Rudak – osada istniejąca co najmniej od XIV w., obecnie część urzędowa Torunia zlokalizowana na lewobrzeżnej części miasta.

Rudak
Część urzędowa Torunia
Ilustracja
Fragment zabudowy wielorodzinnej przy ulicy Włocławskiej
Państwo

 Polska

Województwo

 kujawsko-pomorskie

Miasto

Toruń

Data założenia

XIV w.

W granicach Torunia

1 kwietnia 1938[1]

Populacja (2016)
• liczba ludności


780[2]

Strefa numeracyjna

(+48) 56

Kod pocztowy

87-100

Tablice rejestracyjne

CT

Położenie na mapie Torunia
Położenie na mapie
52°59′57,48″N 18°39′18,36″E/52,999300 18,655100

Rudak charakteryzuje się zabudową przeważnie jednorodzinną, domami wybudowanymi w latach 90. XX wieku. W dzielnicy mieszczą się również ogródki działkowe o powierzchni około 100 ha. Na południu znajdują się kopalnie gliny i zakłady ceramiki budowlanej[3].

Historia edytuj

Czasy najdawniejsze edytuj

 
Kościół Opatrzności Bożej w Toruniu

Najstarsze odnalezione przedmioty na Rudaku pochodzą z późnego paleolitu (9000 lat p.n.e.). W styczniu 1230 roku Konrad I mazowiecki nadał zakonowi krzyżackiemu teren obejmujący: Stawki, Rudak, Kozibór, Małą i Wielką Nieszawkę, a także pas ziemi (11 km szerokości i 15 km długości) od dzisiejszej Brzozy Toruńskiej do ujścia Strugi Zielonej do Wisły[4].

Pierwsze wzmianki źródłowe o Rudaku pochodzą z 1340. Miejscowość była nazywana: Rodacke, Rodecke lub Rodeck. Nazwa wywodzi się od niemieckich słów ausroden (karczować) i Ecke (zakątek)[5]. Wsią zarządzał sołtys, mający wolność osobistą. Pierwszym zasadźcą wsi był Gering, przysłany na Rudak przed 1340 rokiem. Ok. 1410 roku wieś została ograbiona i spalona przez wojska polskie. W wyniku zawarcia pokoju mełneńskiego w 1422 roku, kończącego tzw. wojnę golubską, Rudak znalazł się w granicach Polski[6].

Od 1435 roku Rudak należał do diecezji kujawsko-pomorskiej ze stolicą biskupią we Włocławku[7]. Po II pokoju toruńskim w 1466 roku Rudak został wsią królewską, należącą do starostwa Dybowskiego w województwie inowrocławskim. W wyniku przeniesienia Nowej Nieszawy i zniszczeń dokonanych podczas wojen polsko-krzyżackich Rudak wraz z okolicznymi miejscowościami podupadły[8]. W XVI w. Rudak uległ zniszczeniu. W 1598 roku mieszkańcy Rudaka, Stawek i Podgórza rozpoczęli budowę kościoła parafialnego, Najświętszej Maryi Panny Wniebowziętej i św. Jacka[9]. Według zachowanych dokumentów, w 1661 roku na Rudaku istniała karczma, prowadzona przez Jana Barona[8]. W XVII wieku do Rudaka przyłączono wieś Kosorzyn[9].

XVII–XVIII wiek edytuj

W XVII wieku nastąpił ponowny rozwój wsi[9]. We wsi rozpoczęto produkcję cegły strycharskiej[10]. W 1603 roku osiedlili się tu osadnicy olęderscy z Niderlandów i Fryzji[9]. Osiedleni na Rudaku i Kosorzynie na 16 włókach (ok. 287 ha) płacili starostwu 484,15 zł czynszu rocznie[11]. Osadnicy mieli prawo do łowienia ryb w Wiśle oraz polowania na dziką zwierzynę i ptactwo na dzierżawionych terenach. Byli oni mennonitami, spotykającymi się na wspólnej modlitwie w świątyni wybudowanej w Małej Nieszawce[12]. Pod koniec XVIII wieku na Rudaku założono cmentarz[13].

Rozwój gospodarczy Rudaka przerwał potop szwedzki w latach 1655–1660. Po wojnie rozpoczęła się powolna odbudowa wsi. Według zachowanych dokumentów, podczas wojny siedmioletniej (1756–1763) Rudak obejmował obszar od mostu drewnianego, następnie od Stawek do Zamku i do Piaskowej Góry pod Czerniewicami[12].

