Budynek przy ul. Tadeusza Kościuszki 18 w Sanoku
Budynek przy ul. Tadeusza Kościuszki 18 w Sanoku – parterowy budynek przy ulicy Tadeusza Kościuszki 18 w Sanoku, w którym mieściła się apteka, wyburzony w 1963.
Państwo | |
---|---|
Miejscowość | |
Adres | |
Typ budynku | |
Ukończenie budowy | |
Zniszczono | |
Kolejni właściciele |
Szczerbińscy, Jan Zarewicz, Feliks Giela, Tobiasz Dawid Löbl, Marian Kawski, Kawscy |
Położenie na mapie Sanoka | |
Położenie na mapie Polski | |
Położenie na mapie województwa podkarpackiego | |
Położenie na mapie powiatu sanockiego | |
49°33′36,00″N 22°12′10,20″E/49,560000 22,202833 |
Historia
edytujWłaściciel apteki Stanisław Kawski podał datę powstania apteki w 1760[1][2]. Budynek miał formę parterowego dworku. Wewnątrz posiadał beczkowate sklepienia z wymalowanymi dwoma winietami na tle liści laurowych. W jednej były ukazane przyrządy fachu farmaceutycznego, a w drugiej otwarta księga wraz z napisem w języku łacińskim „Vita brevis – ars longa”[3] (pol.: „Życie krótkie – sztuka długotrwała”). Wokół sentencji widniały symbole wiedzy aptekarskiej: wąż i kielich.
Pierwotnie budynek figurował pod numerem konskrypcyjnym 78[4]. Potem figurował przy ówczesnej ulicy Krakowskiej (od końca XIX wieku do czasów współczesnych ulicy Tadeusza Kościuszki), pod numerem 18[4][2].
W 1839 aptekarz Walerian Szczerbiński zapisał nieruchomość nr 78, wraz z budynkiem murowanym, Józefowi Szczerbińskiemu. W wyniku dekretu Kancelarii Nadwornej z 20 kwietnia 1848 apteka uzyskała status koncesjonowanej (zbywalna w rodzinie w drodze umowy kupna-sprzedaży). 10 kwietnia 1856 syn Józefa Szczerbińskiego zbył nieruchomość na rzecz Anny i Jana Zarewiczów. W tym czasie istniała Apteka Obwodowa, która była najstarszą w mieście[5]. Jej zarządcą był Jan Zarewicz (zm. 1885)[6]. W latach 1883–1892 zarządzał nią Feliks Dobrzyniecki.
W 1892 dzierżawcą apteki został jej dotychczasowy pracownik Feliks Giela[7][8][9]. W latach 1892–1904 jej zarządcami byli upoważnieni wyspecjalizowani farmaceuci. Około 1901 aptekę odkupił i został jej właścicielem Tobiasz Dawid Löbel[10], a 31 lipca 1906 wykupił ją farmaceuta Marian Kawski[11][12], który prowadził ją do końca życia. W okresie schyłkowym zaboru austriackiego apteka Mariana Kawskiego była jednym z nielicznych, należących do Polaków sklepów w mieście[13].
W czasie I wojny światowej apteka została okradziona przez rosyjskie wojska podczas okupacji 1914/1915. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w okresie II Rzeczypospolitej apteka funkcjonowała jako publiczna realna, prowadzona przy ulicy Tadeusza Kościuszki 18 przez Mariana Kawskiego[14][15]. W 1931 właścicielem nieruchomości przy ul. T. Kościuszki 18 oraz przyległego nieużytku pod numerem 18a pozostawał Feliks Giela (zm. 1936)[4]. Po śmierci Mariana Kawskiego (1932) aptekę prowadzili nadal członkowie jego rodziny, jako że synowie Stanisław (1913-1996) i Adam oraz córka Wanda także byli farmaceutami (kwalifikację posiadała także żona Stanisława, Zuzanna, z domu Węcławik; od 1943 do 1945 jako laborant w aptece pracował Stanisław Węcławik). Do 1939 placówka funkcjonowała jako Apteka Obwodowa[16]. Według stanu z 1939 aptekę prowadzili sukcesorzy Mariana Kawskiego[17]. Właścicielką apteki była Czesława Kawska[18][19][20]. W 1939 farmaceutą w aptece był Julian Emilian Macieliński[21].
