Rudak
Rudak – osada istniejąca co najmniej od XIV w., obecnie część urzędowa Torunia zlokalizowana na lewobrzeżnej części miasta.
| Część urzędowa Torunia | |
 Fragment zabudowy wielorodzinnej przy ulicy Włocławskiej | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Miasto | |
| Data założenia |
XIV w. |
| W granicach Torunia |
1 kwietnia 1938[1] |
| Populacja (2016) • liczba ludności |
|
| Strefa numeracyjna |
(+48) 56 |
| Kod pocztowy |
87-100 |
| Tablice rejestracyjne |
CT |
Położenie na mapie Torunia
| |
| 52°59′57,48″N 18°39′18,36″E/52,999300 18,655100 | |
Rudak charakteryzuje się zabudową przeważnie jednorodzinną, domami wybudowanymi w latach 90. XX wieku. W dzielnicy mieszczą się również ogródki działkowe o powierzchni około 100 ha. Na południu znajdują się kopalnie gliny i zakłady ceramiki budowlanej[3].
Historia
edytujCzasy najdawniejsze
edytuj
Najstarsze odnalezione przedmioty na Rudaku pochodzą z późnego paleolitu (9000 lat p.n.e.). W styczniu 1230 roku Konrad I mazowiecki nadał zakonowi krzyżackiemu teren obejmujący: Stawki, Rudak, Kozibór, Małą i Wielką Nieszawkę, a także pas ziemi (11 km szerokości i 15 km długości) od dzisiejszej Brzozy Toruńskiej do ujścia Strugi Zielonej do Wisły[4].
Pierwsze wzmianki źródłowe o Rudaku pochodzą z 1340. Miejscowość była nazywana: Rodacke, Rodecke lub Rodeck. Nazwa wywodzi się od niemieckich słów ausroden (karczować) i Ecke (zakątek)[5]. Wsią zarządzał sołtys, mający wolność osobistą. Pierwszym zasadźcą wsi był Gering, przysłany na Rudak przed 1340 rokiem. Ok. 1410 roku wieś została ograbiona i spalona przez wojska polskie. W wyniku zawarcia pokoju mełneńskiego w 1422 roku, kończącego tzw. wojnę golubską, Rudak znalazł się w granicach Polski[6].
Od 1435 roku Rudak należał do diecezji kujawsko-pomorskiej ze stolicą biskupią we Włocławku[7]. Po II pokoju toruńskim w 1466 roku Rudak został wsią królewską, należącą do starostwa Dybowskiego w województwie inowrocławskim. W wyniku przeniesienia Nowej Nieszawy i zniszczeń dokonanych podczas wojen polsko-krzyżackich Rudak wraz z okolicznymi miejscowościami podupadły[8]. W XVI w. Rudak uległ zniszczeniu. W 1598 roku mieszkańcy Rudaka, Stawek i Podgórza rozpoczęli budowę kościoła parafialnego, Najświętszej Maryi Panny Wniebowziętej i św. Jacka[9]. Według zachowanych dokumentów, w 1661 roku na Rudaku istniała karczma, prowadzona przez Jana Barona[8]. W XVII wieku do Rudaka przyłączono wieś Kosorzyn[9].
XVII–XVIII wiek
edytujW XVII wieku nastąpił ponowny rozwój wsi[9]. We wsi rozpoczęto produkcję cegły strycharskiej[10]. W 1603 roku osiedlili się tu osadnicy olęderscy z Niderlandów i Fryzji[9]. Osiedleni na Rudaku i Kosorzynie na 16 włókach (ok. 287 ha) płacili starostwu 484,15 zł czynszu rocznie[11]. Osadnicy mieli prawo do łowienia ryb w Wiśle oraz polowania na dziką zwierzynę i ptactwo na dzierżawionych terenach. Byli oni mennonitami, spotykającymi się na wspólnej modlitwie w świątyni wybudowanej w Małej Nieszawce[12]. Pod koniec XVIII wieku na Rudaku założono cmentarz[13].
