Wikiprojekt:Tłumaczenie artykułów/Synagoga w Mád

Synagoga w osadzie Mád (Węgry) powstała w 1798 roku z funduszy dwóch żyjących tam rodzin żydowskich. Żydzi przybyli do podtokajskiego Mád na początku XVII wieku, włączając się do handlu winogronami oraz winem z tych okolic. Piękna forma synagogi oraz jej bogate wnętrze ciekawie reprezentuje najtradycyjniejszą grupę ówczesnego węgierskiego żydowstwa - ortodoksję sąsiadujących z Galicją północno-wschodnich komitatów Węgier. Po II wojnie światowej synagoga w Mád straciła swoją pierwotną funkcję, gdyż 90% ludności żydowskiej Mád w strasznym holokauście została wymordowana. Dalsze losy synagogi, to sukcesywne pustoszenie, aż do jej zawalenia się. Renowacja synagogi rozpoczęła się dopiero za rządów premiera Józsefa Antalla, odzyskując dawną swoją postać. Z synagogą w Mád związanych było dwóch znanych rabinow, których groby do dzisiaj przyciągają tłumy Żydów.

Historia żydowskiej gminy wyznaniowej w Mád

Osada Mád znajduje się na terenie okolic winogradowych Pogórza Tokajskiego, 10 km od miasta Szerencs. Okolice te były zamieszkane już w czasach prehistorycznych, na co wskazują znalezione tu i przechowywane w Muzeum Narodowym w Budapeszcie pozostałości naczyń z epoce brązu. Sama osada istniała już w XIII wieku.

Żydzi przybyli do Mád i na teren Pogórza Tokajskiego na początku XVII wieku i od razu włączyli się do handlu winogronami oraz winem z tych okolic — Tokajem. Z tego okresu pochodzi list światowej sławy rabbiego z Krakowa, Joela Sirkisa, w którym referuje o produkcji koszernego wina we wsi Zombor koło Mád.

Kiedy w połowie XVII wieku Węgry rozpadły się na trzy części, Pogórze Tokajskie oraz sam Mád leżały w strefie buforowej trzech mocarstw - Królewstwa Węgier Domu Habsburgów, Imperium osmańskiego i Siedmiogrodu - i bardzo często wędrowały z rąk tureckich do habsburskich i z powrotem, a w roku 1667 osada zupełnie została zniszczona w wyniku działań wojennych armii tureckiej.

Chociaż sporadyczne źródła wskazują na fakt, że w Mád Żydzi żyli już na początku XVII wieku, o ich zorganizowanym życiu religijnym można mówić dopiero od pierwszej połowy XVIII wieku. O ile spis ludności z 1726 roku mówi tylko o jednym Żydzie w Mád, to w 1736 roku odnotowano już osiem osiedlonych tu rodzin żydowskich. Cieszyli się oni opieką zagranicznej i węgierskiej szlachty i zajmowali się przede wszystkim winiarstwem i handlem. Już w drugiej połowie stulecia powołali do życia w Mád żydowską gminę wyznaniową. Pod koniec XVIII wieku stosunki między chrześcijanami a Żydami nie były zbyt dobre, lecz Żydom wcale to nie przeszkadzało prowadzić swoich codziennych czynności. Handlowali, uprawiali winorośl, produkowali wino i wzmacniali życie religijne gminy.

O życiu religijnym i jego rozkwicie świadczy najlepiej powołanie do życia w drugiej połowie wieku chewra kadisza ("święte stowarzyszenie" do załatwiania żydowskich spraw pogrzebowych) oraz zbudowanie pierwszej w Mád synagogi.

Od tej chwili przez 250 lat w Mád pokojowo współżyła ze sobą ludność katolicka, protestancka i wyznania mojżeszowego. Według danych spisu ludności z 1920 roku ludność tej osady była w 75% katolicka, w 10% protestancka, oraz w 15% izraelicka. Pokojowemu współżyciu położył kres Holocaust, który zupełnie wytrzebił stąd życie żydowskie.

