Plateozaur (Plateosaurus) – rodzaj późnotriasowego dinozaura należącego do prozauropodów z rodziny plateozaurów (Plateosauridae). Nazwa rodzajowa Plateosaurus oznacza „płaski jaszczur”.

Plateozaur
Plateosaurus
von Meyer, 1837
Ilustracja
Zmontowany szkielet w Ottoneum Museum of Natural Science w Kassel
Systematyka
Domena

eukarionty

Królestwo

zwierzęta

Typ

strunowce

Podtyp

kręgowce

Gromada

zauropsydy

Podgromada

diapsydy

Infragromada

archozauromorfy

Nadrząd

dinozaury

Rząd

dinozaury gadziomiedniczne

Podrząd

zauropodomorfy

Infrarząd

prozauropody

Nadrodzina

Plateosauria

Rodzina

plateozaury

Rodzaj

plateozaur

Gatunki
  • Plateosaurus engelhardti von Meyer, 1837
  • Plateosaurus longiceps Jaekel, 1914

Morfologia

edytuj

Plateozaur był prawdopodobnie największym dinozaurem swoich czasów. Osiągał od około 6 do około 10 m długości. Ważył około 4 t[1].

Historia

edytuj
 
Plateozaur według Tima Bekaerta

W 1834 lekarz Johann Friedrich Engelhardt odkrył kilka kręgów i kości nóg w Heroldsberg niedaleko Norymbergi. Trzy lata później paleontolog Christian Erich Hermann von Meyer uznał je za typowe znalezisko nowego rodzaju, któremu nadał nazwę Plateosaurus[2]. Nazwa pochodzi od starożytnych greckich słów πλατυς/platys - "szeroki" lub "płaski" albo też πλατη/platé - "płaska powierzchnia" oraz σαυρος/sauros - "jaszczur"[3]. Odnosi się on do płaskich kości gada. Drugi jej człon w przypadku gatunku typowego honoruje odkrywcę[2].

Pomiędzy drugą i czwartą dekadą XX wieku wykopaliska w glinie w Saksonii-Anhalt ujawniły pomiędzy 39 a 50 szkieletów należących do takich rodzajów, jak plateozaur, liliensztern i haltikozaur. Część materiału przypisano gatunkowi P. longiceps, opisanemu przez paleontologa Otto Jaekela w 1914[4]. W tym samym czasie pokłady z Trossingen ujawniły szczątki plateozaura. Większość z nich zaliczono do gatunków dziś uznawanych za wątpliwe lub niepewne[5].

W 1997 pracownicy platformy wiertniczej pola naftowego Snorre położonego na północnym krańcu Morza Północnego wiercili w piaskowcu w poszukiwaniu ropy, gdy napotkali długi skalny cylinder 2256 metrów pod poziomem morza. Zawierał on skamieniałości uznane za szczątki roślin. W 2003 znalezisko wysłano na badania Jørnowi Hurumowi, paleontologowi z Uniwersytetu w Oslo. Po konsultacjach ze specjalistami z Uniwersytetu w Bonn dzięki badaniom mikroskopowym ustalono, że skała zawiera zachowaną tkankę kostną włóknistą ze skruszonej części dłoni, którą przypisano plateozaurowi[6]. Jest to pierwszy dinozaur znaleziony w Norewegii, a zarazem najgłębiej na świecie[7].

W sierpniu 2007 dzięki paleontologowi amatorowi światło dzienne ujrzało cmentarzysko dinozaurów w okolicy szwajcarskiego Frick. Liczyło ono około 300 kości, w tym należące do dwóch osobników plateozaurów. Martin Sander, paleontolog z Uniwersytetu w Bonn, stwierdził, że obszar ten może rozciągać się na 1,5 kilometra, co czyniłoby z niego największe takie miejsce w Europie. Ocenia się też, że jeden dinozaur występuje w nim na 100 metrów kwadratowych[8].

