydral” SA. W 2011 firmę przejął amerykański Hamilton Sundstrand (przejęty następnie przez United Technologies Corporation)[6]. Przedsiębiorstwo zaczęło specjalizować się w produkcji lotniczych układów paliwowych i hydraulicznych – utworzono też Centrum Badawczo-Rozwojowe, którego celem jest opracowywanie, testowanie i wdrażanie do produkcji nowych konstrukcji z tej dziedziny[7].
Główne konstrukcje edytuj
PZL (przed 1939 r.) edytuj
Lista głównych konstrukcji PZL (data oblotu prototypu / rozpoczęcia produkcji), kursywą oznaczone prototypy.
| Konstrukcja | Opis |
|---|---|
| PZL-SPAD S.61 | myśliwiec, 1-silnikowy dwupłat, 1928/1929 (licencyjny) |
| PZL Wibault 7 | myśliwiec, 1-silnikowy górnopłat, 1929/1930 (licencyjny) |
| PZL P.1 | prototyp myśliwca, 1-silnikowy górnopłat, 1929/- |
| PZL Ł.2 | łącznikowy, 1-silnikowy górnopłat, 1929/1931 |
| PZL.3 | projekt bombowca, 4-silnikowy dolnopłat, -/- |
| PZL.4 | prototyp samolotu pasażerskiego, 3-silnikowy górnopłat, 1932/- |
| PZL.5 | sportowy, 1-silnikowy dwupłat, 1930/1931 |
| PZL P.6 | prototyp myśliwca, 1-silnikowy górnopłat, 1930/- |
| PZL P.7 | myśliwiec, 1-silnikowy górnopłat, 1930/1932 |
| PZL.8 | projekt wodnosamolotu szkolnego, 1-silnikowy dwupłat, -/- |
| PZL P.8 | prototyp myśliwca, 1-silnikowy górnopłat, 1931/- |
| PZL.9 | projekt wodnosamolotu obserwacyjnego, 1-silnikowy górnopłat, -/- |
| PZL P.9 | projekt myśliwca, 1-silnikowy górnopłat, -/- |
| PZL P.10 | projekt myśliwca, 1-silnikowy górnopłat, -/- |
| PZL P.11 | myśliwiec, 1-silnikowy górnopłat, 1931/1934 |
| PZL.12 | prototyp sportowego samolotu-amfibii, 1-silnikowy górnopłat, 1931/- |
| PZL.13 | projekt sześciomiejscowego samolotu pasażerskiego, 1-silnikowy dolnopłat, 1930/1931 |
| PZL.15 | projekt wodnosamolotu obserwacyjnego, 1-silnikowy dolnopłat, -/- |
| PZL.16 | pasażerski (prototyp), 1-silnikowy górnopłat, 1932/- |
| PZL.17 | pasażerski (projekt), 1-silnikowy górnopłat, -/- |
| PZL.18 | projekt wodnosamolotu torpedowego, 2-silnikowy górnopłat, -/- |
| PZL.19 | sportowy, 1-silnikowy dolnopłat, 1932/- |
| PZL.22 | doświadczalny (prototyp), 1-silnikowy bezogonowiec, 1934/- |
| PZL.23 Karaś | lekki bombowiec, 1-silnikowy dolnopłat, 1934/1936 |
| PZL P.24 | myśliwiec, 1-silnikowy górnopłat, 1933/1936 |
| PZL.26 | sportowy, 1-silnikowy dolnopłat, 1934/- |
| PZL.27 | pasażerski (prototyp), 3-silnikowy górnopłat, 1934/- |
| PZL.30 Żubr | średni bombowiec, 2-silnikowy górnopłat, 1936/1938 |
| PZL.37 Łoś | średni bombowiec, 2-silnikowy dolnopłat, 1936/1938 |