Czasy świetności i upadek żydowskiej gminy wyznaniowej

Szkoła Rabinów, Jesziwa

W XIX wieku życie religijne Żydów w Mád już daleko przekroczyło miejscowe ramy i sięgało nawet do bardzo dalekich gmin żydowskich. Uczeni Talmudu pilnie pielęgnowali naukę, a tutejsza Jesziwa, żydowska szkoła Talmudu, przyciągała młodzież z bardzo dalekich miast, miasteczek i wsi.

Ludność żydowska bogaciła się, zdobywając coraz większy majątek. Z wielkim zainteresowaniem zwracała się w stronę miejscowych i narodowych problemów politycznych, a pod koniec stulecia już domagała się udziału w miejscowych władzach samorządowych. Nie ma dokładnych danych o tym, jakim zajęciom hołdowali miejscowi Żydzi, ale z rozproszonych danych oraz dokumentów procesowych można jednak wnioskować, że większość z nich zarabiała na chleb w winiarstwie i pokrewnych zawodach.

W okresie Rewolucji i Walk Niepodległościowych 1848-1849 roku na Węgrzech Żydzi stali po stronie Lajosa Kossutha. Widzieli w nim gwaranta podstaw równouprawnienia. Zanotowano o Żydach z Mád, że wpłacili potężną sumę 300 forintów do kasy Rewolucji i Walk Niepodległościowych 1848-1849 roku na Węgrzech. O jednym z synów rodziny Neuman, który zwęgrzył swoje nazwisko na Újfy, zapisano również, że przyłączył się do obozu Kossutha, a później towarzyszył mu poczas emigracji.

Od XX wieku w państwowej szkole razem uczyły się dzieci żydowskie i chrześcijańskie. Nieraz zdarzało się, że na szkolnych uroczystościach święta narodowego 15 marca najbardziej patriotyczny wiersz węgierski, "Pieśń Narodową" ("Pora, Węgrzy! Czas, narodzie!") recytowało żydowskie dziecko. Wtedy, na początku dwudziestego stulecia, życie Żydów w Mád było bardzo spokojne. Wielu z nich było członkiem Stowarzyszenia Winiarzy Pogórza (węg. Hegyaljai Bortermelők Egyesülete).

Na początku lat trzydziestych władze samorządowe wsi postanowiły zbudować pomnik ku czci bohaterów poległych w I wojnie światowej (wśród Poległych Na Polu Chwały z Mád znajdujemy nazwiska dwunastu Żydów). Na ten cel przeprowadzono zbiórkę pieniędzy, a zbierano także wśród Żydów. Kiedy nastąpiło poświęcenie nowego pomnika, obok katolickiego księdza i ewangelickiego pastora obecny był żydowski rabin z Szerencs, który również wygłosił patriotyczne przemówienie.

W roku 1935 w mieszczańskim kasynie Żydzi byli zawsze mile widzianymi gośćmi. Wydawało się, że okolice te ominie antysemityzm tego okresu.

Względny spokój przepadł w 1939 roku, kiedy pierwsze fale antysemityzmu niespodziewanie wtargnęły także do Mád. W roku 1940 roku, podczas pierwszych deportacji, z Mád uprowadzono trzy rodziny. Rok później zamierzano wywieźć kolejnych piętnaście rodzin. Zamiar ten wywołał olbrzymie oburzenie wśród mieszkańców Mád. Choć rodziny te w końcu zostały, od 1941 roku również z Mád zabierano chłopców żydowskich w wieku poborowym do przymusowej pracy na Ukrainie. Niejeden z nich stał się ofiarą brutalności obstawy. Lata 1942-1943 minęły we względnym spokoju, po których w 1944 roku nastąpiła okupacja niemiecka. Również i tu ruszyła machina śmierci: żółte gwiazdy, getto, deportacja.

