Ptolemeusz III Euergetes
Ptolemeusz III Euergetes[1] (ur. 284 p.n.e.[2], zm. 222 p.n.e.[1] lub 221 p.n.e.[2]) – trzeci władca Egiptu z dynastii Ptolemeuszy, panował w latach 246-221 p.n.e., najstarszy syn Ptolemeusza II Filadelfosa i Arsinoe I[2], mąż Bereniki II, ojciec m.in. Ptolemeusza IV Filopatora, Magasa i Arsinoe III[3]. Po jego śmierci władzę w państwie przejął Ptolemeusz IV[4].
Złota oktodrachma Ptolemeusza III | |
władca starożytnego Egiptu | |
Okres |
od 246 p.n.e. |
---|---|
Poprzednik | |
Następca | |
Dane biograficzne | |
Dynastia | |
Data urodzenia | |
Data śmierci | |
Ojciec | |
Matka | |
Żona | |
Dzieci |
Ptolemeusz IV Filopator, |
Życiorys
edytujO dzieciństwie i młodości Ptolemeusza brak dokładniejszych informacji. Przez niektórych historyków z osobą Ptolemeusza III identyfikowana była bliżej nieustalona postać Ptolemeusza Syna, członka rodu Lagidów, który przez pewien czas współrządził państwem wraz z Ptolemeuszem II[5]. Bardziej prawdopodobne jednak, że Ptolemeusz Syn był postacią inną niż Euergetes[6].
Nauczycielem Ptolemeusza III był Apollonios z Rodos, kolejny, po Zenodocie z Efezu, kierownik Biblioteki Aleksandryjskiej[7]. Ok. 245 p.n.e. władca poślubił cyrenajską księżniczkę Berenikę, córkę Magasa, doprowadzając tym samym do ponownego zjednoczenia Egiptu z Cyrenajką[8][2].
Trzecia wojna syryjska
edytujPoczątkowy okres panowania Ptolemeusza to czas trzeciej wojny syryjskiej. Bezpośrednią przyczyną wojny było ogłoszenie przez Laodikę, żonę Antiocha II, że następcą tronu syryjskiego będzie jej syn, a nie syn Bereniki, drugiej żony Antiocha i jednocześnie siostry Ptolemeusza[9]. Wojna ta, ze względu na postać jej głównej prowodyrki, nazywana była także wojną laodycejską[9]. Król Ptolemeusz pod pretekstem pomocy dla swojej siostry i jej małoletniego syna pokonał wojska Seleukosa II Kallinikosa, syna Laodiki, stając się na pewien czas rzeczywistym panem imperium Seleucydów[10]. W międzyczasie jego siostra została zamordowana[8] , podobnie jak siostrzeniec[9]. Po zdobyciu Syrii Ptolemeusz ruszył dalej w kierunku wschodnim, dochodząc do północnej Mezopotamii, a może dalej[11]. Przez pewien czas śmierć Bereniki ijej syna były utrzymywane w tajemnicy w celu podtrzymania roszczeń Ptolemeusza[1].
Zdobycze Ptolemeusza okazały się częściowo nietrwałe, gdyż król musiał wracać w 245 p.n.e. do Egiptu, zagrożony powstaniem robotników i chłopów przeciwko wzrastającemu uciskowi ekonomicznemu[12]. Ptolemeusz, wróciwszy ze Wschodu, szybko stłumił bunt w Egipcie[13]. Odebrane Seleukidom bogactwa świątyń egipskich, zrabowane z Egiptu podczas najazdu króla Kambyzesa II 300 lat wcześniej, Ptolemeusz oddał ich pierwotnym właścicielom, czym zjednał sobie dużą przychylność egipskich kapłanów[14][15]. W tym okresie Ptolemeusz zaczął używać przydomku Euergetes, co tłumaczy się jako "dobroczyńca"[15].