| PZL.38 Wilk | prototyp myśliwca, 2-silnikowy dolnopłat, 1938/- |
| PZL.42 | lekki bombowiec (prototyp), 1-silnikowy dolnopłat, 1936/- |
| PZL.43 | lekki bombowiec, 1-silnikowy dolnopłat, 1936/1939 |
| PZL.44 Wicher | pasażerski (prototyp), 2-silnikowy dolnopłat, 1938/- |
| PZL.45 Sokół | projekt myśliwca, 1-silnikowy dolnopłat, -/- |
| PZL.46 Sum | lekki bombowiec, 1-silnikowy dolnopłat, 1938/- |
| PZL.48 Lampart | projekt myśliwca, 2-silnikowy dolnopłat, -/- |
| PZL.49 Miś | projekt bombowca średniego, 2-silnikowy dolnopłat, -/- |
| PZL.50 Jastrząb | prototyp myśliwca, 1-silnikowy dolnopłat, 1939/- |
| PZL.53 Jastrząb II | projekt myśliwca, 1-silnikowy dolnopłat, -/- |
| PZL.54 Ryś | projekt myśliwca, 2-silnikowy dolnopłat, -/- |
| PZL.55 | projekt myśliwca, 1-silnikowy dolnopłat, -/- |
| PZL.56 Kania | projekt myśliwca, 1-silnikowy dolnopłat, -/- |
CSS → WSK-Okęcie → PZL „Warszawa-Okęcie” edytuj
| Konstrukcja | Opis |
|---|---|
| CSS-13 | wielozadaniowy, 1-silnikowy dwupłat, 1948 r. (licencja Po-2) |
| LWD Junak | szkolny, 1-silnikowy dolnopłat, l. 1948/1951 |
| Jak-12 | wielozadaniowy, 1-silnikowy górnopłat, 1956 r. (licencja radziecka) |
| PZL-101 Gawron | rolniczy i wielozadaniowy, 1-silnikowy górnopłat, l. 1958/1960 |
| PZL-102 Kos | sportowy, 1-silnikowy dolnopłat, l. 1958/1959 |
| PZL-104 Wilga | wielozadaniowy, 1-silnikowy górnopłat, l. 1963/1964 |
| PZL-105 Flaming | wielozadaniowy, 1-silnikowy górnopłat, l. 1989/- |
| PZL-106 Kruk | rolniczy, 1-silnikowy dolnopłat, l. 1973/1977 |
| PZL-110 Koliber | szkolny i sportowy, 1-silnikowy dolnopłat, 1978 r. (licencja SOCATA Rallye 100ST) |
| PZL-130 Orlik | szkolno-treningowy turbośmigłowy, 1-silnikowy dolnopłat, l. 1984/1992 |
| PZL-230 Skorpion | samolot bezpośredniego wsparcia |
WSK „PZL-Mielec” → PZL Mielec edytuj
| Konstrukcja | Opis |
|---|---|
| CSS-10 | szkolny, 1-silnikowy, dolnopłat, l. 1948/1949 |
| LWD Szpak | sportowy i turystyczny, 1-silnikowy dolnopłat, l. 1945/1948 |
| LWD Żak | sportowy i turystyczny, 1-silnikowy dolnopłat, l. 1947/1948 |
| TS-8 Bies | szkolno-treningowy, 1-silnikowy dolnopłat, l. 1955/1957 |
| An-2 | transportowy i wielozadaniowy, 1-silnikowy dwupłat, 1960 r. (licencja radziecka) |
| Lim-1 | myśliwiec odrzutowy, 1-silnikowy, 1953 r. (licencja MiG-15) |
| Lim-2 | myśliwiec odrzutowy, 1-silnikowy, 1954 r. (licencja MiG-15bis) |
| Lim-5 | myśliwiec odrzutowy, 1-silnikowy, 1956 r. (licencja MiG-17) |
| Lim-6 | szturmowiec odrzutowy, 1-silnikowy, 1961 r. |
| PZL M-2 | szkolno-treningowy, 1-silnikowy dolnopłat, l. 1958/1960 |