W 1944 roku po żydowskim święcie Pesach wszystkich zapędzono do synagogi. Trzymano ich tam trzy dni i trzy noce, a potem wszystkich zawieziono do miasta Sátoraljaújhely, do centralnego getta, skąd w trzech grupach odwieziono ich do obozu koncentracyjnego w kierunku Auschwitz. W ciągu kilku dni podróży, 230-osobowa grupa stopniała do 120, z której jedynie około trzydziestu ludzi pozostało przy życiu.

W styczniu 1945 roku do Mád przybyli pierwsi repatrianci - 7 młodych mężczyzn. W 1946 roku było ich 40. W 1947 roku wskrzesili miejscową gminę wyznaniową, a nawet wybrali sobie rabina. Trzy lata później odsłonili tablicę pamiątkową ku czci poległych. W latach 1950-1956 bardzo wielu z nich opuściło Mád i w pozostały tu już tylko 3 rodziny żydowskie. W roku 1972 roku jeszcze żyła tu jedna rodzina żydowska, ale w roku 1994 roku zmarł ostatni z żydowskich mieszkańców Mád.

Synagoga w Mád

Wnętrze Synagogi w Mád

Pierwsze źródła o żydowskim domu modlitwy we wsi Mád pochodzą z 1771 roku. Dopiero w 1798 roku, wybudowano nową synagogę, która zachowała się do dzisiejszych czasów. Budowę sfinasowały dwie bogate rodziny - Brenerów i Teitelbaumów, którzy w Mád osiedlili się jako handlarze wina.

Lokalni kronikarze zanotowali, że według praw żydowskich, kobiety, dzieci i mężczyźni dźwigali kamienie na budowę synagogi z kamieniołomów z pobliskich gór, gdyż obce ręce nie mogły ich tknąć. Wyposażenie synagogi wykonał rabin z Bonyhádu Wolf Boskovitz (1740-1818).

Styl synagogi chwali ręce włoskich rzemieślników, wewnętrze budynku podtrzymują cztery kolumny nośne, pomiędzy którymi znajduje się bima, otoczona kutą balustradą. Nad podium, nad Aron ha-kodesz (ארון הקודש) znajduje się kopuła, a wokół w dwóch rzędach stoją ławki dla 130 osób.

Wewnętrzną przestrzeń świątyni charakteryzuje swoista poufna intymność, podczas kiedy zewnętrzna mieszanka baroku i konserwatyzmu, czyni ten budynek jednym z najpiękniejszych węgierskich synagog.

Piękna forma synagogi oraz jej bogate wnętrze ciekawie reprezentuje najtradycyjniejszą grupę ówczesnego węgierskiego żydowstwa - ortodoksję sąsiadujących z Galicją północno-wschodnich komitatów Węgier. W strukturze i rozkładzie tego budynku, dawne tradycje reprezentuje: dziewięciofunkcyjna główna sala modlitewna to wynalazek XVI wiecznego polsko-litewskiego renesansu.

Taka kompozycja architektoniczna, która tworzy łączność między bimą i strukturą architektoniczną, wyraża sedno przestrzeni przeznaczonej dla nauczania i modlitwy. (Zdaniem niektórych cztery kolumny, to cztery słupy akacjowe dzierżące w pustyni wewnętrzną świątynię przechowującą Arkę Przymierza - (Exod. 27,32), a więc sama synagoga to obraz przytułku stworzonego dla niego na rozkaz Boga.)

Na podstawie jednolitej budowli oraz porównując ją z podobnymi budowlami i wyrytą nad wejściem do synagogi datę (1795) uważamy za wiarygodną datę jej budowy. Oprócz tego o pozostałych losach tej budowli nie ma żadnych danych. Bowiem poza archiwum gminy wyznaniowej, w innych miejscach takich dokumentów nie przechowywano, a archiwum gminy wyznaniowej znikło bez śladu.

