Bazylika Matki Bożej przy Via Lata
Bazylika Matki Bożej przy Via Lata (wł. Basilica di Santa Maria in Via Lata) – rzymskokatolicki kościół tytularny w Rzymie.
Kościół tytularny | |||||||||
Państwo | |||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Miejscowość |
Rzym | ||||||||
Wyznanie | |||||||||
Kościół | |||||||||
Parafia | |||||||||
Bazylika mniejsza |
od niepamiętnych czasów | ||||||||
| |||||||||
Położenie na mapie Włoch | |||||||||
Położenie na mapie Lacjum | |||||||||
Położenie na mapie Rzymu | |||||||||
41,898154°N 12,481300°E/41,898154 12,481300 | |||||||||
Strona internetowa |
Świątynia ta jest kościołem rektoralnym parafii świętych Dwunastu Apostołów w Rzymie oraz kościołem tytularnym, mającym również rangę bazyliki mniejszej[1]. Jest też kościołem stacyjnym z piątego wtorku Wielkiego postu[2].
Lokalizacja
edytujBazylika znajduje się w IX Rione Rzymu – Pigna przy Via del Corso 306[1]. Fragment starożytnej droga Via Flaminia położony w obrębie Rzymu nosił nazwę Via Lata – obecnie natomiast jest to Via del Corso[3].
Historia
edytujPoczątki kościoła w tym miejscu wiążą się z dawną diakonią, czyli miejscem, w którym pomagano potrzebującym (np. dając im żywność). Do jednego z pomieszczeń diakoni dodano apsydę i utworzono w nim kaplicę. Problematyczne jest datowanie powstania tego miejsca kultu, jako moment założenia podaje się IV wiek, jednak nie ma na to dowodów. Freski znalezione w czasie wykopalisk pod bazyliką pochodzą głównie od końca VII do XI wieku, chociaż są również fragmenty z końca VI wieku. Natomiast najwcześniejsza wzmianka w dokumentach pochodzi z 806 roku. Opis z XVII wieku stwierdza, że świątynię założono za pontyfikatu papieża Sergiusza I w VII wieku. Uważa się, że kościół pierwotnie był dedykowany świętym Pawłowi i Łukaszowi[3].
Uważa się, że w połowie VIII wieku kompleks stał się klasztorem obrządku bizantyjskiego, obsadzonym przez mnichów-uchodźców, którzy zbiegli przed prześladowaniami ze strony ikonoklastów w Cesarstwie Bizantyjskim. Kościół przeszedł co najmniej dwie duże renowacje przed przebudową w XI wieku. Podniesienie poziomu ulicy i zagrożenie świątyni zalaniem spowodowały jego przebudowę na wyższym poziomie w 1049 roku, część starego klasztoru, w tym oryginalna mała kaplica, zostały zachowane jako krypta. Orientacja kościoła była odwrotna do obecnej. Apsyda znajdowała się obok Arcus Novus, a nawa była krótsza niż obecnie[3].
Na początku XV wieku świątynia została dedykowana Matce Bożej w związku z rozwojem kultu wizerunku znajdującego się obecnie w głównym ołtarzu[3].
Na zachód od bazyliki, na obecnym wschodnim krańcu Piazza del Collegio Romano, znajdował się średniowieczny klasztor benedyktyński San Ciriaco de Camilliano (znany również jako Santi Ciriaco e Niccolò) założony w X wieku, a od XIII wieku zamieszkany przez zakonnice. Kościół św. Cyriaka był jednym z wielkopostnych kościołów stacyjnych. W związku ze złym prowadzeniem się mniszek klasztor został zlikwidowany, dekretem papieża Eugeniusza IV z 1435 roku kościół św. Cyriaka zamknięto, natomiast stacja wielkopostna i relikwie św. Cyriaka zostały przeniesione do bazyliki Santa Maria in Via Lata[3].
W latach 1491–1506 miała miejsce przebudowa bazyliki. Została zmieniona wówczas jej orientacja, fasada wejściowa znalazła się w miejscu wcześniejszej apsydy, powiększył się również obszar zajęty przez świątynię. W 1580 roku dobudowano dzwonnicę zaprojektowaną przez Martino Longhi il Vecchio. W 1594 roku Agostino Gasoli odnowił kryptę[3].