Lata 1793–1920 edytuj

W 1793 roku Rudak, zamieszkały przez 18 gospodarzy, włączono do Prus Zachodnich[12]. W następnych latach przez wieś maszerowały wojska polskie, pruskie, francuskie, austriackie i rosyjskie. W 1807 roku Rudak włączono do Księstwa Warszawskiego. W 1813 roku wieś była oblegana przez Prusaków i Rosjan. 3 maja 1815 roku, na mocy traktatu wersalskiego, Rudak znalazł się pod panowaniem Prus. Działania wojenne doprowadziły do spadku poziomu życia mieszkańców wsi. Wielu mieszkańców utrzymywało się głównie z przemytu towarów do Imperium Rosyjskiego. Częściowa poprawa sytuacji gospodarczej nastąpiła po wybudowaniu w 1862 roku pierwszej cegielni. W 1865 roku rozpoczęto budowę linii kolejowej Toruń-Aleksandrów, przechodzącą przez Rudak. Rozwój gospodarczy wsi zapewniała również budowa Fortu XVI (tzw. Fortu Kolejowego) i dworca kolejowego[10]. W latach 1880–1885 wybudowano Fort XV, służący do obrony dworca kolejowego i mostu kolejowego[14][15]. W tym samym okresie na Rudaku i Stawkach wybudowano sieć dróg i ujęć wodnych[14].

W XIX wieku większość mieszkańców Rudaka była wyznania ewangelickiego, w większości skupionych wokół Kościoła ewangelickiego-unijnego[16]. Należeli do zboru Świętej Trójcy położonej na Rynku Nowomiejskim w Toruniu. W 1885 roku na Rudaku żyło 620 ewangelików, kilku mennonitów oraz nieokreślona liczba katolików, należących do parafii św. Apostołów Piotra i Pawła w Podgórzu[16]. W drugiej połowie XIX wieku na Rudaku i Stawkach zaczęli osiedlać się uciekinierzy z Imperium Rosyjskiego, uciekający przed służbą wojskową w wojsku carskim oraz przed represjami i zsyłkami po powstaniu styczniowym[14].

W 1885 roku powierzchnia Rudaka wynosiła 812 ha. Wieś zamieszkiwało 785 osób[10]. W 1895 roku w Rudaku mieszkało 1037 wojskowych. Do 1905 roku liczba ta wzrosła do 1719, a do 1910 do 1746 osób[17]. W latach 70. XIX wieku w Rudaku wybudowano dwie nowe cegielnie. Zatrudniały one łącznie 60 robotników[18][19]. Na przełomie XIX i XX wieku Rudak podzielono na Rudak wieś i Rudak cegielnię[18].

W 1902 roku na Rudaku rozpoczęto przygotowania do budowy świątyni ewangelickiej w stylu neogotyckim. Inicjatorem budowy świątyni był kaznodzieja ewangelicki Krüger[20]. W momencie rozpoczęcia budowy w miejscowości mieszkało 587 ewangelików[21]. W 1904 roku wydano zgodę na budowę świątyni i utworzono parafię Rudak-Stawki. Budowę kościoła rozpoczęto trzy lata później[20]. Świątynia została poświęcona 30 września 1909 roku[18].

12 września 1907 roku nadburmistrz Torunia Georg Kersten zaproponował przyłączenie Podgórza, Stawek, Rudaku i Piasek do Torunia. Pomysł nie został zrealizowany[22].

Lata 1920–1939 edytuj

W latach 1920–1921 w Forcie XV znajdowała się część Obozu Internowanych nr 11 dla Rosjan[23].

Według spisu z 1921 roku, na Rudaku mieszkało 857 mieszkańców, 455 kobiet i 402 mężczyzn. 561 osób było narodowości polskiej. 536 osób była wyznania katolickiego, 304 – ewangelickiego[18]. W 1938 roku w parafii unijno-ewangelicką Rudak-Stawki mieszkało 250 wyznawców[16].

W okresie międzywojennym na Rudaku działała siedmioklasowa szkoła podstawowa. Początkowo uczyły się w niej tylko dzieci osadników niemieckich. Od 1 września 1922 roku do szkoły uczęszczały dzieci polskie. W tym samym okresie we wsi działała straż ogniowa i Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”. W 1936 roku północną część Rudaka włączono do Podgórza[24]. 1 kwietnia 1938 roku Podgórz znalazł się w granicach Torunia[25].