Babiniec

Na zachodniej stronie głównej sali modlitewnej, nad przedsionkiem znajduje się miejsce modlitwy dla kobiet czyli babiniec, które wielkim łukiem otwiera się w salę modlitwy mężczyzn. Tą przestrzeń od dużej sali modlitewnej oddzielała wysoka barierka. Babiniec w późniejszych wiekach powiększono w ten sposób, że przechyla się on w męską sekcję modlitewną. Dobudowę wykonano z drzewa, podpierały ją dwa drewniane słupy.

Wraz z budową nowego balkonu, oczywiście oryginalną barierkę zburzono. Ale pozostały ślady oryginalnej barierki: na stronie oryginalnych tynkowanych kolumn starego chóru, licząc od poziomu podłogi, na wysokości 94 cm w całej szerokości widoczna jest barierka, jeżeli lekko odłupiemy ścianę. A więc ściana chóru była na wysokości trzech stóp, a bez tynkowania jej szerokość wynosiła 72-74 cm.

Barierka starego babińca w synagogach składała się z dwóch elementów: przedniej balustrady i z górnej kraty uniemożliwiającej przejście.

Wewnętrzny wystrój synagogi

Wnętrze synagogi w Mád

Malowanie wnętrz synagog XVI i XVIII wiecznych posiadało kilka tradycji: od zupełngo braku dekoracji do absolutnej barwności. Tradycja jest także różnorodna: polsko-litewskie drewniane synagogi we większości miały ściany i sklepienia pokryte malowaną wegetacją, między którymi znajdowały się tablice z hebrajskimi inskrypcjami.

Kościół w Csaroda i podobne do niego kościoły w komitcie Vas wskazują, że w XVII wieku ten typ dekoracji pokrywał wnętrza wszystkich kościołów. Druga tradycja była podporządkowana większej surowości i dlatego zupełnie pomija dekorację, toleruje teksty jedynie na Aron ha-kodesz (ארון הקודש) i na wschodniej ścianie.

Począwszy od średniowiecza reponsumy rabinackie zaczynają zajmować się zagadnieniem dekorowania synagog i zdania są przeważnie negujące, bo obawiano się odwrócenia uwagi modlących się, albo chociażby dlatego, ażeby dekoracje nie tworzyły wrażenia, że Żydzi ubóstwiają roślinne i inne motywy dekoracyjne.

Spośród synagog niestety mało jeszcze zbadano, tak więc wiarygodnych danych na temat wewnętrznego dekorowania budowli powstałych w XVIII i XIX wieku prawie zupełnie nie ma.

Malowanie wnętrz na przełomie lat 1947/1948 (na podstawie biegłej opinii historyka sztuki Ferenca Dávida) było następujące: "Przed ustaniem używania budynku dla celów modlitewnych, wielką salę synagogi oraz babiniec pokrywała ornamentyka w stylu mauretańskim, a więc geometryczne motywy ramowe oraz stylizowane rośliny wraz z najróżniejszymi indyjskimi liściami lianowymi tak zwaną palmettą.

Leżnie pokrywają palmetty ujmujące trzyćwierciowe kręgi. Duże sklepienie dekorują motywy gwiezdne wprawione w kręgi oraz wzajemnie nakładające się na siebie motywy o kształcie prostokątnym, które wyrysowują sześcioramienne gwiazdy. Środkowe i ślepe płaszyczyzny pól dekorują liście i ozdoby lianowe o zmiennym kształcie. Mniejsze, prostokątne pola oprawiono, a ich wnętrza wypunktowano. Między czterema filarami bimy, cała powierzchnia sufitu jest jednolitego koloru ciemnoniebieskiego.

Podstawowy kolor malowideł bocznych ścian jest żółto-brązowy, ozdoby są purpurowo-brązowe. Ozdoby patronów są ze wzorami, na pozostałych powierzchniach można zauważyć powtarzanie się motywów. Na stronie zachodniej ponad łukami balkonowymi, w wąskiej resztkowej smudze widzimy tą samą kompozycję wzorów na dowód, że całą synagogę na wszystkich trzech ścianach bocznych dekorowano tak samo.