Po wybuchu II wojny światowej i nastaniu okupacji niemieckiej apteka była jedną z trzech działających w Sanoku[22][a]. Właścicielem apteki był Stanisław Kawski, a kierownikiem Zuzanna Kawska[2]. Formalnie została przejęta przez władze hitlerowskie, była nadzorowana przez Pharmazierat (Radę Farmacji) w Krakowie. Wówczas została przemianowana na Aptekę Powiatową[23]. Pomimo tego pracownicy apteki aktywnie działali w konspiracji, w tym wspomagali w leki żołnierzy oddziału partyzanckiego OP-23 Obwód „San” ZWZ-AK, a także ludność żydowską umieszczoną w sanockim getcie i Zwangsarbeitslager Zaslaw. Ta działalność była prowadzona pomimo czterokrotnych rewizji w aptece przeprowadzonych przez Niemców, którzy nie zdołali wykryć ukrywanych medykamentów (były schowane w ruderze nieopodal apteki). Do działalności ZWZ-AK zostali zaprzysiężeni pracownicy apteki: Stanisław Kawski ps. „Skrzypek” i Zuzanna Kawska ps. „Ziuk” oraz Helena Rudzik ps. „Cholercia” i Irena Maziarska ps. „Kurka” (na przełomie lutego i marca 1940), ponadto współpracownikami byli Adam Kawski i Joanna Świder, a oprócz nich również lekarze i pielęgniarki: Wanda Kawska ps. „Aka” i jej mąż Adam Gilewicz ps. „Opoka”. Z apteką współpracował w konspiracji lekarz więzienny i oficer Jan Maria Suchomel[24]. W końcowym okresie okupacji na przełomie 1943/1944 aptece Kawskich zmieniono nazwę na Kreisapotheke (Apteka Obwodowa; zlokalizowana pod zmienionym przez okupantów adresem Hermann Göring Strasse 18[25]), a dzięki zakwalifikowaniu jej do innego przedziału w niemieckiej administracji, otrzymywała od tego czasu większe zaopatrzenie w leki.
Po wojnie aptekę prowadziła Zuzanna Kawska. W 1951 apteka została upaństwowiona, a w 1955 zlikwidowana. Budynek był wpisany przez wojewódzkiego konserwatora jako obiekt zabytkowy[2]. Pomimo tego w 1963 ponad 100-letni budynek został wyburzony. Zgodnie z wolą Mariana Kawskiego, część zachowanego wyposażenia apteki (m.in. godło, sprzęt, dokumenty) trafiła do Muzeum Farmacji Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego (w 1964). Część trafiła do Biecza[26], a w 1973 receptularze apteczne przekazano do Muzeum Historycznego w Sanoku. Zarówno Feliks Giela, jak i Marian Kawski byli burmistrzami Sanoka.
Miejsce przed frontem budynku było wykorzystywane jako stanowisko do tworzenia podium na czas defilad i uroczystości w okresie międzywojennym 1918-1939[27][28], jak również w okresie powojennym (PRL), w tym już po likwidacji apteki[29].
Poeta Janusz Szuber opisał aptekę w wierszu który zatytułował Apteka w tomiku poezji pt. Apokryfy i epitafia sanockie z 1995[30] oraz Apteka Feliksa Gieli w tomiku poezji pt. Mojość z 2005[31].
Uwagi
edytuj- ↑ Pozostałe dwie to apteki „Pod Złotą Gwiazdą” w budynku obecnego ratusza przy ulicy Rynek 1 oraz „Pod Opatrznością Boską”.
Przypisy
edytuj- ↑ Andrzej Brygidyn, Kryptonim „San”. Żołnierze sanockiego Obwodu Związku Walki Zbrojnej – Armii Krajowej 1939-1944, Sanok: Społeczny Komitet Wydawniczy „San”, 1992, s. 70 .
- ↑ a b c d Stanisław Kawski, Rola polskich aptek w działalności ruchu oporu 1939-1945, [w:] Andrzej Brygidyn, Magdalena Brygidyn-Paszkiewicz, Wspomnienia i relacje żołnierzy Sanockiego Obwodu Związku Walki Zbrojnej – Armii Krajowej 1939-1944, Sanok 2012, s. 131, ISBN 978-83-903080-5-0 .