Klasyfikacja

edytuj
 
Plateosaurus engelhardti, zmontowany odlew szkieletu

Plateosaurus to pierwszy odkryty prozauropod, a więc i typowy rodzaj w rodzinie plateozaurów, której użyczył nazwy. Jednakże na początku swej historii, kiedy znano go jeszcze bardzo słabo, zaliczono go tylko do Sauria. Wedle ówczesnej wiedzy mógł należeć do wszelkich grup gadów[2]. W 1845 von Meyer ukuł nieużywany obecnie termin Pachypodes dla grupy łączącej plateozaura, iguanodonta, megalozaura i hileozaura[9]. Jednakże istniał już termin Dinosauria, technicznie o takim samym znaczeniu. Nazwę rodziny Plateosauridae zaproponował Othniel Charles Marsh w 1895, umieszczjąc ją wśród teropodów[10]. Lata później Huene przeniósł ją do prozauropodów[11], co zaakceptowała większość autorów[12][13]. Przez długi czas obejmowała ona jedynie plateozaura, ale niedawno dopisano do niej dwa nowe rodzaje: sellozaura[14] i prawdopodobnie unajzaura[15].

Gatunki

edytuj

Pewne i przeniesione

edytuj

Spośród licznych gatunków umieszczonych w obrębie rodzaju jako pewne ostały się jedynie dwa. P. engelhardti, gatunek typowy, znany jest z co najmniej dziesięciu czaszek i ponad setki fragmentarycznych lub kompletnych szkieletów pochodzących głównie z Bawarii w Niemczech. Drugi, lepiej znany, to P. longiceps. Wiedza na jego temat opiera się o trzy z pięćdzisięciu znalezisk z niemieckiego Knollenmergel. Różni się on od wcześniej wymienionego dłuższymi pyskiem i kończynami, a także lżejszą budową ciała. Trzeciemu gatunkowi o nazwie P. gracilis (łac. gracilis - smukły) brakuje cech plateozaura i przeniesiono go zatem do odrębnego rodzaju Sellosaurus[16]. Kolejne gatunki, jak P. trossingensis, P. fraasianus i P. integer, uznano za synonimy P. longiceps[5].

Niepewne

edytuj

Kilka gatunków omawianego rodzaju uznaje się za nomina nuda lub nomina dubia z powodu fragmentarycznego materiału i kiepskiego zachowania. Na przykład P. erlenbergiensis jest trudny do identyfikowania, ponieważ holotypowi brakuje kości krzyżowej, biodrowej i proksymalnej części kości łonowej, które są ważne w porównaniach z lepiej znanymi gatunkami[5]

Występowanie

edytuj
 
Rekonstrukcja plateozaurów

Plateozaur był najbardziej znanym z prozauropodów, a jego szczątki należą do najczęstszych wśród dinozaurów. Ponad sto znalezisk i mnóstwo dobrze zachowanych szkieletów wydobyto z ponad pięćdziesięciu miejsc z triasowych piaskowców w zachodniej Europie. O ile P. engelhardti znajdowany był tylko w Niemczech, P. longiceps oprócz tego kraju także we Francji, w Szwajcarii, a nawet na Grenlandii[16]. Zaproponowano co prawda, że grenlandzkie znaleziska z formacji Fleming Fjord należą do tego pierwszego[17], jednak później materiał został ponownie przestudiowany i zaliczony do gatunku P. longiceps[5].

Paleoekologia

edytuj

Znalezione w niektórych miejscach grupy szkieletów różnych osobników wskazują, że stada plateozaurów przemierzały wspólnie suche pustynne tereny Europy, szukając pożywienia i dogodnych warunków życia. Obok nich żył podobny prozauropod sellozaur, średniej wielkości teropody liliensztern i haltikozaur oraz maleńki prokompsognat, a spośród innych zwierząt jeden z najwcześniejszych znanych żółwi Proganochelys, temnospondyle, aetozaury, prymitywne ssaki, pterozaury, sfenodonty i ryby[18].

Istnieje jeszcze drugie wyjaśnienie spoczywających razem szkieletów. Mówi ono, że samotne osobniki zamieszkiwały suche, wysoko położone tereny, a po śmierci ich ciała zmiotła i zebrała razem fala okresowej powodzi, typowa dla dzisiejszych pustynnych środowisk[19].

Paleobiologia

edytuj

Plateosaurus był tajemniczym stworzeniem do przeszłego stulecia, dysponowano bardzo skąpym materiałem i niewieloma szczegółowymi badaniami. Jednak wraz z upływem czasu nowe odkrycia dały badaczom więcej informacji na temat lokomocji, odżywiania się i metabolizmu tego zwierzęcia.