Na wschodniej ścianie, na połówkach dwóch skrajnych pól sklepieniowych, znajdujących się po stronie osi środkowej, widać pozostałości pierwotnego tynku i jego malowideł. Stosowano tu powtarzające się próbki. Odczuwalne, oprawialne formy przełamanych ozdób arabeskowych są do otoczenia. Tło, płytę i nakładkę tworzą trzy kolory. Barwy ścian bocznych są bardziej jasne, a jednocześnie o zimniejszym odcieniu nastrojowym.

Malowaną ornamentykę ściany wschodniej, wykonano dwoma patronami. Powtórkę wzoru można zauważyć, rysunek ozdób jest cały. Natomiast rekonstrukcja ryciny z powodu wielkości i złożoności wzoru oraz dlatego, bo pozostałość znajduje się nie pośrodku prostej płaszczyzny ściany, a na płaszczyźnie łukowato stykającej się z sufitem - nie będzie łatwym zadaniem.

Również na babińcu, na suficie na dużych płaszczyznach pozostały jeszcze pierwotne malowidła. Dwa skrajne odcinki sufitu ozdobiono dużymi malowanymi sześcioramiennymi gwiazdami. Drewniane rozdziały filarowe na bocznych ścianach także otrzymały proste, jednokolorowe malowanie. W północnym narożniku strony wchodniej, w strefie między łukiem balkonowym i ramieniem sufitowym, widać mniejszą malowaną połać z żółto-brązowym wzorem tapetowym na nieco ciemniejszo brązowym tle. Kolory oraz małe kawałki wzorowe są podobne do malowania bocznych ścian dużej sali. Mała kolorowa połać, która pozostała na północnej ścianie, pokazuje także rozdzielenie wzorów. Schody prowadzące na babiniec i przednówek posiadają taki sam podstawowy kolor, ale bez ozdób.

Malowidła parterowego przedsionka są prawie nienaruszone. Ściany boczne do wysokości niskich przypór sklepieniowych, pokrywa fioletowo-białe podnóże z gęstymi czerwono-brązowymi ozdobami liniowymi, które wniesiono przy pomocy walców. Ściany boczne nad podnóżem i opierające się na nich leżnie (nadproża) są odcienia różanego. Pola sufitowe pomalowano na ciemno-niebiesko, a na nich widać dziś już ściemniałe ozdoby z sześcioramiennymi gwiazdeczkami złotego koloru. W komorze, która otwiera się z przednówka, ściany pokrywa szorstkie białe malowanie wapienne, tylko na stronie wschodniej, za plecami chyba jakiejś byłej szafy, pozostały jeszcze większe ślady wcześniejszego malowania z patronowymi wzorami tapetowymi.

Z wcześniejszego zdobienia synagogi, równowiecznej z jej budową jest plastyczna sztukateria sklepienia dużej sali i babińca: gwiazdy i rozety na środku pól sklepieniowych, ozdoby o kształcie podobnym do lilii andegaweńskich w narożniku pól sklepieniowych. Środkowe ozdoby pośrodku są dziurawe: było to po jednej róży sufitowej żyrandola. Dużą salę oświetlało dziewięć żyrandoli, a babiniec trzy. (Jasne oświetlenie synagog, wiele żyrandoli to powszechna tradycja. Wiele żyrandoli z synagog niemieckich i holenderskich uwieczniły serie XVIII-wiecznych sztych, z praskich na początku XIX wieku powstały malowidła, z Europy Wschodniej fotografie uwieczniły ich wygląd. W synagodze w Apostag również z każdej jednej połaci sklepieniowej zwisały żyrandole.) O XVIII-wiecznych kolorach synagogi nic nie wiemy i niestety nie otrzymamy żadnych analogicznych wskazówek.

