Tyr (miasto)

miasto w Libanie, nad Morzem Śródziemnym

Tyr (arab. ‏صور‎, aram. ‏ܣܘܪ‎, hebr. ‏צוֹר‎, stgr. Τύρος) – starożytne miasto Fenicjan, współcześnie miasto portowe Sur[1] w Libanie, na wschodnim wybrzeżu Morza Śródziemnego.

Tyr
‏صور‎
Ilustracja
Port w Tyrze
Państwo

 Liban

Muhafaza

Dystrykt Południowy

Gmina

Kada Tyr

Data założenia

~2750 p.n.e.

Powierzchnia

4 km²

Populacja (2010)
• liczba ludności


≈ 60 000

Położenie na mapie Libanu
Mapa konturowa Libanu, na dole po lewej znajduje się punkt z opisem „Tyr”
Ziemia33°16′08″N 35°12′59″E/33,268889 35,216389
Tyr[a]
Obiekt z listy światowego dziedzictwa UNESCO
Ilustracja
Rzymskie ruiny w Tyrze
Państwo

 Liban

Typ

kulturowy

Spełniane kryterium

III, VI

Numer ref.

299

Region[b]

Kraje arabskie

Historia wpisania na listę
Wpisanie na listę

1984
na 8. sesji

Współcześnie ośrodek gospodarczy regionu uprawy drzew cytrusowych, winorośli, oliwek[1]; liczy około 60 tysięcy mieszkańców. Posiada połączenie kolejowe i drogowe z portem w Sydonie. Jego nazwa znaczy „skała” lub „klif”. Z dawnych zabytków zachowały się starożytna nekropolia, pozostałości katedry, termy, rzymski hipodrom, dwie ulice kolumnowe oraz budynek widowiskowy. W 1984 roku Tyr został wpisany na Listę światowego dziedzictwa UNESCO.

Położenie edytuj

Tyr leży nad Morzem Śródziemnym na południu Libanu, ok. 80 km na południe od stolicy kraju Bejrutu[2] i 19 km na północ od granicy z Izraelem[3].

Historia edytuj

 
Kolumnada palestry w Tyrze
 
Rzymskie ruiny w Tyrze

Starożytność edytuj

Najstarsze znane ślady osadnictwa pochodzą z około 1500 p.n.e., ale przyjmuje się za Herodotem, że miasto zostało założone około roku 2750 p.n.e.

Miasto powstało na wyspie przybrzeżnej i było najprawdopodobniej początkowo kolonią Sydonu[3]. W egipskich źródłach z XIV w. p.n.e. wzmiankowane jako posiadłość egipska[3]. Uniezależnił się wraz z osłabieniem wpływów egipskich w Fenicji[3].

Listy amarneńskie wymieniają Tyr pośród miast Kanaanu[4].

Tyr był ważnym ośrodkiem religijnym politeizmu fenickiego, mieściła się w nim świątynia Baala i Melkarta. Słynął też z produkcji rzadkiego rodzaju purpury zwanej tyryjską. Według legendy purpurę wynaleziono właśnie w Tyrze[2]. Barwnik otrzymywano z obecnie wymarłego gatunku ślimaków – murex. Odcienie purpury – od różowego do ciemnego fioletu – uzyskiwano przez różny czas suszenia ślimaków na słońcu. Kolor ten w wielu kulturach starożytnych był zastrzeżony dla rodzin królewskich i szlacheckich; również szaty kapłańskie były w nim farbowane. Fenicja zawdzięcza swoją nazwę temu barwnikowi.

Począwszy od panowania króla Hirama, Tyr stał się głównym ośrodkiem politycznym i gospodarczym Fenicji, utrzymującym kontakty m.in. z Tarszisz i Damaszkiem[5], wysyłającym statki w odległe tereny Morza Śródziemnego. Według przekazów biblijnych, Hiram utrzymywał przyjazne stosunki z Dawidem i Salomonem[6][7]. Tyryjscy żeglarze przemierzali wody Morza Śródziemnego i zakładali emporia na wyspach Morza Egejskiego, na Cyprze, na północnych wybrzeżach Afryki, na Sycylii i Korsyce oraz za słupami Herkulesa (Kadyks). Najważniejszą kolonią Tyru była założona około 814 p.n.e. Kartagina, która stała się następnie niepodległym państwem[8].

