Rzepień
Rzepień (Xanthium L.) – rodzaj roślin z rodziny astrowatych. Obejmuje w zależności od ujęcia systematycznego od dwóch do ponad 20 gatunków[4]. Rośliny te są szeroko rozprzestrzenione rosnąc naturalnie na obu kontynentach amerykańskich, w południowej Eurazji i północnej Afryce, a poza tym introdukowane na pozostałych obszarach wszystkich kontynentów z wyjątkiem Antarktydy[5]. W Polsce jako introdukowane i zadomowione rosną trzy gatunki: rzepień kolczasty X. spinosum, rzepień pospolity X. strumarium i rzepień włoski X. orientale[6].
 Morfologia (Xanthium spinosum) | |
| Systematyka[1][2] | |
| Domena | |
|---|---|
| Królestwo | |
| Podkrólestwo | |
| Nadgromada | |
| Gromada | |
| Podgromada | |
| Nadklasa | |
| Klasa | |
| Nadrząd | |
| Rząd | |
| Rodzina | |
| Podrodzina | |
| Rodzaj |
rzepień |
| Nazwa systematyczna | |
| Xanthium L. Sp. Pl. 987. 1753 | |
| Typ nomenklatoryczny | |
Są to rośliny pierwotnie związane z odsłoniętymi siedliskami piaszczystymi na brzegach rzek i wydmach, współcześnie zaadaptowane także na różnych siedliskach antropogenicznych. Rosną m.in. jako chwasty w uprawach soi, bawełny i orzachy. Rzepienie wyróżniają się trwałymi, haczykowatymi listkami okrywy czepiającymi się futra zwierząt i ubrań ludzi, dzięki czemu diaspory te są rozprzestrzeniane[4].
Morfologia edytuj
- Pokrój
- Rośliny jednoroczne o pędach wzniesionych i rozgałęziających się, osiągających od 10 do ponad 200 cm wysokości[7], z cierniami wyrastającymi z węzłów lub bez cierni[7][8].
- Liście
- Skrętoległe (tylko najniższe bywają naprzeciwległe), ogonkowe. Blaszka od równowąskiej, poprzez lancetowatą, jajowatą, trójkątną do zaokrąglonej, często dłoniasto lub pierzasto wcinana, całobrzega lub ząbkowana, mniej lub bardziej owłosiona, czasem szorstko[7][8].
- Kwiaty
- Jednopłciowe. Rośliny są jednopienne z kwiatami męskimi zebranymi w niewielkie i gęste kwiatostany skupiające się w szczytowej części pędu oraz z koszyczkami z kwiatami żeńskimi wyrastającymi po kilka w kątach liści poniżej[9].
- Koszyczki z kwiatami męskimi są miseczkowate, o średnicy 3–5 mm. Listków okrywy jest kilka do kilkunastu i są one wolne. Na stożkowatym lub walcowatym dnie kwiatostanowym znajdują się błoniaste plewinki i kilkadziesiąt rurkowatych lub lejkowatych koron kwiatów zwieńczonych 5 odgiętymi lub wyprostowanymi ząbkami. Korony mają białawą barwę[7]. Nitki pręcików są u dołu zrośnięte. Między pręcikami znajduje się szczątkowy słupek z niepodzielonym znamieniem[9].
- Koszyczki z kwiatami żeńskimi mają okrywę o kształcie wrzecionowatym i średnicy od kilku do ponad 20 mm. Listki okrywy w liczbie kilkudziesięciu są ułożone są w kilku–kilkunastu szeregach. Górne są okazałe i wolne, dolne zrośnięte nasadami, w górnej części haczykowate. Najwyższe, najtęższe listki są wyprostowane[7]. Koszyczki zawierają tylko dwa, czasem jeden kwiat, które wraz z dnem koszyczka drewnieją podczas owocowania. Kwiaty żeńskie składają się niemal z samej zalążni i dwóch znamion, drewniejąc przybierają postać dwóch lub jednego ciernia wieńczącego koszyczek. Ciernie te zwane są „dziobami” – są większe od cierni powstających z listków okrywy, w środku są rurkowate (przez otwór ten wystają znamiona)[9].
- Owoce
- Czarne, wrzecionowate niełupki zamknięte w drewniejącej i ciernistej okrywie zwieńczonej na szczycie ww. dziobami[7].
Systematyka edytuj
Rodzaj z plemienia Heliantheae w podrodzinie Asteroideae z rodziny astrowatych Asteraceae[10]. W obrębie plemienia wchodzi w skład podplemienia Ambrosiinae. Rośliny z tego rodzaju są bardzo zmienne, co jest powodem istnienia bardzo różnych koncepcji podziału tego taksonu[4]. Karol Linneusz wyróżnił dwa gatunki[4] i wyodrębnianie tylko 2–3 gatunków w rodzaju wciąż jest częste[7][8]. Proponowano też jednak klasyfikację wewnątrzrodzajową z nawet 20 i 21 gatunkami[4]. Współczesne publikacje i bazy taksonomiczne wyróżniają zwykle 4–5[4] do 6[5] gatunków.
- Xanthium ambrosioides Hook. & Arn.
- Xanthium argenteum Widder
- Xanthium chinense Mill.
- Xanthium orientale L. (≡ Xanthium albinum (Widder) Scholz & Sukopp) – rzepień włoski, rz. brzegowy
- Xanthium spinosum L. – rzepień kolczasty, rz. ciernisty
- Xanthium strumarium L. – rzepień pospolity
Podawany z Polski jako przejściowo zawlekany rzepień wielkoowockowy X. macrocarpum DC.[6] według Plants of the World Online jest synonimem X. strumarium L.[5]
Przypisy edytuj
- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-04-15] (ang.).
- ↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-04-25].
- ↑ a b c d e f Salvatore Tomasello, How many names for a beloved genus? - Coalescent-based species delimitation in Xanthium L. (Ambrosiinae, Asteraceae), „Molecular Phylogenetics and Evolution”, 127, 2018, DOI: 10.1016/j.ympev.2018.05.024.
- ↑ a b c d Xanthium L., [w:] Plants of the World online [online], Royal Botanic Gardens, Kew [dostęp 2023-06-30].
- ↑ a b c Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 204, ISBN 978-83-62975-45-7.
- ↑ a b c d e f g John L. Strother, Xanthium Linnaeus, [w:] Flora of North America [online], eFloras.org [dostęp 2023-06-30].
- ↑ a b c Xanthium Linnaeus, [w:] Flora of China [online], eFloras.org [dostęp 2023-06-30].
- ↑ a b c Tadeusz Tacik, Xanthium L., Rzepień, [w:] Pawłowski Bogumił, Jasiewicz Adam (red.), Flora polska. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych. Tom XII, Warszawa, Kraków: PAN, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1971, s. 217-218.
- ↑ Genus: Xanthium L.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2023-06-30].