Zniszczenie budynku

Po II wojnie światowej synagoga w Mád straciła swoją pierwotną funkcję, gdyż 90% ludności żydowskiej Mád została wymordowana. Synagogę razem z pobliskim budynkiem rabinatu, przejęła miejscowa Rada Narodowa. W rabinacie wytworzono mieszkania, natomiast budynek synagogi pozostawiono swojemu losowi. W latach pięćdziesiątych synagogę zupełnie zamknięto. Po tym budynek zupełnie zaniedbano. Książki i meble spalono, budynek zupełnie obrabowano. Pozostały tylko nagie ściany. No i stary zakrystianin, który gorzko płacząc, jeszcze przez kilka lat bezradnie przycupnął w jednym z parterowych pomieszczeń, aż w końcu wyrzucono go stąd.

Dalsze losy synagogi, to sukcesywne pustoszenie. Fronton wywrócił się, zrywając północno-wschodnie sklepienie i powodując poważne szkody w strukturze dachu (dwie trzecie zupełnie zniszczyły się). Zacieki, które potem przyszły, jeszcze bardziej pustoszyły cały budynek, zupełnie niszcząc wymalowanie pozostałego jeszcze sufitu. Po wywaleniu się głównego frontonu, wschodni fronton budynku osiadł i uchylił się. Wejście do babińca i przednówek zupełnie zniszczył się, z ozdób frontonowych ledwo co pozostało. Oryginalne szkielety kamienne i rzeźby, które stały na ścianie frontowej, zupełnie poginęły, lub rozsypały się w pobliżu budowli. Ruszyły ze swoich miejsc kamienne ramy wejściowe i okienne. Wnętrze synagogi podobne było do zrujnowanego magazynu i nosiły ślady celowego wandalizmu.

Dopiero w 1978 roku w zniszczonym budynku dokonano pierwsze prace zachowawcze, w ramach których wyniesiono stąd gruz, podparto i umocniono wschodnią ścianę, odbudowano zapadnięte sklepienie, pola sklepieniowe otrzymały siatkę wzmocnioną warstwą betonową, a potem wykonano nową konstrukcję dachową i odbudowano wywaloną ścianę frontową.

Według pewnego planu z 1979 roku, synagogę chciano przekształcić w bibliotekę i salę widowiskową. (W tym wypadku bima miała spełniać funkcję "mikroskopowej sceny".) Wówczas malowidła bocznych ścian zupełnie zdrapano aż do kamienia, a sufit przedsionka przebito żelaznymi schodami. Na całe szczęście w końcu nie doszło jednak do pełnej realizacji tego pomysłu.

Renowacja synagogi

Synagoga w Mád

Renowacja synagogi rozpoczęła się dopiero za rządów premiera Józsefa Antalla. "Zezwolenie i szczegółowe plany restauracji" Dyrekcja Majątku Skarbu Państwa (węg. Kincstári Vagyoni Igazgatóság) zarządziła pod koniec listopada 2001 roku, zamawiając konieczne prace u spółki restauratorskiej Kisterenyei & Bálint Restaurátor Bt z miejscowości Kisterenye. Po wykonaniu projektów wykonawczych i wydania koniecznych zezwoleń, prace restauracyjne rozpoczęły się w lipcu 2002 roku, które w kilku etapach trwały aż do kwietnia 2004 roku, kiedy nastąpiło oddanie do użytku odnowionej synagogi.

Fachowe odrestaurowanie budynku, w roku 2005 nagrodzono dyplomem Nagrody Europa Nostra, a sama synagoga otrzymała zaszczytny tytuł "Europa Nostra Örökség Díj 2004" - czyli "Nagroda Spadku Europa Nostra 2004".

Projektantami odnowy bożnicy byli architekci Ágnes Benkő oraz Péter Wirth.

Odrodzona Synagoga w Mád

Zupełnie beznadziejną sytuację z wprawdzie będącą na liście zabytków, ale coraz bardziej rujnującą się synagogą w Mád, uratowali dopiero Żydzi ze Stanów Zjednoczonych. Otóż World Monuments Fund Jewish Heritage z Nowego Jorku wnioskowało o przeprowadzenie ekspertyzy budynku, co w końcu zmusiło ówczesnego właściciela – skarb państwa do zajęcia stanowiska i rozpoczęcia prac konserwacyjno-remontowych.

