Mydła

sole metali i wyższych kwasów tłuszczowych używane do czyszczenia (w postaci kostki)

Mydła – sole metali i wyższych kwasów tłuszczowych o 12–20 atomach węgla (np. palmitynowy, stearynowy, oleinowy)[1]. Są związkami powierzchniowo czynnymi – zmniejszają napięcie powierzchniowe na granicy faz.

Kolekcja dekoracyjnych mydeł

Mydła znane są od starożytności i służą od tego czasu jako środki myjące i piorące. Najstarsze znane dowody na stosowanie mydła pochodzą z roku ok. 2800 p.n.e. z terenów Babilonu[2]. Myjący efekt mydeł wynika z ich własności amfifilowych. W wodzie tworzą one subtelną emulsję. Micele cząsteczek mydła obecne w wodzie przy zetknięciu z nierozpuszczalnym w wodzie brudem (głównie tłuszczami) wnikają w jego strukturę i „rozpuszczają go” poprzez wciągnięcie cząsteczek tłuszczu do wnętrza swoich miceli.

Otrzymywanie

edytuj
 
Kostka mydła toaletowego

Mydła otrzymuje się w wyniku reakcji hydrolitycznego zmydlania trójglicerydów wodorotlenkami. Reakcja zachodzi szybciej w obecności niewielkich ilości etanolu. Koniec zmydlania stwierdza się, gdy mała próbka mydła rozpuszcza się w wodzie (brak śladów tłuszczu).

Produkuje się je zwykle z tłuszczów nasyconych, aczkolwiek znane są także mydła z tłuszczów nienasyconych. Ich proces produkcji polega na długotrwałym gotowaniu tłuszczów ze stężonym roztworem zasady sodowej, potasowej lub litowej, na skutek czego dochodzi do zerwania wiązań estrowych oraz powstania gliceryny i mydła właściwego. Glicerynę czasami usuwa się z końcowego produktu lub zostawia, gdyż ma ona działanie nawilżające. Współcześnie coraz częściej produkuje się też mydła poprzez bezpośrednią reakcję zasad z kwasami tłuszczowymi otrzymanymi z rafinacji ropy naftowej.

 
Schemat reakcji zmydlania tłuszczów

Podział

edytuj
 
Szare mydło
  • Ze względu na rodzaj metalu alkalicznego obecnego w mydłach:
    • rozpuszczalne w wodzie: mydła metali alkalicznych[1]
      • mydła potasowe, które są miękkie (maziste) zwane mydłem szarym, rozpuszczalne w wodzie
      • mydła sodowe (białe i twarde), które są stałe w temperaturze pokojowej i rozpuszczalne w wodzie – produkuje się z nich mydła w kostkach
      • mydła litowe, które są półciekłe w temperaturze pokojowej i słabo rozpuszczają się w wodzie – nie stosuje się ich jako środków myjących, lecz stosuje jako dodatki do litowych smarów łożyskowych
    • nierozpuszczalne w wodzie: mydła metali ziem alkalicznych i metali ciężkich[1], np. mydła wapniowe lub magnezowe – tworzą się np. w wyniku reakcji mydła rozpuszczalnego z jonami Ca2+ i Mg2+ obecnymi w wodzie twardej.
  • Ze względu na konsystencję mydła:
    • twarde
    • miękkie
    • ciekłe
  • Ze względu na odczyn wodnych roztworów:
    • alkaliczne
    • obojętne

Zastosowanie w lecznictwie

edytuj

Farmakopea Polska VI wymienia następujące mydła:

  • Mydło lecznicze (łac. Sapo medicatus) – biały lub żółty proszek, rozpuszczalny w wodzie i gorącym etanolu. Roztwór pieni się przy wytrząsaniu. Otrzymuje się je przez dodanie etanolu i roztworu wodorotlenku sodu do stopionej na łaźni mieszaniny smalcu wieprzowego i oleju rzepakowego. Ogrzewa się do zmydlenia, a następnie wysala chlorkiem sodu z dodatkiem węglanu sodu. Mydło przemywa się wodą, wyciska w płótnie, kroi na plasterki i suszy, a następnie proszkuje. Mydło lecznicze stosuje się do sporządzania preparatów farmaceutycznych, takich jak maści i mazidła.
  • Mydło potasowe (łac. Sapo Kalinus, Sapo vividis) – mazista, żółtobrunatna, miękka, prześwitująca masa o charakterystycznym zapachu, łatwo rozpuszczalna w wodzie. Otrzymywane z oleju lnianego ogrzewanego z roztworem wodorotlenku potasu i etanolem. Ma zastosowanie jako łagodny środek dezynfekujący. Działa również keratolitycznie na naskórek. Stosowany do otrzymywania spirytusu mydlanego i mydła krezolowego.

Znajduje się w niej także monografia „spirytusu mydlanego” (łac. Saponis kalini spiritus) – etanolowego roztworu mydła potasowego. Jest to żółtobrunatny, przezroczysty płyn o zapachu lawendy. Otrzymywany przez rozpuszczenie w etanolu mydła potasowego i dodanie etanolowego roztworu olejku lawendowego. Stosowany zewnętrznie do zmywania i dezynfekcji skóry.

Farmakopea Polska IV opisuje „mydło krezolowe” (łac. Sapo cresoli), lepiej znane pod nazwą lizol. Jest to żółtobrunatna, przezroczysta ciecz o zasadowym odczynie i zapachu krezolu. Z wodą daje przezroczyste roztwory dzięki solubilizowaniu przez mydło potasowe krezolu. Stosowane jako środek odkażający (3–10% wodne roztwory).

Mydło w patofizjologii

edytuj

W przebiegu ostrego zapalenia trzustki dochodzi do martwicy enzymatycznej tkanki tłuszczowej (głównie w obrębie krezki) oraz wytrącenia się mydeł wapniowych w postaci charakterystycznych biało-szarych ognisk. Podczas tego zapalenia prolipaza trzustkowa jest uwalniana pozakomórkowo i jest aktywowana w lipazę poza siecią przewodów trzustkowych. Czynna lipaza rozrywa wiązania estrowe, umożliwiając wytrącenie się mydeł. Rozpuszczalne w płynach ustrojowych mydła potasowe i sodowe ulegają wchłonięciu, nierozpuszczalne mydła wapniowe tworzą charakterystyczne ogniska w jamie brzusznej.

Ten rodzaj martwicy z wytrącaniem się mydeł został po raz pierwszy opisany w roku 1882 przez niemieckiego lekarza Wilhelma Augusta Balsera (zm. 1892)[3][4] i jest ona nazywana „martwicą balserowską” lub „martwicą Balsera”[5].


Przypisy

edytuj
  1. a b c mydła. W: Encyklopedia techniki CHEMIA. Warszawa: WNT, 1965.
  2. Michael Willcox: Soap. W: Poucher’s Perfumes, Cosmetics and Soaps. Hilda Butler (red.). Wyd. 10. Dordrecht: Springer, 2000, s. 453. DOI: 10.1007/978-94-017-2734-1_15. ISBN 978-94-017-2734-1.
  3. Jonas Vogel: Prof. Dr. med. Bernhard Riedel (1846-1916) und seine Leistungen auf dem Gebiet der Abdominalchirurgie. Eine Analyse seiner Jenaer Operationstagebücher im Zeitraum von 1888 bis 1910. Friedrich-Schiller-Universität Jena, 2014, s. 112. (niem.).
  4. W.A. Balser. Über fettnekrose, eine zuweilen tödtliche krankheit des menschen. „Archiv für Pathologische Anatomie und Physiologie und für Klinische Medizin”. 90. s. 721–722. (niem.). 
  5. Andrzej Smereczyński, Teresa Starzyńska: 35-letni mężczyzna po ostrym zapaleniu trzustki. Medycyna praktyczna dla lekarzy. Gastrologia, 2012. [dostęp 2017-01-07].