Pożywienie

edytuj

Prozauropody, jak Plateosaurus, mogła cechować roślinożerność lub wszystkożerność. W latach osiemdziesiątych XX wieku debatowano nad ich mięsożernością[20][21]. Hipotezę taką jednakże odrzucono, a obecne prace wspominają tylko roślino- lub wszystkożerny tryb życia. Galton i Upchurch w 2004 odkryli, że pewne cechy czaszki spotykane u większości prozauropodów, jak budowa stawu żuchwowego, czynią ją bardziej podobną do czaszek roślinożernych gadów. Kształt korony zęba przywodzi na myśl ten obserwowany u dzisiejszych roślino- bądź wszystkożernych legwanów. Jej maksymalna długość przewyższa długość korzenia, wobec czego pojawia się tnąca krawędź, jak u gadzich u roślino- i wszystkożerców[16]. Barrett (2000) zaproponował, że prozauropody uzupełniały swą roślinną dietę małą zdobyczą lub padliną[22].

Poruszanie się

edytuj

Jak u innych prozauropodów, przednie kończyny plateozaura nie dorównywały rozmiarami tylnym. Kończył się wyraźnie odgraniczonymi palcami i zaostrzonym kciukiem. Zwierzę tradycyjnie przedstawia się jako czworonożne, ale badania anatomiczne przednich łap z 2007 roku wykazały, że ich zakres ruchów uniemożliwiał efektywny zwyczajowy czworonożny chód. Jak teropody, Plateosaurus i inne spokrewnione z nim prozauropody nie były zdolne do ustawienia powierzchni dłoniowej ręki od dołu. Wobec czego ich kończyny przednie nie podpierały ciała podczas stania czy chodu. Badania wykluczyły też z uwagi na ograniczoną zdolność zwierzęcia do pronacji możliwość opierania się na kościach w sposób, w jaki czynią to dziś goryle, a także inne podobne formy poruszania się[23]. Wobec tego, mimo że masa sugeruje czworonożność, dinozaur ograniczał się w lokomocji do stąpania na tylnych nogach. Przednich używał do zdobywania pożywienia z drzew, do chwytania i do obrony[23].

Metabolizm

edytuj

Obecne analizy pozostałości tego rodzaju wykazują znaczne zróżnicowanie wielkości osobników[24].

