Česnica
Česnica (cyrylica serbska: чесница, tʃěːsnit͜sa; pochodzi od rzeczownika čest, co oznacza „udział”), zwany także Božićna pogača (cyrylica serbska: Божићна погача, „bożonarodzeniowa pogača”) – ceremonialny, okrągły bochenek chleba, który w serbskiej tradycji bożonarodzeniowej jest nieodzowną częścią świątecznego obiadu[a]. Przygotowaniu tego chleba mogą towarzyszyć różne zasady i rytuały. Podczas wyrabiania ciasta często wkłada się w nie monetę; można również wstawić inne małe przedmioty. Na początku świątecznej kolacji česnica jest obracana trzy razy w kierunku przeciwnym do ruchu wskazówek zegara, zanim zostanie rozdzielona wśród członków rodziny. Osoba, która znajdzie monetę w swoim kawałku chleba, będzie miała podobno wyjątkowe szczęście w nadchodzącym roku. Česnica była używana w magii ludowej do wróżenia lub wpływania na wielkość plonów.
| chleb | |
 Česnica domowego wypieku | |
| Rodzaj | |
|---|---|
| Kuchnia | |
| Miejsce powstania | |
| Składniki | |
Przygotowanie edytuj
Česnica jest zwykle robiona z mąki pszennej i pieczona w Wigilię lub wczesnym rankiem Bożego Narodzenia przez głowę domu lub panią domu[1]. Woda do ciasta jest w niektórych miejscach pobierana przed wschodem słońca w Boże Narodzenie ze źródła lub studni, do której wrzuca się garść zboża[2]. Woda ta nazywana jest silną wodą i uważa się, że jest nasycona dobroczynną mocą[3]. Przygotowaniu chleba mogą towarzyszyć różne zasady: mąkę pobiera się tylko z pełnego worka; woda do ciasta jest pobierana z trzech źródeł; osoba, która przygotuje česnicę, musi się wcześniej wykąpać; itd. We wschodniej i południowej Serbii, po wyrobieniu ciasta na česnicę, głowa domu lub pani domu chwytają poplamionymi ciastem rękami drzewa owocowe, ule i bydło, aby je uczynić bardziej produktywnymi[1].
Podczas wyrabiania ciasta często jest wkładana do niego moneta, niektóre rodziny używają tej samej monety z roku na rok; może to być również cenny drobiazg. W niektórych regionach małe figurki wyrzeźbione z drewna derenia, przedstawiające kurczaki, woły, krowy, świnie, pszczoły i tym podobne, są również umieszczane w cieście[3]. Wkładane są też zboża, bób, orzechy włoskie, kępki wełny, gałązki i drzazgi z różnych drewnianych budynków[1]. W Semberiji rodziny wstawiają fragment pierwszej drzazgi powstałej podczas ścinania badnjaka; robi się to „z powodu pszczół”, jak tradycyjnie określa się przyczynę[4]. Przed pieczeniem górna powierzchnia bochenka może być oznaczona różnymi symbolami[1], takimi jak chrystogram lub gwiazdkami, kółkami i odciskami kluczy lub grzebienia[5].
W Wojwodinie česnica nie jest rodzajem chleba, ale ciastem złożonym z warstw filo, wypełnionych grubo posiekanymi orzechami i rodzynkami, podobnym do baklawy, ale bardziej suchym i zwykle robionym wyjątkowo z dodatkiem miodu. W jakimś miejscu między warstwami umieszczana jest moneta.
Obiad świąteczny edytuj
Świąteczny obiad to najbardziej uroczysty posiłek w roku. Zaczyna się około południa, a nawet wcześniej. Członkowie rodziny siedzący przy stole wstają, gdy głowa domu daje znak; czyni znak krzyża i zapala świecę przed okadzeniem zgromadzonych krewnych i odmówieniem modlitwy, po czym wszyscy całują się, mówiąc: „Pokój Boży, Chrystus się narodził"[3]. Głowa rodziny i inny mężczyzna z rodziny trzymają między sobą česnicę, obracając ją trzy razy w kierunku przeciwnym do ruchu wskazówek zegara. Następnie česnica jest starannie łamana między krewnymi, tak aby każdy z nich dostał swój własny kawałek chleba, bez odpadania okruchów[1][6].
Można odłożyć do trzech kawałków bochenka: jeden dla nieobecnych krewnych (jeśli tacy są), jeden dla nieznajomego, który może dołączyć do rodziny podczas obiadu i jeden dla „polaźnika”, ich pierwszego gościa w Boże Narodzenie (jeśli go jeszcze nie ma). Resztę česnicy spożywa się podczas obiadu. Członek rodziny, który znajdzie monetę w swoim kawałku chleba, podobno będzie miał wyjątkowe szczęście w nadchodzącym roku[3]. Głowa rodziny może spróbować odkupić monetę od tego szczęśliwego krewnego. Każdy z pozostałych przedmiotów ukrytych w chlebie symbolizuje na tą część gospodarstwa domowego, w którym osoba, która go znajdzie w swojej części česnicy, odniesie szczególny sukces[1].