II wojna światowa edytuj

Podczas II wojny światowej na Rudaku mieszkali volksdeutsche. Kilku z nich należało do organizacji Selbstschutz. Działalność parafii ewangelicko-unijnej Rudak-Stawki nie była ograniczana, jednak pastorzy byli inwigilowani przez gestapo. Do maja 1941 roku w kościele na Rudaku odprawiano nabożeństwa dla żołnierzy Wehrmachtu. W styczniu 1945 roku wojska polskie i sowieckie wyparły Niemców z lewobrzeżnego Torunia[26].

Podczas II wojny światowej w Forcie XV mieścił się Stalag A/C, gdzie przetrzymywano jeńców wojennych (głównie z Francji)[23]. Od lutego 1945 do 1946 roku w forcie znajdował się Obóz Pracy dla ludności internowanej pochodzenia niemieckiego[23][27]. Obozem pracy zarządzili Rosjanie, a następnie Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego. Obiekt był przeznaczony dla ludności niemieckiej, jednak obok Niemców przetrzymywano również Polaków oskarżonych o kolaborację z Niemcami podczas wojny. W lipcu 1945 roku w forcie znajdowało się 663 internowanych (w tym kobiet i dzieci)[27]. Ponadto w Forcie Kolejowym przetrzymywano żołnierzy Armii Krajowej[26].

Czasy najnowsze edytuj

Po 1945 roku przestała funkcjonować parafia ewangelicko-unijna. Jej majątek przejął okręgowy Urząd Likwidacyjny. 1 sierpnia 1945 roku świątynię wraz z pastorówką przeszła na własność parafii św. Apostołów Piotra i Pawła na Podgórzu. Poświęcenie kościoła miało miejsce 25 sierpnia 1945 roku. Parafię Opatrzności Bożej erygowano 20 lutego 1946 roku[26]. W 1945 roku zamknięto cmentarz ewangelicki na przy ul. Rudackiej[18]. Początkowo parafia Opatrzności Bożej obejmowała obszar Rudaka, Stawek, Czerniewic i Otłoczyna, w następnych latach jej obszar zmniejszał się na skutek wydzielania z niej nowych parafii. 1 maja 1971 roku ustanowiono parafię w Otłoczynie. 25 listopada 1982 roku na Stawkach erygowano parafię Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny. 8 grudnia 1984 roku z części parafii Opatrzności Bożej na Rudaku i Brzozy Toruńskiej utworzono parafię Matki Bożej Łaskawej w Czerniewicach[28].

Po II wojnie światowej cegielnie zostały upaństwowione i połączone w Miejskie Zakłady Ceramiczne. W latach 90. XX wieku zakład sprywatyzowano. Obecnie mieści się tu fabryka austriackiego koncernu budowlanego Wienerberger Cegielnia Lębork – Zakład Produkcyjny w Toruniu[29]. Po wojnie w koszarach stacjonowała 6. Warszawska Brygada Artylerii Armat, przemianowana później na 6. Toruńską Brygadę Artylerii. Obecnie budynkami wojskowymi zarządza Agencja Mienia Wojskowego[30]. W 1966 roku wybudowano Szkołę podstawową nr 17[29].

Ważniejsze obiekty edytuj

  • Szkoła Podstawowa nr 17 im. gen. Józefa Bema mieszcząca się przy ulicy Rudackiej 26/32. W skład szkoły wchodzą dwa budynki oraz zaplecze gospodarcze. Pierwszy budynek wybudowano na przełomie XIX i XX wieku. Do 1920 roku służył dzieciom osadników niemieckich. Według przekazów od 1 września 1922 roku w szkole uczyły się dzieci polskie z Rudaku i pobliskich wsi (w tym Stawek). Drugi budynek wybudowano w czynie społecznym. W budowie pomagała Wyższa Szkoła Wojsk Rakietowych i Artylerii oraz Toruńska Ceramika Budowlana. Budynek oddano do użytku w 1966 roku[31];
  • Dom Muz przy ul. Okólnej 169[32];
  • Toruński Park Technologiczny[3];
  • Toruńska Agencja Rozwoju Regionalnego[3];
  • Nagus – największy zbiornik wodny w granicach Torunia, mierzący 7,7 ha powierzchni i do 10 m głębokości, powstały w latach 60. XX wieku z wyrobiska przy ul. Lipnowskiej[30].
  • Wienerberger Toruń – fabryka należąca do grupy Wienerberger, znajdująca się przy ul. Lipnowskiej 46/50[33]. Od 2002 roku zakład produkuje cegły ceramiczne. W latach 2005–2008 zakład rozbudowano, uruchomiono drugą linię produkcyjną cegieł klinkierowych. W 2009 roku otworzono przy zakładzie pierwszy w Polsce salon wystawowy firmy Wienerberger[34].