Przypisy

edytuj
  1. Czas tytanów. W: Tim Haines: Wędrówki z dinozaurami. Warszawa: MUZA SA, 2000, s. 25. ISBN 83-7200-579-6.
  2. a b c Von Meyer, H.. Mitteilung an Prof. Bronn (Plateosaurus engelhardti).. „Neues Jahrbuch für Geologie und Paläontologie”. 316, 1837. (niem.). 
  3. Greek-English Lexicon, Abridged Edition. Oxford University Press, Oxford, UK, 1980. ISBN 0-19-910207-4.
  4. Jaekel, O.. Über die Wirbeltierfunde in der oberen Trias von Halberstadt.. „Paläontologische Zeitschrift”. 1, s. 155-215, 1913-14. (niem.). 
  5. a b c d P. M. Galton. 2001. The prosauropod dinosaur Plateosaurus Meyer, 1837 (Saurischia: Sauropodomorpha; Upper Triassic). II. Notes on the referred species. Revue Paléobiologie, Geneve 20(2):435-502
  6. Hurum, J.H., Bergan, M., Müller, R., Nystuen, J.P., and Klein, N.. A Late Triassic dinosaur bone, offshore Norway. „Norwegian Journal of Geology”. 86, s. 117-123, 2006. (ang.). 
  7. James Owen: Oil Drillers Strike World's Deepest Dinosaur. National Geographic, 2006-04-26. [dostęp 2009-09-08]. (ang.).
  8. Dinosaur mass grave discovered in Switzerland. CBC, 2007-08-10. [dostęp 2009-09-08]. (ang.).
  9. H. v. Meyer. System der fossilen Saurier [Taxonomy of fossil saurians].. „Neues Jahrbuch für Mineralogie, Geognosie, Geologie und Petrfakten-Kunde”. 1845, s. 278-285, 1845. (ang.). 
  10. Othniel Charles Marsh. On the affinities and classification of the dinosaurian reptiles. „American Journal of Science”. 50, s. 483-498, 1895. (ang.). 
  11. F. v. Huene. On several known and unknown reptiles of the order Saurischia from England and France. „Annals and Magazine of Natural History, series 9”. 17, s. 473-489, 1926. (ang.). 
  12. C.-C. Young. 1941. A complete osteology of Lufengosaurus huenei Young (gen. et sp. nov.) from Lufeng, Yunnan, China. Palaeontologia Sinica, New Series C, Whole Series No. 121 7:1-59
  13. J. F. Bonaparte. 1971. Los tetrápodos del sector superior de la Formación Los Colorados, La Rioja, Argentina (Triásico Superior) [The tetrapods of the upper part of the Los Colorados Formation, La Rioja, Argentina (Upper Triassic)]. Opera Lilloana 22:1-183
  14. F. v. Huene. 1905. Trias-Dinosaurier Europas [European Triassic dinosaurs]. Deutschen Geologischen Gesellschaft 1905 (17): 345-349
  15. L. A. Leal, S. A. K. Azevedo, A. W. A. Kellner and A. A. S. Da Rosa. 2004. A new early dinosaur (Sauropodomorpha) from the Caturrita Formation (Late Triassic), Paraná Basin, Brazil. Zootaxa 690 :1-24
  16. a b c Paul Upchurch, Peter Galton: Prosauropoda. W: David B. Weishampel, Peter Dodson, Halszka Osmólska (red.): The Dinosauria. Wyd. drugie. Berkeley: University of California Press, 2004, s. 232–258. ISBN 0-520-24209-2.
  17. F. A. Jenkins, Jr., N. H. Shubin, W. W. Amaral, S. M. Gatesy, C. R. Schaff, L. B. Clemmensen, W. R. Downs, A. R. Davidson, N. Bonde and F. Osbaeck. 1994. Late Triassic continental vertebrates and depositional environments of the Fleming Fjord Formation, Jameson Land, East Greenland. Meddelelser om Gronland, Geoscience 32: 1-25
  18. Lucas, S. G., 1998. Global Triassic tetrapod biostratigraphy and biochronology. Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology 143: 347-384.
  19. Cox, Barry, R.J.G. Savage, and others. (1999). Encyclopedia of Dinosaurs & prehistoric creatures. 14 lipca 2007:pg 124.
  20. M.R. Cooper. The prosauropod dinosaur Massospondylus carinatus Owen from Zimbabwe: its biology, mode of life and phylogenetic significance. „Occasional Papers of the National Museums and Monuments of Rhodesia, Series B, Natural Sciences”. 10 (6), s. 689–840, 1980. 
  21. J. Attridge, A.W. Crompton and Farish A. Jenkins, Jr.. The southern Liassic prosauropod Massospondylus discovered in North America. „Journal of Vertebrate Paleontology”. 2 (5), s. 128–132, 1985. 
  22. Prosauropod dinosaurs and iguanas: Speculations on the diets of extinct reptiles. W: P.M. Barrett: Evolution of Herbivory in Terrestrial Vertebrates: Perspectives from the Fossil Record. Cambridge: Cambridge University Press, 2000, s. 42–78. ISBN 978-0-521-59449-3.
  23. a b Bonnan M, Senter P. (2007). "Were the basal sauropodomorph dinosaurs Plateosaurus and Massospondylus habitual quadrupeds?"; pp. 139-155 in Barrett, P.M. and Batten, D.J. (eds.), Evolution and Palaeobiology of Early Sauropodomorph Dinosaurs. Special Papers in Palaeontology 77.
  24. Sander, M., and Klein, N. (2005). Developmental plasticity in the life history of a prosauropod dinosaur. Science 16 December 2005:1800-1802.

Bibliografia

edytuj
  • Von Meyer, H. (1837). Mitteilung an Prof. Bronn (Plateosaurus engelhardti). Neues Jahrbuch für Geologie und Paläontologie 316.
  • P. M. Galton. The prosauropod dinosaur Plateosaurus Meyer, 1837 (Saurischia: Sauropodomorpha; Upper Triassic). II. Notes on the referred species. Revue Paléobiologie, Genève 20(2):435-502 (2001)
  • Bonnan M, Senter P. "Were the basal sauropodomorph dinosaurs Plateosaurus and Massospondylus habitual quadrupeds?"; pp. 139-155 in Barrett, P.M. and Batten, D.J. (red.), Evolution and Palaeobiology of Early Sauropodomorph Dinosaurs. Special Papers in Palaeontology 77 (2007)