Kiedy Ptolemeusz zajęty był tłumieniem buntu w Egipcie, Seleukos zdołał odzyskać część terytoriów swojego państwa i dotarł do Syrii[13]. Tam Ptolemeusz pokonał go w bitwie stoczonej nieopodal Antiochii[13]. Po zawarciu pokoju z Seleukosem w 241 p.n.e. utrzymał terytoria na południowym wybrzeżu Azji Mniejszej, w Celesyrii i Judei[16][15]. Kontrolował ponadto wyspy Kos, Samotrakę, Samos i Lesbos[17]. W zamian zrezygnował z roszczeń do terytoriów znajdujących się za Eufratem i północnej części Syrii[18]. Granica pomiędzy państwami w Syrii przebiegała przez rzekę Eleutheros[19]. Ponadto Ptolemeusz sprawował kontrolę nad kluczowym portem seleudzkim, Seleucją Pierią[19]. Miasto to zostanie odbite dopiero w 219 p.n.e. przez Antiocha III[20].
Wojny z Macedonią
edytujPtolemeusz prowadził ze zmiennym szczęściem rywalizację z Macedonią, wykorzystując jako jej środek walkę o wyzwolenie miast greckich. Zdobywszy wcześniej na Seleukidach wybrzeże trackie i Chersonez, sąsiadował przez pewien czas z państwem Antygonidów[17]. Ptolemeusz starał się nie angażować w bezpośrednie działania militarne w Grecji, z reguły ograniczając się do dyplomacji antymacedońskiej[20]. Ok. 245 p.n.e. przegrał bitwę morską koło wyspy Andros[17]. W 243 p.n.e. Ptolemeusz został nominalnym wodzem wojsk achajskich[17]. Ok. 240 p.n.e. Macedonia zaakceptowała ptolemejskie zdobycze w Tracji i Azji Mniejszej[7]. Ptolemeusz utracił część z nich w latach 20. III wieku p.n.e.[7].
241-221 p.n.e.
edytujPo 241 p.n.e. nastał czas względnego pokoju dla Egiptu, co zaowocowało jego rozkwitem ekonomicznym i kulturalnym, wspieranym intensywnie przez króla[7]. Na królewskim dworze bywały takie znakomitości jak Kallimach z Cyreny i Eratostenes[21]. Jako pierwszy władca z dynastii Ptolemeuszy III Euergetes zaczął budować świątynie egipskie, w tym jedną z najokazalszych i najlepiej zachowanych świątynię Horusa w Edfu[21]. Ukończył budowę Wielkiego Serapeum w Aleksandrii[22]. Kontynuował rozpoczętą przez jego poprzedników kolonizację regionu Fajum[8] . Za jego rządów wprowadzono reformę kalendarza, wprowadzającą korektę zgodną z rzeczywistym trwaniem roku astronomicznego; reforma ta jednak nie przyjęła się w latach późniejszych[8] . Ok. 222 p.n.e. król Spartański, skonfliktowany z Macedonią, uzyskał na dworze Ptolemeusza azyl[8] .
Zasięg terytorialny państwa Ptolemeusza
edytujZa jego panowania Egipt ptolemejski znalazł się u szczytu swojej potęgi i stał się pierwszym mocarstwem w basenie Morza Śródziemnego[8] . W skład państwa Ptolemeusza III wchodziły, poza Egiptem, Cyrenajka, Celesyria, Fenicja, część Cylicji, Licja, Karia, Jonia, kluczowe wyspy Morza Śródziemnego i Seleucja Pieria[7].
Lata panowania
edytujTytulatura
edytujKrólewski Protokół | ||||||||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
prenomen lub imię tronowe: | ||||||||||||||||||||||
|
||||||||||||||||||||||
trl.: (Juaenneczeruisenui Setepenre Sechemanchenamon[2]) | ||||||||||||||||||||||
tłum.: Następca Boskiego Rodzeństwa Wybrany przez Re Wszechmocne wcielenie Amona | ||||||||||||||||||||||
nomen lub imię rodowe: | ||||||||||||||||||||||
|
||||||||||||||||||||||
trl.: (Ptulmis Anchdżetmeriptah[2]) | ||||||||||||||||||||||
tłum.: Ptolemeusz żyjący wiecznie ukochany przez Ptaha |
Poza wymienionymi nauce znane jest około 10 różnych wariantów egipskich określeń władcy[26]. Grecka tytulatura Ptolemeusza brzmiała basileus Ptolemaios III Theos Euergetes I - król Ptolemeusz Bóg Dobroczyńca[2].
Zobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ a b c Bravo i Wipszycka 1992 ↓, s. 155.
- ↑ a b c d e f g Kwiatkowski 2021 ↓, s. 987.
- ↑ Walbank 1984 ↓, s. 482, 488.
- ↑ Grabowski 2010 ↓, s. 181.
- ↑ Tunny 2000 ↓, s. 84.
- ↑ Tunny 2000 ↓, s. 86.
- ↑ a b c d e Kwiatkowski 2021 ↓, s. 992.
- ↑ a b c d e f Britannica ↓.
- ↑ a b c Grabowski 2010 ↓, s. 174-175.
- ↑ Kwiatkowski 2021 ↓, s. 988.
- ↑ Grabowski 2010 ↓, s. 175.
- ↑ Kwiatkowski 2021 ↓, s. 989.
- ↑ a b c Grabowski 2010 ↓, s. 179.
- ↑ Grabowski 2010 ↓, s. 177.
- ↑ a b c Kwiatkowski 2021 ↓, s. 990.
- ↑ Rolf Strootman , Seleucus [online], Encyclopaedia Iranica Online [dostęp 2023-02-01] [zarchiwizowane z adresu 2022-12-03] (ang.).
- ↑ a b c d Kwiatkowski 2021 ↓, s. 991.
- ↑ Grabowski 2010 ↓, s. 179-180.
- ↑ a b Grabowski 2010 ↓, s. 180.
- ↑ a b Bravo i Wipszycka 1992 ↓, s. 156.
- ↑ a b Kwiatkowski 2021 ↓, s. 992-993.
- ↑ Kwiatkowski 2021 ↓, s. 994.
- ↑ Walbank 1984 ↓, s. 482.
- ↑ Hornblower, Spawforth i Eidinow 2012 ↓, s. 1235.
- ↑ Ziółkowski 2009 ↓, s. 591.
- ↑ Jürgen von Beckerath , Handbuch der ägyptischen Königsnamen, München ägyptologische Studien, Monachium: Deutscher Kunstverlag, 1984, s. 288, ISBN 978-3-422-00832-8 [dostęp 2023-05-27] (niem.).
Bibliografia
edytuj- Simon Hornblower, Antony Spawforth, Esther Eidinow: The Oxford Classical Dictionary. Wyd. 4. Oxford, UK: Oxford University Press, 2012. ISBN 978-0-19-954556-8. (ang.).
- F.W. Walbank: The Cambridge ancient history, Volume 7, Part 1: The Hellenistic World. Wyd. 2. Cambridge, UK: Cambridge University Press, 1984. ISBN 0-521-23445-X. (ang.).
- Adam Ziółkowski: Historia powszechna. Starożytność. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2009. ISBN 978-83-01-15810-1.
- Bogusław Kwiatkowski , Poczet faraonów. Życie. Legenda. Odkrycia, wyd. 2, Iskry, 2021, ISBN 978-83-244-1042-2 .
- Ptolemy III Euergetes, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2023-02-05] [zarchiwizowane z adresu 2022-12-06] (ang.).
- Tomasz Grabowski , Ostatni triumf Ptolemeuszy: czwarta wojna syryjska (221-217 pne), Kraków 2010, ISBN 978-83-62261-17-8 .
- Jennifer Ann Tunny , Ptolemy "Te Son" reconsidered. Are there too many Ptolemies?, „Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik” (131), 2000, s. 83-92, JSTOR: 20190657 .
- Benedetto Bravo, Ewa Wipszycka, Historia starożytnych Greków. Okres hellenistyczny, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1992, ISBN 83-01-10609-3 .
- ISNI: 0000000365753401, 0000000419842187
- VIAF: 232377557, 288983543, 296000737, 10649037, 294668087, 232377588, 933159474343227662757, 366159474184027661570
- ULAN: 500356589
- LCCN: n94040175
- GND: 119132893
- LIBRIS: 0xbfmtsj0z6q1h2
- BnF: 124381557
- SUDOC: 033522758, 16506417X
- NTA: 075008653
- PLWABN: 9810575567705606
- J9U: 987007436171705171