Ludzie związani z Rudakiem edytuj

Zabytki i atrakcje turystyczne edytuj

Pomniki przyrody edytuj

  • Dąb szypułkowy sprzed 500 lat, mierzący 20 m wysokości i mający 591 cm obwodu, znajdujący się przy ul. Rudackiej obok cmentarza ewangelickiego[30].
  • Pięć dębów przy ul. Rudackiej 45/60 o obwodzie 253–379 cm i wysokości 21–23 m[30].
  • Głaz narzutowy o obwodzie 12,7 m i wysokości 2,1 m, położony pomiędzy wyrobiskiem po dawnej kopalni iłów plejstoceńskich a Fortem XV[30].

Przypisy edytuj

  1. Przybyszewski 1977 ↓, s. 145.
  2. Liczba osób zameldowanych na pobyt stały i czasowy w poszczególnych jednostkach urbanistycznych z podziałem na płeć (stan na 31.12.2016 r.).. torun.pl. [dostęp 2021-07-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-01-10)].
  3. a b c d e Rudak. turystyka.torun.pl, 2014-11-01. [dostęp 2021-07-11].
  4. Dębiński 2017 ↓, s. 236.
  5. Dębiński 2017 ↓, s. 236–237.
  6. Dębiński 2017 ↓, s. 237.
  7. Dębiński 2017 ↓, s. 238.
  8. a b Dębiński 2017 ↓, s. 239.
  9. a b c d Dębiński 2017 ↓, s. 240.
  10. a b c Dębiński 2017 ↓, s. 242.
  11. Dębiński 2017 ↓, s. 240–241.
  12. a b c Dębiński 2017 ↓, s. 241.
  13. a b Cmentarz ewangelicki, ul. Rudacka 27. torunskiecmentarze.pl. [dostęp 2021-07-11].
  14. a b c Dębiński 2017 ↓, s. 243.
  15. Kowalkowski 2016 ↓, s. 80.
  16. a b c Dębiński 2017 ↓, s. 244.
  17. Wajda 2003 ↓, s. 141.
  18. a b c d e Dębiński 2017 ↓, s. 246.
  19. Wajda 2003 ↓, s. 149.
  20. a b Dębiński 2017 ↓, s. 245.
  21. a b Piotr Birecki: Dawny kościół ewangelicki na Rudaku. parafiarudak.com.pl. [dostęp 2021-07-11].
  22. Niedzielska 2003 ↓, s. 368.
  23. a b c Twierdza Toruń i Forty (XIX w.). turystyka.torun.pl. [dostęp 2021-07-11].
  24. a b Dębiński 2017 ↓, s. 247.
  25. Kluczwajd 2018 ↓, s. 18.
  26. a b c Dębiński 2017 ↓, s. 248.
  27. a b Szymon Spandowski: Badacze IPN rozpoczęli poszukiwania grobów ofiar Fortu XV. Bardzo liczą na Państwa pomoc. nowosci.com.pl, 2018-08-07. [dostęp 2021-07-11].
  28. Dębiński 2017 ↓, s. 249.
  29. a b Dębiński 2017 ↓, s. 250.
  30. a b c d e Dębiński 2017 ↓, s. 251.
  31. Renata Rekowska: Szkoła Podstawowa Nr 17 - wyjątki z historii i teraźniejszość.. /sp17torun.edupage.org. [dostęp 2021-07-11].
  32. Dom Muz. kulturalnytorun.pl. [dostęp 2021-07-11].
  33. Fabryki i magazyny Wienerberger. wienerberger.pl. [dostęp 2023-07-22].
  34. Wienerberger na rynku polskim. serwer1588294.home.pl. [dostęp 2023-07-22]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-06-29)].
  35. Kłaczkow 2011 ↓, s. 351–352.
  36. Historia kościoła. parafiarudak.com.pl. [dostęp 2021-07-11].

Bibliografia edytuj