Kolejną przebudowę zlecił papież Aleksander VII w 1639 roku. Prace nadzorowane przez architekta Cosimo Fanzago zakończyły się nad konstrukcją w 1647, a we wnętrzu w 1650 roku. W latach 1658–1662 powstała fasada według projektu Pietro da Cortona[3].
W 1909 roku zlikwidowano parafię istniejącą przy kościele, co było związane z małą ilością parafian mieszkających na jej obszarze (teren zajmowały głównie różnego rodzaju gmachy i instytucje kościelne)[3].
Architektura i sztuka
edytujBazylikę wzniesiono z cegły, detale architektoniczne są z wapienia. Część wejściowa świątyni jest znacznie wyższa niż położona za nią reszta bazyliki[3].
Dzwonnica
edytujPierwsza kondygnacja dzwonnicy jest częścią budynku przy lewej nawie kościoła. Druga kondygnacja jest wysokim prostopadłościanem z pustą niszą z każdej strony, a w narożach są pilastry podtrzymujące profilowane belkowanie zwieńczone gzymsem. Trzecia kondygnacja ma z każdej strony wysoki otwór zamknięty łukiem pełnym, flankowany w narożnikach przez jońskie pilastry. Całość wieńczą odcinkowe frontony. Dzwonnica przykryta jest kopułą osadzoną na bębnie. W dzwonnicy zawieszono trzy dzwony, z których dwa mają daty: 1465 i 1615[3].
Fasada
edytujFasada z trawertynu ma dwie kondygnacje tej samej szerokości. Centralną część każdej z nich stanowi portyk, otoczony cofniętymi wąskimi strefami bocznymi[3].
Pierwsza kondygnacja ma loggię zajmującą całą wysokość. W części środkowej umieszczono cztery kolumny korynckie, otaczają je potrójne pilastry w tym samym stylu. W narożach stref bocznych są kolejne pilastry. Ponadto w strefach bocznych umieszczono po pionowym prostokątnym oknie[3].
Kolumny i pilastry wspierają belkowanie, biegnące przez całą szerokość fasady i oddzielając kondygnacje. Na fryzie umieszczono inskrypcję dedykacyjną: Deiparae Virgini Semper Immaculatae MDCLXII („Bogurodzicy Dziewicy zawsze niepokalanej 1662”)[3].
Druga kondygnacja również ma loggię o formie serliany z czterema korynckimi kolumnami. Na łuku umieszczono zwój z imieniem papieża Aleksandra VII. Środkową część kondygnacji ogranicza para kolumn przed podwójnymi pilastrami. Kondygnację zwieńcza trójkątny frontonu, w który wchodzi środkowy łuk. W narożach stref bocznych znajdują się pilastry, a w części środkowej tych stref umieszczono puste nisze[3].
Właściwe wejście do kościoła w loggii jest otoczone kolejnymi czterema korynckimi kolumnami, a nad drzwiami znajduje się tondo z płaskorzeźbą Maryi autorstwa Cosimo Fancelli[3].
Wnętrze bazyliki
edytujWnętrze bazyliki jest trójnawowe z półkolistą apsydą. Na końcu obu naw bocznych znajdują się kaplice. W niszach w ścianach naw bocznych umieszczono po dwa ołtarze boczne[3].
Arkady między nawami mają po 7 przęseł. Arkady wspiera w sumie dwanaście korynckich kolumn z czerwono-białego jaspisu sycylijskiego ze złoconymi kapitelami. Nad nimi znajduje się belkowanie biegnące wokół całego kościoła, powyżej w bocznych ścianach nawy umieszczono okna[3].
Centralny fresk na suficie z 1650 roku przedstawiający Koronację Matki Bożej, autorstwa Giacinto Brandi, został odrestaurowany w 1863 roku[3].
Chór kolegialny znajduje się przed prezbiterium i zajmuje dwa ostatnie przęsła nawy. Drewniane stalle chóru zostały wykonane przez Francesco Speranza w 1628 roku. Marmurowa podłoga przetrwała z XV-wiecznego kościoła. Na gzymsie belek nad wejściem do chóru stoi para aniołów z pochodniami. W przeszłości były one przypisywane Berniniemu, być może pochodzą z jego szkoły. Kaseton sufitowy nad chórem zawiera fresk autorstwa Viviano Codazzi.