Rozwój gospodarczy Rudaka przerwał potop szwedzki w latach 1655–1660. Po wojnie rozpoczęła się powolna odbudowa wsi. Według zachowanych dokumentów, podczas wojny siedmioletniej (1756–1763) Rudak obejmował obszar od mostu drewnianego, następnie od Stawek do Zamku i do Piaskowej Góry pod Czerniewicami[12].
Lata 1793–1920
edytujW 1793 roku Rudak, zamieszkały przez 18 gospodarzy, włączono do Prus Zachodnich[12]. W następnych latach przez wieś maszerowały wojska polskie, pruskie, francuskie, austriackie i rosyjskie. W 1807 roku Rudak włączono do Księstwa Warszawskiego. W 1813 roku wieś była oblegana przez Prusaków i Rosjan. 3 maja 1815 roku, na mocy traktatu wersalskiego, Rudak znalazł się pod panowaniem Prus. Działania wojenne doprowadziły do spadku poziomu życia mieszkańców wsi. Wielu mieszkańców utrzymywało się głównie z przemytu towarów do Imperium Rosyjskiego. Częściowa poprawa sytuacji gospodarczej nastąpiła po wybudowaniu w 1862 roku pierwszej cegielni. W 1865 roku rozpoczęto budowę linii kolejowej Toruń-Aleksandrów, przechodzącą przez Rudak. Rozwój gospodarczy wsi zapewniała również budowa Fortu XVI (tzw. Fortu Kolejowego) i dworca kolejowego[10]. W latach 1880–1885 wybudowano Fort XV, służący do obrony dworca kolejowego i mostu kolejowego[14][15]. W tym samym okresie na Rudaku i Stawkach wybudowano sieć dróg i ujęć wodnych[14].
W XIX wieku większość mieszkańców Rudaka była wyznania ewangelickiego, w większości skupionych wokół Kościoła ewangelickiego-unijnego[16]. Należeli do zboru Świętej Trójcy położonej na Rynku Nowomiejskim w Toruniu. W 1885 roku na Rudaku żyło 620 ewangelików, kilku mennonitów oraz nieokreślona liczba katolików, należących do parafii św. Apostołów Piotra i Pawła w Podgórzu[16]. W drugiej połowie XIX wieku na Rudaku i Stawkach zaczęli osiedlać się uciekinierzy z Imperium Rosyjskiego, uciekający przed służbą wojskową w wojsku carskim oraz przed represjami i zsyłkami po powstaniu styczniowym[14].
W 1885 roku powierzchnia Rudaka wynosiła 812 ha. Wieś zamieszkiwało 785 osób[10]. W 1895 roku w Rudaku mieszkało 1037 wojskowych. Do 1905 roku liczba ta wzrosła do 1719, a do 1910 do 1746 osób[17]. W latach 70. XIX wieku w Rudaku wybudowano dwie nowe cegielnie. Zatrudniały one łącznie 60 robotników[18][19]. Na przełomie XIX i XX wieku Rudak podzielono na Rudak wieś i Rudak cegielnię[18].
W 1902 roku na Rudaku rozpoczęto przygotowania do budowy świątyni ewangelickiej w stylu neogotyckim. Inicjatorem budowy świątyni był kaznodzieja ewangelicki Krüger[20]. W momencie rozpoczęcia budowy w miejscowości mieszkało 587 ewangelików[21]. W 1904 roku wydano zgodę na budowę świątyni i utworzono parafię Rudak-Stawki. Budowę kościoła rozpoczęto trzy lata później[20]. Świątynia została poświęcona 30 września 1909 roku[18].
12 września 1907 roku nadburmistrz Torunia Georg Kersten zaproponował przyłączenie Podgórza, Stawek, Rudaku i Piasek do Torunia. Pomysł nie został zrealizowany[22].
Lata 1920–1939
edytujW latach 1920–1921 w Forcie XV znajdowała się część Obozu Internowanych nr 11 dla Rosjan[23].