Antyczny Tyr składał się z dwóch części: skalistej fortecy na stałym lądzie nazywanej „Starym Tyrem” i miastem wybudowanym na małej skalistej wysepce około 800 metrów od brzegu. To warowne miejsce było bezskutecznie oblegane przez Asyryjczyków Salmanasara III, później jednak Fenicjanie musieli dla zachowania niezależności płacić daninę na rzecz Asyrii. Tyru nie zdołał podbić też babiloński król Nabuchodonozor II[9]. Oblężenie Tyru (586–573 p.n.e.[10]), trwało 13 lat, po czym zawarto kompromisowy pokój. W czasie wojen grecko-perskich Persowie wykorzystywali port w Tyrze dla swojej floty[4].

W 332 p.n.e. miasto zdobył Aleksander Macedoński po siedmiomiesięcznym oblężeniu, podczas którego Macedończycy wybudowali groblę łączącą wyspę ze stałym lądem. Po tej klęsce znaczenie polityczne Tyru spadło.

Od 286 p.n.e. miastem władali Ptolemeusze, a od 197 p.n.e. Seleucydzi. Od 64 p.n.e. znajdowało się pod władzą Rzymu. W okresie rzymskim stanowiło regionalny ośrodek produkcyjny.

Przedmieścia Tyru odwiedził w czasie swej działalności Jezus Chrystus[11], a okoliczni mieszkańcy wyruszali do Palestyny słuchać jego nauk[12]. Później w mieście powstała wspólnota wczesnochrześcijańska zaraz po śmierci Szczepana, a Paweł z Tarsu, po powrocie ze swojej trzeciej podróży misyjnej, spędził tu tydzień na rozmowach z uczniami[13].

Średniowiecze edytuj

W 638 roku miasto opanowali Arabowie. Zdobyte po pierwszej krucjacie przez chrześcijan, w latach 1124–1291 znajdowało się pod rządami krzyżowców. Było jednym z najważniejszych miast Królestwa Jerozolimskiego. W 1291 roku odbite przez Sułtanat mameluków.

Nowożytność i współczesność edytuj

Od pierwszej połowy XVI wieku miasto należało do Imperium Osmańskiego. Pod władzą Turków utraciło znaczenie[1]. Na początku XX wieku Tyr liczył jedynie 6000 mieszkańców[14].

W 1984 roku Tyr został wpisany na Listę światowego dziedzictwa UNESCO[2].

Zobacz też kategorię: Ludzie urodzeni w Tyrze.

Lista królów Tyru edytuj

  • Abibaal (?)
  • Hiram I (969–936 p.n.e.)
  • Baalezer (935–919 p.n.e.)
  • Abdasztart (918–910 p.n.e.)
  • Etbaal I (887–856 p.n.e.)
  • Baalezer II (855–830 p.n.e.)
  • Mattan I (829–821 p.n.e.[15])
  • Pigmalion (820–774 p.n.e.[16])
  • Milkiram (przed 750 p.n.e.[17])
  • Etbaal II (750–740 p.n.e.)
  • Hiram II (739–730 / 736–729 p.n.e.[15])
  • Mattan II (730–729 p.n.e.)
  • Elulaios (729–694 / 728–692 p.n.e.[14])
  • Baal I (680–660 p.n.e.)

Przypisy edytuj

  1. a b c Sur, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2022-01-29].
  2. a b c UNESCO: Tyre. [dostęp 2020-03-31]. (ang.).
  3. a b c d Encyclopædia Britannica 2015 ↓.
  4. a b Historical references to Tyre. (ang.).
  5. Ez 27,12-24 w przekładach Biblii.
  6. 1Krl 5,15 w przekładach Biblii.
  7. 1Krn 14,1 w przekładach Biblii.
  8. The founding of Carthage. livius.org. (ang.).
  9. Ez 29,18 w przekładach Biblii.
  10. Maria Jaczynowska, Danuta Musiał, Marek Stępień, Historia starożytna, Warszawa 1999, s. 227, ISBN 83-85660-53-4.
  11. Mk 7,24 w przekładach Biblii.
  12. Mk 3,8 w przekładach Biblii.
  13. Dz 21,2-4 w przekładach Biblii.
  14. a b c Тир, [w:] Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона [online], 1901 [dostęp 2022-02-16] (ros.).
  15. a b c d e f g h Elayi 2006 ↓.
  16. Пигмалион, [w:] Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона [online] [dostęp 2022-02-16] (ros.).
  17. André Lemaire, Milkiram, nouveau roi phénicien de Tyr ?, „Syria. Archéologie, Art et histoire”, 53 (1), 1976, s. 83–93 [dostęp 2022-02-16] (fr.).

Bibliografia edytuj