- ↑ II. W ziemi sanockiej 1920–1930. W: Stanisław Proń: Szukałem człowieka. Wspomnienia. Kraków: Muzeum Farmacji Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2016, s. 64. ISBN 978-83-933657-8-4.
- ↑ a b c Akta miasta Sanoka. Wykaz ulic i mieszkań w mieście Sanoku 1931 r. (zespół 135, sygn. 503). AP Rzeszów – O/Sanok, s. 53.
- ↑ Alojzy Zielecki, Opieka społeczna i zdrowotna. Społeczeństwo Sanoka u progu XX wieku, W epoce autonomii galicyjskiej w: Sanok. Dzieje miasta, Praca zbiorowa pod redakcją Feliksa Kiryka, Kraków 1995, s. 469.
- ↑ Handbuch des Statthalterei-Gebietes in Galizien für das Jahr 1861. Lwów: 1861, s. 393.
- ↑ Kronika. Zmiana własności. „Gazeta Sanocka”, s. 4, Nr 76 z 13 września 1896.
- ↑ Edward Zając: Szpital Powszechny w Sanoku. www.zozsanok.pl. [dostęp 2012-12-09]. (pol.). (pdf) s. 31.
- ↑ Alojzy Zielecki, W epoce autonomii Galicyjskiej. Sanok siedzibą organów państwowych i samorządowych. Struktury organizacyjne miasta, w: Sanok. Dzieje miasta, Praca zbiorowa pod redakcją Feliksa Kiryka, Kraków 1995, s. 380.
- ↑ Szematyzm Królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkim Księstwem Krakowskiem na rok 1902. Lwów: 1902, s. 719.
- ↑ Alojzy Zielecki, W epoce autonomii Galicyjskiej. Społeczeństwo Sanoka u progu XX wieku. Opieka społeczna i zdrowotna, w: Sanok. Dzieje miasta, Praca zbiorowa pod redakcją Feliksa Kiryka, Kraków 1995, s. 469.
- ↑ Szematyzm Królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkim Księstwem Krakowskiem na rok 1907. Lwów: 1907, s. 762.
- ↑ Wojciech Sołtys, Budownictwo, przemysł, rzemiosło i handel, Pomiędzy wojnami światowymi 1918–1939, w: Sanok. Dzieje miasta, Praca zbiorowa pod redakcją Feliksa Kiryka, Kraków 1995, s. 536.
- ↑ Urzędowy spis lekarzy uprawnionych do wykonywania praktyki lekarskiej oraz aptek w Rzeczypospolitej Polskiej. Warszawa: 1925, s. 72.
- ↑ Spis abonentów sieci telefonicznych państwowych i koncesjonowanych w Polsce (z wyjątkiem m. st. Warszawy). Warszawa: Ministerstwo Poczt i Telegrafów, 1932, s. 514.
- ↑ Edmund Słuszkiewicz: Przewodnik po Sanoku i Ziemi Sanockiej. Sanok: Polskie Towarzystwo Tatrzańskie, 1938, s. 69.
- ↑ Urzędowy spis: lekarzy, lekarzy-dentystów, farmaceutów, felczerów, pielęgniarek, położnych, uprawnionych i samodzielnych techników dentystycznych oraz wykazy: aptek, szpitali, ubezpieczalni społecznych,ośrodków zdrowia, przychodni samodzielnych oraz centrali i filii Państwowej Szkoły Higieny Cz.VIII Apteki. Warszawa: Samorz. Instytut Wydawniczy, 1939, s. 21.
- ↑ Spis Właścicieli Kont Czekowych w Pocztowej Kasie Oszczędności: według stanu z dnia 30 września 1934 r.. Warszawa: Pocztowa Kasa Oszczędności, 1934, s. 586.
- ↑ Spis Abonentów sieci telefonicznych Państwowych i Koncesjonowanych w Polsce (z wyjątkiem m. st. Warszawy) na 1938 r.. Warszawa: Państwowe Przedsiębiorstwo „Polska Poczta, Telegraf i Telefon”, 1938, s. 622.
- ↑ Książka telefoniczna. 1939. s. 706. [dostęp 2015-05-26].