| TS-11 Iskra | szkolno-treningowy odrzutowy, 1-silnikowy, l. 1960/1963 |
| TS-16 Grot | szkolno-treningowy odrzutowy, szturmowiec odrzutowy 1-silnikowy, l. 1960/1963 |
| M-15 Belphegor | rolniczy odrzutowy, 1-silnikowy dwupłat, l. 1973/1976 |
| PZL M18 Dromader | rolniczy i pożarniczy, 1-silnikowy dolnopłat, l. 1976/1978 |
| PZL M28 Skytruck / Bryza | lekki transportowy turbośmigłowy, 2-silnikowy górnopłat, 1984 r. (rozwinięcie licencji An-28) |
| PZL M-20 Mewa | turystyczny i wielozadaniowy, 2-silnikowy, l. 1979/1989 (licencja Piper Seneca II) |
| PZL M-21 Dromader Mini | rolniczy, 1-silnikowy, l. 1987/ |
| PZL M-24 Dromader Super | rolniczy i pożarniczy, 1-silnikowy, l. 1987/ |
| PZL M-25 Dromader Mikro | rolniczy, 1-silnikowy, l. 1987/ |
| PZL M26 Iskierka | szkolny, 1-silnikowy dolnopłat, l. 1986/ |
| PZL I-22 Iryda / M-93 / M-96 | szkolno-treningowy odrzutowy, 2-silnikowy, l. 1985/1992 |
| PZL S-70i Black Hawk | międzynarodowa wersja śmigłowca Sikorsky UH-60 Black Hawk |
WSK „PZL Świdnik” → PZL-Świdnik edytuj
| Konstrukcja | Opis |
|---|---|
| PZL SM-1 | lekki śmigłowiec (1+2 miejscowy), 1957 r. (licencja Mi-1) |
| PZL SM-2 | lekki śmigłowiec (1+4 miejscowy), 1962 r. (wersja rozwojowa Mi-1) |
| PZL Mi-2 | śmigłowiec (2+8 miejscowy), 1966 r. (licencja radziecka) |
| PZL W-3 Sokół | śmigłowiec wielozadaniowy (2+12 miejscowy), l. 1979/1987 |
| PZL Kania | śmigłowiec (2+8 miejscowy), wersja rozwojowa PZL Mi-2 |
| PZL SW-4 | lekki śmigłowiec (1+4 miejscowy) |
Związani z PZL edytuj
Przypisy edytuj
- ↑ Janusz Babiejczuk, Jerzy Grzegorzewski: Polski przemysł lotniczy 1945–1973. Wydawnictwo MON, Warszawa 1974, s. 67
- ↑ Bogdan Kaczmar, Rzeszów miastem COP, Rzeszów: „Libri Ressovienses”, 2001, s. 25, ISBN 83-87799-28-9, OCLC 749360924.
- ↑ Geneza powstania zakładu. [w:] Pratt & Whitney Rzeszów S.A [on-line]. pwrze.com. [dostęp 2017-03-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-09-20)].
- ↑ Bogdan Kaczmar, Rzeszów miastem COP, Rzeszów: „Libri Ressovienses”, 2001, s. 46, ISBN 83-87799-28-9, OCLC 749360924.
- ↑ Bogdan Kaczmar, Rzeszów miastem COP, Rzeszów: „Libri Ressovienses”, 2001, s. 47, ISBN 83-87799-28-9, OCLC 749360924.
- ↑ Wrocławski Hydral ma nowego właściciela. naszemiasto.pl, 2011-01-05. [dostęp 2022-09-24]. (pol.).
- ↑ Krzysztof Popiński: Od Rheinmetall-Borsig do PZL Hydral. zajezdnia.org. [dostęp 2022-09-24]. (pol.).
Linki zewnętrzne edytuj
- Strona PZL Warszawa-Okęcie. pzl.eads.net. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-06-16)].
- Strona PZL Mielec
- Strona PZL Świdnik