Republika Pińczowska (1944)

republika partyzancka

Republika Pińczowska – obszar wyzwolony spod okupacji niemieckiej przez oddziały partyzanckie: Armii Krajowej, Batalionów Chłopskich i Armii Ludowej w wyniku wspólnych działań zbrojnych w okresie 24 lipca–15 sierpnia 1944 roku[1][2]. Nazwa Republika Pińczowska została zapożyczona od pierwszej Republiki Pińczowskiej istniejącej w 1918 roku[3] i takiej nazwy używała okoliczna ludność, natomiast reżim okupacyjny posługiwał się nazwą: Bandenverseuchtes Gebiet[4].

Republika Pińczowska
II wojna światowa
Czas

24 lipca 1944 – 15 sierpnia 1944

Miejsce

Ponidzie

Terytorium

Polska pod okupacją III Rzeszy (Generalne Gubernatorstwo)

Przyczyna

wyzwolenie części terytorium państwa polskiego spod reżimu okupacyjnego III Rzeszy

Wynik

likwidacja Republiki Pińczowskiej

Strony konfliktu
 III Rzesza  Polskie Państwo Podziemne
 ZSRR
Dowódcy
Jerzy Biechoński (AK)
Franciszek Kozera (BCh)
Józef Saturn (AL)
Położenie na mapie Polski w 1939
Mapa konturowa Polski w 1939, blisko centrum po lewej na dole znajduje się punkt z opisem „miejsce bitwy”
Ziemia50°31′13″N 20°31′34″E/50,520278 20,526111
Pomnik bohaterów Republiki Pińczowskiej u podnóża Góry Byczowskiej
Pałac w Chrobrzu mieszczący w swoich salach m.in. Izbę Pamięci Republiki Pińczowskiej
Pińczów. Patriotyczne graffiti poświęcone republice
Koszyce – tablica upamiętniająca partyzantów Armii Krajowej i Batalionów Chłopskich uczestniczących w Akcji Burza i obronie Republiki Pińczowskiej

Historia

edytuj

O słabości reżimu okupacyjnego na Ponidziu świadczyło rozbicie 13 lipca 1944 roku niemieckiego więzienia w Pińczowie przez oddziały Batalionów Chłopskich. Wspólnym wysiłkiem oddziałów AK, BCh i AL wyzwolony został obszar o powierzchni prawie 1000 km²[5][6]. Na terenie Republiki Pińczowskiej znalazły się miejscowości: Pińczów, Skalbmierz, Kazimierza Wielka[6], Książ Wielki, Nowe Brzesko, Działoszyce, Janowice, Koszyce, Nowy Korczyn, Proszowice, Sancygniów, Słaboszów i Wiślica skąd przepędzono administracje, policję i wojska hitlerowskie. Był to wynik powszechnego zrywu wolnościowego, który przyjął tam postać lokalnego powstania zbrojnego przeciwko okupantowi. Udział w nim wzięły wszystkie działające tam organizacje polskie - poza NSZ. Istniejące tam oddziały AL, AK, i BCh, podległe kieleckim i krakowskim władzom tych organizacji, udzieliły wydatnej pomocy jednostkom 1 Frontu Ukraińskiego w przeprawieniu się na lewy brzeg Wisły[7].

Pierwszymi akcjami partyzanckimi zmierzającymi do wyzwolenia terenu powiatu pińczowskiego spod okupacji niemieckiej było rozbrojenie posterunków niemieckich w Racławicach, a następnie w Nowym Korczynie i Działoszycach. W tym czasie miała też miejsce zwycięska potyczka oddziału AK „Grom” wspieranego przez oddziały BCh i AL stoczona z oddziałem Wehrmachtu pod wsią Sielec. Oddział specjalny BCh pod dowództwem Franciszka Kozery ps. „Karp” 26 lipca 1944 przeprowadził akcję na posterunek policji w Kocmyrzowie. Dokonał też udanego ataku na posterunek w Luborzycy, w Koszycach rozbroił załogę niemiecką, prowadzącą budowę lotniska. 27 lipca 1944 został zlikwidowany ostatni punkt oporu niemieckiego w Kazimierzy Wielkiej w sile ponad 30 ludzi, głównie składający się z ukraińskich faszystów[8].

27 lipca pluton z Kompanii Szturmowej „Dominika”, dowodzony przez Stanisława Gasa, dokonał skutecznej zasadzki w Czechach niedaleko Proszowic na oddział żandarmerii niemieckiej przemieszczającej się drogą w kierunku Słomnik[9].

28 lipca Kompania Szturmowa „Dominika” wchodząca w skład 106 Dywizji Piechoty wyzwoliła Proszowice z rąk okupanta[10]. Oddziałem dowodził Jerzy Biechoński.

5 sierpnia oddziały Armii Krajowej, Batalionów Chłopskich i Armii Ludowej stoczyły krwawą bitwę o Skalbmierz przeciwko siłom niemiecko-ukraińskim, które po zdobyciu miasta, dokonały jego pacyfikacji i zamordowały 64 osoby.

Osobny artykuł: Bitwa o Skalbmierz.

8 sierpnia rozbito posterunek żandarmerii niemieckiej w Działoszycach. Dowódcą tej akcji był kapitan Walery Zarod ps. „Prądzyński”, a uczestniczyli w niej żołnierze BCh (Józef Kowenzowski ps. „Wierzba”, Józef Kula ps. „Felek”, Genowefa Pilniakowska ps. „Biedronka”, Piotr Grontkowski ps. „Wywiadowca”, Stanisław Skowron ps. „Słowik”, „Społem”, Mieczysław Chmielarski, Julian Sęsoła)[potrzebny przypis].