W ołtarzu umieszczono obraz Madonna Advocata z XII wieku z napisem Fons lucis stela maris sygnowany Petrus pictor. Pod ołtarzem znajdują się relikwie św. Agapita, diakona i męczennika z III wieku, rzekomo umieszczone tutaj przez papieża Sergiusza I na początku VIII wieku[3].
Ołtarze boczne w prawej nawie dedykowane są św. Andrzejowi Apostołowi i św. Józefowi. Tonda na ścianach tej nawy przedstawiają wydarzenia z życia Jezusa: zwiastowanie, narodzenie, ofiarowanie, pokłon trzech króli. Z kolei tonda na ścianach lewej nawy przedstawiają odpowiadające wydarzenia z życia Maryi: zapowiedź narodzenia Maryi św. Annie i Joachimowi, narodziny Maryi, prezentację Maryi w świątyni, zaślubiny Maryi ze św. Józefem. W ołtarzach lewej nawy znajdują się obrazy: Pietri Matka Boża z Dzieciątkiem i świętymi Antonim Padewskim, Wawrzyńcem, Praksedą i Wenancjuszem oraz Pier Leone Ghezzi Św. Paweł chrzczący św. Sabinę z synami[3].
Kaplice boczne
edytujKaplica krucyfiksu
Kaplica krucyfiksu znajduje się na końcu prawej nawy bocznej. Ołtarz w niej jest drewniany z XVII lub XVIII wieku. Na ołtarzu znajduje się polichromowane marmurowe tabernakulum w kształcie okrągłej świątyni[3].
Kaplica św. Cyriaka
Kaplica na końcu lewej nawy bocznej zawiera relikwie św. Cyriaka z Ostii (biskupa i męczennika z III wieku) pochodzące z kościoła dedykowanego temu świętemu[3].
Podziemia bazyliki
edytujPodziemna część bazyliki od dawnych czasów była uznawana za dom, w którym św. Paweł spędził dwa lata w areszcie domowym oczekując na proces. W domu tym jakoby również mieli gościć św. Piotr oraz św. Łukasz (który miał tu namalować wizerunek Madonny)[2][4].
Poważne badania archeologiczne rozpoczęły się tutaj dopiero na początku XX wieku. Stwierdzono istnienie pozostałości dużej starożytnej rzymskiej budowli, być może mającej nawet ok. 250 metrów długości, zidentyfikowano zbudowaną w niej kaplicę i diakonię z końca VII wieku. Znajdują się tu malowidła ścienne od VII do XI wieku, ale niektóre z nich zostały oderwane od ścian i zabrane do muzeum Crypta Balbi. Dostęp do podziemi jest od strony loggii wejściowej przez XVII-wieczne schody. Zwiedzającym udostępniono sześć pomieszczeń[3].
Jedno z nich, według legendy, było miejscem uwięzienia św. Pawła. Znajduje się w nim starożytna kolumna z wyrytym krzyżem i napisem Verbum Dei non est alligatum, na kolumnie stoi marmurowa urna z wyrytym symbolem Chi Rho[3]. Ślady rdzy na kolumnie wskazują, że kiedyś był owinięty wokół niej żelazny łańcuch, przy czym w 2010 roku łańcuch faktycznie znaleziono w sąsiedniej studni[4][3]. Według legendy studnia ta (nadal zawierająca wodę) była wykorzystywana do chrztów przez św. Piotra[3].
Kolejne pomieszczenie to oryginalna kaplica diakonii z apsydą. Znajduje się w niej starożytny kwadratowy ołtarz. Ściany kaplicy zdobiły freski, teraz bardzo zniszczone[3].
Kardynałowie diakoni
edytujBazylika Santa Maria in Via Lata jest jednym z kościołów tytularnych nadawanych kardynałom-diakonom (Titulus Sanctae Mariae in Via Lata)[5].
- Teodoryk[a] OSBCas (1084-1098?)
- Paganus[a] (1099)
- Romualdo (ok. 1109-1121)
- Uberto Rossi Lanfranchi (1123-1126)
- Piotr OSB (1126-1128)
- Guido di Castello CanReg (1129?-1133)
- Humbald (1135-1143)
- Piotr (1145-ok. 1150)
- Gerard de Namur (1152-1155)
- Raymond de Nîmes (1158-1176?)