Praca restauratorów związana była przede wszystkim ze zbadaniem i uratowaniem fresków na suficie, bimie, Aron ha-kodesz i w ich otoczeniu. Ale najbardziej ciekawym etapem restauracji synagogi było wierne odtworzenie mebli: zaprojektowanie i wykonanie zarówno wbudowanych jak i ruchomych mebli oraz oświetlenia. Restauratorzy z braku fotogarfi i rycin wnętrza tej synagogi, na podstawie podobnych obiektów, starali się bardzo wiernie zaprojektować i wykonać te meble, w pełni oddając pierwotny nastrój wnętrza bożnicy.

Duże zasługi w odbudowie odniosła wieloletnia organizatorka Zempléńskich Kulturalnych Dni - Judit Merényi oraz znany węgierski kompozytor i dyrygent, dyrektor Orkiestry Kameralnej im. Lista János Rolla oraz przedstawiciel Dyrekcji majątku Skarbu Państwa András Román, który nie szczędząc czasu i energii, od początku do końca osobiście nadzorował całą akcję. Program wspomnianego już nowojorskiego World Monuments Fund Jewish Heritage Grant wspomógł prace restauracyjne daniną w wysokości 80 000 dolarów USA.

Otwarcia synagogi dokonano w 60. rocznicę węgierskiego holocaustu — 9 maja 2004 roku. Ważnym momentem uroczystości był występ znanego żydowskiego zespołu wokalnego Klezmer band. W uroczystości udział wziął znany rabin z budapeszteńskiej dzielnicy Újpest — László Deutsch, który wygłosił mowę i poświęcił budowlę. Razem z synagogą doprowadzono do porządku sąsiedni budynek rabinatu. Synagoga w Mád znalazła się na zaszczytnej liście Światowego dziedzictwa kulturalnego.

Posłanie na grobie rabina-cudotwórcy

Z synagogą w Mád związanych było dwóch rabinów, których mogiły dzisiaj stanowią miejsce pielgrzymkowe Żydów z całego świata. Pierwsza to mogiła zmarłego osiemdziesiąt dwa lata temu rabina Reb Steiner Sajele w pobliskim Bodrogkeresztúr. Mieszkał w Mád, ale bardzo lubił spacerować po okolicznych wioskach, łąkach i górach. Podczas takiej wędrówki, na pastwisku pod Bodrogkeresztúr spotkał młodego chłopca pasącego bydło, który z nudów godzinami pogrywał sobie na fujarce. Rabinowi tak bardzo spodobała się ta nuta, że bez zastanowienia wkomponował ją w liturgię. Dzięki temu do dzisiaj stosowana jest w liturgii nie tylko na Węgrzech.

Grób rabina Reb Steiner Sajele z roku na rok odwiedza coraz więcej wiernych. Na cmentarzu w Sátoraljaújhely pochowany jest pochodzący z Mád rabin Mojse Teitelbaum, który stał się zanym cudotwórcą, lecząc ludzi bardzo chorych. Uleczył nawet Ludwika Kossutha jeszcze w dzieciństwie wielkiego wodza Węgrów, co więcej: obiecał jemu zrobienie olbrzymiej kariery politycznej. Profesja sprawdziła się! Grób Mojse Teitelbauma od półtora wieku jest miejscem pielgrzymem wiernych wyznania mojżeszowego. A synagoga w Mád wrerszcie znów jest odwiedzana przez Żydów. Z roku na rok przybywają tu coraz większe grupy z całego świata, a przede wszystkim z Izraelu i Stanów Zjednoczonych.