Według spisu z 1921 roku, na Rudaku mieszkało 857 mieszkańców, 455 kobiet i 402 mężczyzn. 561 osób było narodowości polskiej. 536 osób była wyznania katolickiego, 304 – ewangelickiego[18]. W 1938 roku w parafii unijno-ewangelicką Rudak-Stawki mieszkało 250 wyznawców[16].
W okresie międzywojennym na Rudaku działała siedmioklasowa szkoła podstawowa. Początkowo uczyły się w niej tylko dzieci osadników niemieckich. Od 1 września 1922 roku do szkoły uczęszczały dzieci polskie. W tym samym okresie we wsi działała straż ogniowa i Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”. W 1936 roku północną część Rudaka włączono do Podgórza[24]. 1 kwietnia 1938 roku Podgórz znalazł się w granicach Torunia[25].
II wojna światowa
edytujPodczas II wojny światowej na Rudaku mieszkali volksdeutsche. Kilku z nich należało do organizacji Selbstschutz. Działalność parafii ewangelicko-unijnej Rudak-Stawki nie była ograniczana, jednak pastorzy byli inwigilowani przez gestapo. Do maja 1941 roku w kościele na Rudaku odprawiano nabożeństwa dla żołnierzy Wehrmachtu. W styczniu 1945 roku wojska polskie i sowieckie wyparły Niemców z lewobrzeżnego Torunia[26].
Podczas II wojny światowej w Forcie XV mieścił się Stalag A/C, gdzie przetrzymywano jeńców wojennych (głównie z Francji)[23]. Od lutego 1945 do 1946 roku w forcie znajdował się Obóz Pracy dla ludności internowanej pochodzenia niemieckiego[23][27]. Obozem pracy zarządzili Rosjanie, a następnie Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego. Obiekt był przeznaczony dla ludności niemieckiej, jednak obok Niemców przetrzymywano również Polaków oskarżonych o kolaborację z Niemcami podczas wojny. W lipcu 1945 roku w forcie znajdowało się 663 internowanych (w tym kobiet i dzieci)[27]. Ponadto w Forcie Kolejowym przetrzymywano żołnierzy Armii Krajowej[26].
Czasy najnowsze
edytujPo 1945 roku przestała funkcjonować parafia ewangelicko-unijna. Jej majątek przejął okręgowy Urząd Likwidacyjny. 1 sierpnia 1945 roku świątynię wraz z pastorówką przeszła na własność parafii św. Apostołów Piotra i Pawła na Podgórzu. Poświęcenie kościoła miało miejsce 25 sierpnia 1945 roku. Parafię Opatrzności Bożej erygowano 20 lutego 1946 roku[26]. W 1945 roku zamknięto cmentarz ewangelicki na przy ul. Rudackiej[18]. Początkowo parafia Opatrzności Bożej obejmowała obszar Rudaka, Stawek, Czerniewic i Otłoczyna, w następnych latach jej obszar zmniejszał się na skutek wydzielania z niej nowych parafii. 1 maja 1971 roku ustanowiono parafię w Otłoczynie. 25 listopada 1982 roku na Stawkach erygowano parafię Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny. 8 grudnia 1984 roku z części parafii Opatrzności Bożej na Rudaku i Brzozy Toruńskiej utworzono parafię Matki Bożej Łaskawej w Czerniewicach[28].
Po II wojnie światowej cegielnie zostały upaństwowione i połączone w Miejskie Zakłady Ceramiczne. W latach 90. XX wieku zakład sprywatyzowano. Obecnie mieści się tu fabryka austriackiego koncernu budowlanego Wienerberger Cegielnia Lębork – Zakład Produkcyjny w Toruniu[29]. Po wojnie w koszarach stacjonowała 6. Warszawska Brygada Artylerii Armat, przemianowana później na 6. Toruńską Brygadę Artylerii. Obecnie budynkami wojskowymi zarządza Agencja Mienia Wojskowego[30]. W 1966 roku wybudowano Szkołę podstawową nr 17[29].