- ↑ Urzędowy spis: lekarzy, lekarzy-dentystów, farmaceutów, felczerów, pielęgniarek, położnych, uprawnionych i samodzielnych techników dentystycznych oraz wykazy: aptek, szpitali, ubezpieczalni społecznych,ośrodków zdrowia, przychodni samodzielnych oraz centrali i filii Państwowej Szkoły Higieny Cz.III Farmaceuci. Warszawa: Samorz. Instytut Wydawniczy, 1939, s. 49.
- ↑ Edward Zając: Szpital Powszechny w Sanoku. www.zozsanok.pl. [dostęp 2013-07-27]. (pol.). (pdf) s. 73.
- ↑ Edward Zając: Szpital Powszechny w Sanoku. www.zozsanok.pl. [dostęp 2013-07-27]. (pol.). (pdf) s. 73-74.
- ↑ Andrzej Brygidyn: Kryptonim „San”. Żołnierze sanockiego Obwodu Związku Walki Zbrojnej – Armii Krajowej 1939-1944. Sanok: Społeczny Komitet Wydawniczy „San”, 1992, s. 72.
- ↑ Stanisław Kawski: Apteka obwodowa – pomoc więźniom. W: Andrzej Brygidyn, Magdalena Brygidyn-Paszkiewicz: Wspomnienia i relacje żołnierzy Sanockiego Obwodu Związku Walki Zbrojnej – Armii Krajowej 1939-1944. Sanok: 2012, s. 129. ISBN 978-83-903080-5-0.
- ↑ Maria Matuła. Uszanujmy starą nazwę: Aptekarka. „Tygodnik Sanocki”, s. 6, 17 lipca 2009. ISSN 1232-6534. (pol.).
- ↑ Program uroczystości jubileuszu 25-lecia istnienia Z. S. w Sanoku w dniach 19, 20 i 21 maja 1933. W: Jednodniówka wydana z racji jubileuszu 25-lecia istnienia i działalności Związku Strzeleckiego na terenie Sanoka i ziemi sanockiej 1908–1933. Sanok: 21 maja 1933, s. 39.
- ↑ Andrzej Romaniak: Pamiątki po 2 Pułku Strzelców Podhalańskich z Sanoka. Katalog zbiorów. Sanok: Muzeum Historyczne w Sanoku, 2003, s. 33, 60, 77. ISBN 83-919305-0-5.
- ↑ Andrzej Romaniak: Sanok. Fotografie archiwalne – Tom II. Wydarzenia, uroczystości, imprezy. Sanok: Muzeum Historycznemu w Sanoku, 2011, s. 6, 44-47, 54-63, 216-219. ISBN 978-83-60380-30-7.
- ↑ Biogram Janusza Szubera. W: Janusz Szuber: Apokryfy i epitafia sanockie. Sanok: 1995, s. 7.
- ↑ Janusz Szuber: Mojość. Sanok: Oficyna Wydawnicza Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Grzegorza z Sanoka w Sanoku, 2005, s. 12. ISBN 83-919470-8-4.
Bibliografia
edytuj- Alina Bilska. Czar starych aptek. „Nowiny”, s. 5, Nr 305 z 24-26 grudnia 1984.
- Andrzej Brygidyn: Kryptonim „San”. Żołnierze sanockiego Obwodu Związku Walki Zbrojnej – Armii Krajowej 1939-1944. Sanok: Społeczny Komitet Wydawniczy „San”, 1992, s. 69-74.
- Edward Zając: Szpital Powszechny w Sanoku. zozsanok.pl. [dostęp 2014-05-24].
- Stanisław Kawski: Apteka obwodowa – pomoc więźniom. W: Andrzej Brygidyn, Magdalena Brygidyn-Paszkiewicz: Wspomnienia i relacje żołnierzy Sanockiego Obwodu Związku Walki Zbrojnej – Armii Krajowej 1939-1944. Sanok: 2012, s. 129-130. ISBN 978-83-903080-5-0.
- Stanisław Kawski: Rola polskich aptek w działalności ruchu oporu 1939-1945. W: Andrzej Brygidyn, Magdalena Brygidyn-Paszkiewicz: Wspomnienia i relacje żołnierzy Sanockiego Obwodu Związku Walki Zbrojnej – Armii Krajowej 1939-1944. Sanok: 2012, s. 131-134. ISBN 978-83-903080-5-0.