- Ardoino da Piacenza CanReg (1178)
- Soffredo (1182-1193)
- Pietro Capuano (1193-1200)
- Giovanni da Ferentino (1204-1212)
- Tommaso da Capua (1216)
- Ottaviano Ubaldini (1244-1272)
- Giacomo Colonna (1278-1297)
- Luca Fieschi (1300-1336)
- Nicolas de Besse (1344-1369)
- Pierre de Vergne (1371-1403)
- Antonio de Challant (1404-1412)
- Domenico Capranica (1430-1443), in commendam (1443-1458)
- Rodrigo Borgia in commendam (1458-1492)
- Juan de Borja (1496-1500)
- Pedro Luis de Borja (1500-1503), in commendam (1503-1511)
- Marco Cornaro (1513-1523)
- Alessandro Cesarini (1523-1540)
- Nicolò Ridolfi (1540-1550)
- Innocenzo Cibo (1550)
- Niccolò Gaddi, kardynał diakon (1550-1551), kardynał prezbiter pro hac vice (1551-1552)
- Guido Ascanio Sforza (1552-1564)
- Ippolito d’Este (1564)
- Vitellozzo Vitelli (1564-1568)
- Innocenzo Ciocchi del Monte (1568-1577)
- Antonio Carafa (1577-1583)
- Ludovico d’Este (1583-1586)
- Ferdynand Medyceusz (1587-1588)
- Francesco Sforza di Santa Fiora (1588-1617)
- Odoardo Farnese (1617-1621)
- Andrea Baroni Peretti (1621)
- Alessandro d’Este (1621-1623)
- Carlo Emmanuele Pio (1623-1626)
- Maurycy Sabaudzki (1626-1642)
- Antonio Barberini (1642-1653)
- Giangiacomo Teodoro Trivulzio (1653-1655)
- Giulio Gabrielli (1655-1656)
- Virginio Orsini (1656-1666)
- Francesco Maidalchini (1666-1689)
- Nicolò Acciaioli (1689)
- Urbano Sacchetti (1689-1693)
- Benedetto Pamphili (1693-1730)
- Lorenzo Altieri (1730-1741)
- Carlo Maria Marini (1741-1747)
- Alessandro Albani (1747-1779)
- Domenico Orsini d’Aragona (1779-1789)
- Ignazio Gaetano Boncompagni-Ludovisi (1789-1790)
- Gregorio Antonio Maria Salviati (1790-1794)
- Vincenzo Maria Altieri (1794-1798)
- Antonio Maria Doria Pamphili (1800-1821)
- Fabrizio Dionigi Ruffo (1821-1827)
- Giuseppe Albani (1828-1834)
- Tommaso Riario Sforza (1834-1857)
- Ludovico Gazzoli (1857-1858)
- Giuseppe Ugolini (1858-1867)
- Giacomo Antonelli (1868-1876)
- Prospero Caterini (1876-1881)
- Teodolfo Mertel (1881-1884)
- Lorenzo Ilarione Randi (1884-1887)
- Joseph Hergenröther (1888-1890)
- Isidoro Verga (1891-1896)
- Luigi Macchi (1896-1907)
- Louis Billot SJ (1911-1927)
- Giuseppe Pizzardo kardynał prezbiter pro hac vice (1937-1948)
- Valerian Gracias kardynał prezbiter pro hac vice (1953-1978)
- Władysław Rubin (1979-1990), kardynał prezbiter pro hac vice (1990)
- Edward Cassidy (1991-2002), kardynał prezbiter pro hac vice (2002-2021)
- Fortunato Frezza (od 2022)
Uwagi
edytuj- ↑ a b Mianowany przez antypapieża Klemensa III
Przypisy
edytuj- ↑ a b c Chiesa rettoria santa Maria in Via Lata. Diocesi di Roma. [dostęp 2019-08-23]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-08-11)]. (wł.).
- ↑ a b Stazione a Santa Maria in via Lata. Pontificia Accademia Cultorum Martyrum. [dostęp 2019-09-15]. (wł.).
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa Santa Maria in Via Lata. Churches of Rome. [dostęp 2019-08-23]. (ang.).
- ↑ a b Oratorio Prigione di san Paolo. Oficjalna strona bazyliki Santa Maria in Via Lata. [dostęp 2019-09-15]. (wł.).
- ↑ Bazylika Matki Bożej przy Via Lata [online], catholic-hierarchy.org [dostęp 2019-08-23] (ang.).