Ważniejsze obiekty
edytuj- Szkoła Podstawowa nr 17 im. gen. Józefa Bema mieszcząca się przy ulicy Rudackiej 26/32. W skład szkoły wchodzą dwa budynki oraz zaplecze gospodarcze. Pierwszy budynek wybudowano na przełomie XIX i XX wieku. Do 1920 roku służył dzieciom osadników niemieckich. Według przekazów od 1 września 1922 roku w szkole uczyły się dzieci polskie z Rudaku i pobliskich wsi (w tym Stawek). Drugi budynek wybudowano w czynie społecznym. W budowie pomagała Wyższa Szkoła Wojsk Rakietowych i Artylerii oraz Toruńska Ceramika Budowlana. Budynek oddano do użytku w 1966 roku[31];
- Dom Muz przy ul. Okólnej 169[32];
- Toruński Park Technologiczny[3];
- Toruńska Agencja Rozwoju Regionalnego[3];
- Nagus – największy zbiornik wodny w granicach Torunia, mierzący 7,7 ha powierzchni i do 10 m głębokości, powstały w latach 60. XX wieku z wyrobiska przy ul. Lipnowskiej[30].
- Wienerberger Toruń – fabryka należąca do grupy Wienerberger, znajdująca się przy ul. Lipnowskiej 46/50[33]. Od 2002 roku zakład produkuje cegły ceramiczne. W latach 2005–2008 zakład rozbudowano, uruchomiono drugą linię produkcyjną cegieł klinkierowych. W 2009 roku otworzono przy zakładzie pierwszy w Polsce salon wystawowy firmy Wienerberger[34].
Ludzie związani z Rudakiem
edytuj- Reinhold Heuer (1868–1946) – niemiecki historyk sztuki, pastor, budowniczy kościoła św. Jerzego na Mokrym[35]
- Werner Henke (1909–1944) – niemiecki oficer marynarki wojennej podczas II wojny światowej[24]
Zabytki i atrakcje turystyczne
edytuj- kościół Opatrzności Bożej, neogotycki, poewangelicki, z lat 1907–1909 wraz z pastorówką[21][36];
- cmentarz ewangelicki położony przy ulicy Rudackiej 27, pochodzący z końca XVIII wieku[13];
- Fort Kolejowy zbudowany na narysie sześcioboku w latach 1863–1866[3];
- Fort XV – standardowy fort główny, powstały w latach 1881–1885[3];
Pomniki przyrody
edytuj- Dąb szypułkowy sprzed 500 lat, mierzący 20 m wysokości i mający 591 cm obwodu, znajdujący się przy ul. Rudackiej obok cmentarza ewangelickiego[30].
- Pięć dębów przy ul. Rudackiej 45/60 o obwodzie 253–379 cm i wysokości 21–23 m[30].
- Głaz narzutowy o obwodzie 12,7 m i wysokości 2,1 m, położony pomiędzy wyrobiskiem po dawnej kopalni iłów plejstoceńskich a Fortem XV[30].
Przypisy
edytuj- ↑ Przybyszewski 1977 ↓, s. 145.
- ↑ Liczba osób zameldowanych na pobyt stały i czasowy w poszczególnych jednostkach urbanistycznych z podziałem na płeć (stan na 31.12.2016 r.).. torun.pl. [dostęp 2021-07-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-01-10)].
- ↑ a b c d e Rudak. turystyka.torun.pl, 2014-11-01. [dostęp 2021-07-11].
- ↑ Dębiński 2017 ↓, s. 236.
- ↑ Dębiński 2017 ↓, s. 236–237.
- ↑ Dębiński 2017 ↓, s. 237.
- ↑ Dębiński 2017 ↓, s. 238.
- ↑ a b Dębiński 2017 ↓, s. 239.
- ↑ a b c d Dębiński 2017 ↓, s. 240.
- ↑ a b c Dębiński 2017 ↓, s. 242.
- ↑ Dębiński 2017 ↓, s. 240–241.
- ↑ a b c Dębiński 2017 ↓, s. 241.