W niektórych regionach, takich jak zatoka Kotorska i Bukowica w Dalmacji, česnica nie jest łamana i spożywana podczas świątecznego obiadu. Zamiast tego umieszcza się ją na stole lub w pobliżu, z wbitą weń świeczką. Głowa gospodarstwa domowego zapala tę świecę na początku świątecznego obiadu[5][7]. W Bukowicy wokół świecy kładzie się kilka owoców oliwki lub gałązkę wawrzynu[7]. W zatoce Kotorskiej data spożywania česnicy różni się w zależności od miejsca; może to być nawet dwadzieścia dni po Bożym Narodzeniu, w święto św. Sawy[5]. W niektórych rejonach tylko połowa česnicy jest spożywana podczas świątecznego obiadu, a druga połowa jest spożywana tydzień później, w święto św. Bazylego Wielkiego[3].
Magiczne praktyki edytuj
W niektórych regionach česnica może być używana do wróżenia. W Bośni, gdy ciasto jest już uformowane i gotowe do pieczenia, na jego górnej powierzchni robi się szereg nacięć, w których umieszcza się nasiona różnych roślin. Im bardziej podniesie się nacięcie po upieczeniu česnicy, tym bardziej wydajna będzie w następnym roku uprawa, której ziarno jest w nim zawarte[1]. W Jadarze w zachodniej Serbii, z ognia wyjmuje się liczbę niedopałków badnjaka równą ilości rodzajów zboża i zwierząt hodowlanych hodowanych przez rodzinę, i umieszcza się na česnicy. Każdy z rodzajów jest związany z własnym niedopałkiem na chlebie. Gatunek, którego węgiel zachowuje swój blask dłużej niż inne, powinien być najbardziej produktywny w nadchodzącym roku[4]. Aby zapewnić obfitość zboża, niektórzy stawiają na česnicy miskę wypełnioną zbożem[1].
Uwagi edytuj
- ↑ Boże Narodzenie nie przypada Serbom tego samego dnia co chrześcijanom zachodnim, chociaż obchodzą je w tym samym dniu – 25 grudnia. Dzieje się tak dlatego, że Serbski Kościół Prawosławny używa kalendarza juliańskiego, a nie gregoriańskiego, używanego na Zachodzie. Od roku 1900 kalendarz juliański jest o 13 dni za kalendarzem gregoriańskim, a różnica ta utrzyma się do roku 2100. W tym okresie 25 grudnia w kalendarzu juliańskim – Boże Narodzenie dla Serbów – odpowiada 7 stycznia następnego roku w kalendarzu gregoriańskim.
Przypisy edytuj
- ↑ a b c d e f g h Чесница. W: A. A. Plotnikova: Словенска митологија: енциклопедијски речник [Mitologia słowiańska: słownik encyklopedyczny]. Belgrad: Zepter Book World, 2001, s. 577–78. ISBN 86-7494-025-0. (serb.).
- ↑ Нарави и обичаји у Црној Гори. W: Vuk Stefanović Karadžić: Живот и обичаји народа српскога [Życie i zwyczaje ludu serbskiego]. Belgrad: Politika: Narodna knjiga, 2005, s. 324. ISBN 86-331-1946-3. (serb.).
- ↑ a b c d e Божић. W: Milan T. Vuković: Народни обичаји, веровања и пословице код Срба [Serbskie zwyczaje ludowe, wierzenia i porzekadła]. Wyd. 12. Belgrad: Sazvežđa, 2004, s. 90–91. ISBN 86-83699-08-0. (serb.).
- ↑ a b Бадњак [Badnjak]. W: Veselin Čajkanović: Речник српских народних веровања о биљкама [Słownik serbskich wierzeń ludowych związanych z roślinami]. Belgrad: Srpska književna zadruga, 1994, s. 268–71. (serb.).
- ↑ a b c Jovan Vukmanović. Božićni običaji u Boki Kotorskoj (Tradycje bożonarodzeniowe w Zatoce Kotorskiej). „Zbornik za narodni život i običaje Južnih Slavena”. 40, s. 491–503, 1962. Zagreb: Yugoslav Academy of Sciences and Arts. [dostęp 2022-09-25]. (serb.).
- ↑ Божићни обичаји [Zwyczaje bożonarodzeniowe]. W: Branko Perić: Чечава: село у Републици Српској [Čečava: wieś w Republice Serbii]. Novi Sad: Papirus, 1996, s. 103. ISBN 86-82197-02-2. (serb.).
- ↑ a b Vladimir Ardalić. Bukovica: narodni život i običaji (Bukovica: życie i obyczaje ludowe) – Godišnji običaji (Zwyczaje bożonarodzeniowe). „Zbornik za narodni život i običaje Južnih Slavena”. 7, s. 237–94, 1902. Zagrzeb: Yugoslav Academy of Sciences and Arts. (serb.).