W interesie wykluczenia zbędnej podróży do Mád, jedną rzecz trzeba bezwzględnie wiedzieć: ponieważ w Mád już nie mieszkają Żydzi i dlatego nie ma rabinatu, wyieczkę do synagogi w Mád należy wstępnie telefonicznie ustalić z gminą żydowską w Miszkolcu (+36 +46 505-044 z zagranicy a z Węgier +06 +46 505-044). Klucze obu tutejszych synagog - zarówno w Tokaju jak i w Mád, przechowywane są u miejscowych ludzi. Klucze wydawane są tylko za zgodą gminy żydowskiej w Miszkolcu.

Przejęcie synagogi przez samorząd komitatu Borsód-Abaúj-Zemplén

Dzięki staraniom Muzeum im. Ottó Hermana z Miszkolcu, wiosną 2005 roku w synagodze w Mád otwarto stałą wystawę ze zbiorów Muzeum Zempléńskiego z Szerencs, która w adlszym ciągu cieszy się dużym zainteresowaniem zwiedzających. Równocześnie z tym Muzeum im. Ottó Hermana wystąpiło do władz komitatu Borsód-Abaúj-Zemplén z wnioskiem o przekazanie budynku synagogi w stałą opiekę tego muzeum. Ważne jest to dlatego, ponieważ doświadczenia minionych dziesięcioleci niestety wykazały, że to niefachowa opieka tym zabytkiem była powodem jego sukcesywnego pustoszenia się. Po rozpatrzeniu tego wniosku, władze i samorząd komitatu w końcu ustosunkowały się do niego przychylnie. Dzięki temu rozpoczęto rozmowy ze skarbem państwa o przekazanie opieki nad budynkiem samorządowi tego komitatu, a prawa do jego eksploatacji Muzeum im. Ottó Hermana z Miszkolcu. Wniosek ten poparł również samorząd miejscowości Mád, tak więc skarb państwa w końcu zadecydował przychylić się do tego wniosku.

Materiały źródłowe

• [1] (A mádi zsinagóga rekonstrukciója - Rekonstrukcja synagogi w Mád)
• [2] (Múlt-Kor - Történelmi Portál - Történelmi örökségünk nyomában - Śladami naszego dziedzictwa historycznego - 17 grudnia 2004 roku)
• [3] (Üzenet a csodarabbi sírján. Megáldotta, és fényes jövőt jósolt a gyermek Kossuthnak. - Wiadomość na mogile rabina cudotwórcy. W dzieciństwie pobłogosławił Koszuta i obiecał jemu świetlistą przyszłość. - Népszabadság - Romhányi Tamás - 13 czerwca 2005 roku)
• [4] (A mádi zsinagógát átveszi használatba a borsodi önkormányzat - Komitat Borsodzki przejmuje w opiekę synagogę w Mád)
• [5] (Kossuth Rádió - 25 lipca 2006 - A mádi zsinagógában - W synagodze w Mád)
• [6] (MTV - Unokáink sem fogják látni... - 170. adás - 25 lipca 2005 - Nagrodę Europa Nostra otrzymała Synagoga w Mád)

Linki zewnętrzne

• [7] (GÉZA KOMORÓCZY: Mádi zsinagóga - Synagoga w Mád “Élet és Irodalom“ rok 2005, nr.29 z 22 lipca 2005)
• [8] (MEGÚJULT A MÁDI ZSINAGÓGA - Synagogę w Mád odnowiono - Kulturális Örökségvédelmi Hivatal - 10 maja 2004)
• [9] (Építészfórum.hu. 2 maja 2007 roku - A mádi zsinagóga rekonstrukciója - Zrekonstruowanie synagogi w Mád - z cudownymi zdjęciami)
• [10] (OCTOGON - Befejeződött a mádi zsinagóga felújítása - Zakończono odnawianie synagogi w Mád)
• [11] (Zsidó.hu. - A mádi zsinagóga Európa Nostra díja - Nagroda Europa Nostra dla synagogi w Mád - 15 sierpnia 2005)
• [12] (Zsinagóga.lap.hu - portal węgierskich synagog)
• [13] (Szertartás.hu - portal węgierskich synagog)

Mád