- ↑ a b Cmentarz ewangelicki, ul. Rudacka 27. torunskiecmentarze.pl. [dostęp 2021-07-11].
- ↑ a b c Dębiński 2017 ↓, s. 243.
- ↑ Kowalkowski 2016 ↓, s. 80.
- ↑ a b c Dębiński 2017 ↓, s. 244.
- ↑ Wajda 2003 ↓, s. 141.
- ↑ a b c d e Dębiński 2017 ↓, s. 246.
- ↑ Wajda 2003 ↓, s. 149.
- ↑ a b Dębiński 2017 ↓, s. 245.
- ↑ a b Piotr Birecki: Dawny kościół ewangelicki na Rudaku. parafiarudak.com.pl. [dostęp 2021-07-11].
- ↑ Niedzielska 2003 ↓, s. 368.
- ↑ a b c Twierdza Toruń i Forty (XIX w.). turystyka.torun.pl. [dostęp 2021-07-11].
- ↑ a b Dębiński 2017 ↓, s. 247.
- ↑ Kluczwajd 2018 ↓, s. 18.
- ↑ a b c Dębiński 2017 ↓, s. 248.
- ↑ a b Szymon Spandowski: Badacze IPN rozpoczęli poszukiwania grobów ofiar Fortu XV. Bardzo liczą na Państwa pomoc. nowosci.com.pl, 2018-08-07. [dostęp 2021-07-11].
- ↑ Dębiński 2017 ↓, s. 249.
- ↑ a b Dębiński 2017 ↓, s. 250.
- ↑ a b c d e Dębiński 2017 ↓, s. 251.
- ↑ Renata Rekowska: Szkoła Podstawowa Nr 17 - wyjątki z historii i teraźniejszość.. /sp17torun.edupage.org. [dostęp 2021-07-11].
- ↑ Dom Muz. kulturalnytorun.pl. [dostęp 2021-07-11].
- ↑ Fabryki i magazyny Wienerberger. wienerberger.pl. [dostęp 2023-07-22].
- ↑ Wienerberger na rynku polskim. serwer1588294.home.pl. [dostęp 2023-07-22]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-06-29)].
- ↑ Kłaczkow 2011 ↓, s. 351–352.
- ↑ Historia kościoła. parafiarudak.com.pl. [dostęp 2021-07-11].
Bibliografia
edytuj- Józef Dębiński. Z dziejów Rudaka i okolicy lewobrzeżnego Torunia. „Fides, Ratio et Patria. Studia Toruńskie”. 6, 2017.
- Jarosław Kłaczkow: Kościoły ewangelickie i ich wyznawcy w Toruniu (1920-1939). W: Ewangelicy w Toruniu (XVI-XX w.). Jarosław Kłaczkow (red.). Toruń: Adam Marszałek, 2011, s. 351-352. ISBN 978-83-7780-051-5.
- Katarzyna Kluczwajd: Podgórz. Toruńskie przedmieścia sprzed lat. Łódź: Dom Wydawniczy Księży Młyn, 2018. ISBN 978-83-7729-452-9.
- Adam Kowalkowski: Społeczny raport na temat stanu Twierdzy Toruń. Toruń: Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Oddział w Toruniu, 2016. ISBN 978-83-946377-0-5.
- Magdalena Niedzielska: Życie polityczne i kulturalne Torunia (1815–1914). W: Marian Biskup (red.): Historia Torunia.. T. III: Część I W czasach zaboru pruskiego (1793–1920). Toruń: Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego w Toruniu, 2003. ISBN 83-87639-58-3.
- Kazimierz Przybyszewski. Rozbudowa Miasta Torunia w latach 1920–1939. „Acta Universitatis Nicolai Copernici. Historia”. 11 (74), 1977.
- Kazimierz Wajda: Ludność Torunia (1815–1914). W: Marian Biskup (red.): Historia Torunia.. T. III: Część I W czasach zaboru pruskiego (1793–1920). Toruń: Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego w Toruniu, 2003. ISBN 83-87639-58-3.