Władzę w Republice Pińczowskiej sprawowali: utworzona w Grabach Pińczowska Konspiracyjna Powiatowa Rada Narodowa na czele z Franciszkiem Kucybałą „Starym Frankiem”, reprezentującym PPR i AL oraz Piotrem Soją „Koniczyną”, działaczem ROCH[11] i BCh w rejonie Nowego Korczyna i Wiślicy[12] a także Józef Dąbkowski delegat powiatowy rządu RP na uchodźstwie wraz z komendantem Obwodu Pińczów AK. Józef Morton został komisarzem do spraw majątków obszarniczych, Edward Wojtasik do spraw reformy rolnej a Marian Dawkant do spraw kolejnictwa i dróg[8][13]. Z oddziałów AL i współpracującego z nimi oddziału Józefa Maślanki sformowano 1 Brygadę Armii Ludowej Ziemi Krakowskiej im. Bartosza Głowackiego.

Ze względu na bliskość przyczółka baranowsko-sandomierskiego i frontu wschodniego oraz militarne znaczenie dróg przechodzących przez Republikę, Niemcy podjęli działania zaczepne zmierzające do jej likwidacji[8].

Osobny artykuł: Bitwa pod Jaksicami (1944).

Skutkiem koncentracji Wehrmachtu i braku możliwości połączenia z przyczółkami Armii Czerwonej, oddziały partyzanckie zostały zdemobilizowane i wróciły do konspiracji, natomiast 1 Brygada Armii Ludowej po potyczce pod wsią Baranów, 14 sierpnia 1944 przebiła się przez front niemiecko-radziecki na przyczółek baranowsko-sandomierski, jednak część żołnierzy brygady została na tym terenie, tworząc nowe jednostki AL dalej w konspiracji[14].

Osobny artykuł: Potyczka pod Baranowem.

Upamiętnienie

edytuj

Zbiór pamiątek po Republice Pińczowskiej eksponowany jest w pałacu Wielopolskich w Chrobrzu[15]. W miejscowości Byczów znajduje się pomnik poświęcony obrońcom Republiki Pińczowskiej, na którym umieszczono napis: Partyzantom bohaterom tej ziemi. Partyzancka Republika Pińczowska 24 VII-15 VIII 1944[16], natomiast w Pińczowie i Mławie znajdują się ulice imienia Republiki Pińczowskiej. Ponadto w Proszowicach na kościele parafialnym znajduje się tablica pamiątkowa wspominająca wydarzenia tamtych dni oraz co roku odbywa się marsz pamięci dla uczczenia tego wydarzenia.

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. Zbiniewicz 1988 ↓, s. 160.
  2. Kozera i Antolski 2002 ↓, s. 7.
  3. Weintraub 1970 ↓, s. 36.
  4. Góra i Okęcki 1966 ↓, s. 21.
  5. Kosiniak-Kamysz: zbudujmy pomnik Batalionów Chłopskich, „Polskie Stronnictwo Ludowe” [dostęp 2016-10-11].
  6. a b Guldon (red.) 1974 ↓, s. 173.
  7. Ryszard Nazarewicz, Działania Ludowego Wojska Polskiego na tyłach wroga, [w:] Polski czyn niepodległościowy w latach 1914-1945. Materiały z konferencji, Warszawa: Zarząd Główny Związku Żołnierzy Ludowego Wojska Polskiego,, 2000, s. 209, ISBN 83-88329-06-5.
  8. a b c Małecki i Marcinkowski 1975 ↓, s. 15.
  9. Zasadzka w Czechach [online], 24ikp.pl [dostęp 2024-04-25] [zarchiwizowane z adresu 2016-12-21].
  10. Rzeczpospolita Partyzancka 1944.
  11. Michta 1975 ↓, s. 229.
  12. Michta i Świerczyński 2004 ↓, s. 111.
  13. Piętka 2020 ↓, s. 151.
  14. Dolata i Jurga 1977 ↓, s. 18,19.
  15. Izba Pamięci Republiki Pińczowskiej. Ośrodek Dziedzictwa Kulturowego i Tradycji Rolnej Ponidzia, 2008. [dostęp 2011-05-17]. (pol.).
  16. Piętka 2020 ↓, s. 148.

Bibliografia

edytuj
  • Bolesław Dolata, Tadeusz Jurga: Walki zbrojne na ziemiach polskich 1939-1945. Warszawa: 1977.
  • Władysław Góra, Stanisław Okęcki: Niemcy antyfaszyści w polskim ruchu oporu. Poznań: 1966.
  • Zenon Guldon (red.): Wybór źródeł do dziejów Kielecczyzny. Część II. Kielce: 1974.
  • Andrzej Kozera, Zdzisław Antolski: Republika Pińczowska. Kielce: 2002.
  • Zygmunt Małecki, Stanisław Marcinkowski: Ziemia Pińczowska. Kraków: 1975.
  • Norbert Michta: Z lat walki. Warszawa: 1975.
  • Norbert Michta, Jan Świerczyński: Armia Ludowa w perspektywie historycznej. W 60 rocznicę jej powstania. Warszawa: 2004.
  • Bohdan Piętka: Kłamstwa o historii. Warszawa: 2020. ISBN 978-83-64407-70-3.
  • Teofil Weintraub: Z dziejów ziemi kieleckiej 1918–1944. Warszawa: 1970.
  • Fryderyk Zbiniewicz: Armia Radziecka w wojnie z hitlerowskimi Niemcami 1941-1945. Warszawa: 1988.

Linki zewnętrzne

edytuj