Ejszyszki

miasto na Litwie

Ejszyszki (lit. Eišiškės; biał. Эйшышкі; jidysz איישישאָק Ejsziszok lub איישישוק Ejsziszuk[potrzebny przypis]) – miasto na Litwie położone na południe od Wilna, w rejonie solecznickim, tuż przy granicy z Białorusią, na Wysoczyźnie Podlasko-Białoruskiej, na historycznym Szlaku im. Marszałka Józefa Piłsudskiego[1], uznawane za najbardziej polskie miasto na świecie[2], zamieszkane przez 3,5 tys. mieszkańców (2011), wśród których dominują Polacy (83,26%), a poza nimi Litwini (8,37%), Rosjanie, Cyganie, Białorusini i inni[3]. Jeszcze w 1990 r. ponad 90% mieszkańców uważało się za Polaków, jest to zatem najbardziej polskie miasto świata poza współczesną Polską. Rolę lokalnego ośrodka podkreśla także położenie przy granicy białorusko-litewskiej (przejście graniczne w Ejszyszkach), która oddziela rejon solecznicki zamieszkany w 80% przez Polaków od rejonu werenowskiego na Białorusi, w którym Polacy stanowią 83% mieszkańców.

Ejszyszki
Eišiškės
Ilustracja
Centrum miasta
Herb
Herb
Państwo

 Litwa

Okręg

 wileński

Starosta

Mirosław Bogdziun

Populacja (2005)
• liczba ludności


3 688

Nr kierunkowy

380

Kod pocztowy

LT-17116

Położenie na mapie Litwy
Mapa konturowa Litwy, na dole nieco na prawo znajduje się punkt z opisem „Ejszyszki”
Ziemia54°10′N 25°00′E/54,166667 25,000000

Miasto królewskie położone było w końcu XVIII wieku w powiecie lidzkim województwa wileńskiego[4].

Historia

edytuj
 
Pomnik upamiętniający powstańców styczniowych

Kroniki litewskie z XVI w. wspominają, że Ejszyszki założył Ejkszis[5]. Według legendy, nazwa miasta wywodzi się od jednego z najdzielniejszych wojów litewskich, Eisziusa, który dostał te ziemie w XI wieku w nagrodę za odzyskanie ich od książąt ruskich[potrzebny przypis]. Na przełomie XV i XVI w. Ejszyszki należały do ważniejszych miast Wielkiego Księstwa Litewskiego[5]. Prawa miejskie nadał osadzie król Jan III Sobieski w XVII wieku. Przez miasto przebiegał ważny szlak z Wilna do Krakowa. Mimo to miasto nie rozwinęło się nigdy w większy ośrodek. Miasto złożone jest z dwóch części, na kształt ósemki, w przewężeniu której jest obniżenie rzeki Wersoki. Obie części ukształtowały się jeszcze w końcu XIII w. Południowa część jest większa. Dawny plac rynkowy z przyległymi uliczkami od 1969 roku jest zabytkiem urbanistycznym. Ejszyszki były znane przede wszystkim ze swych czwartkowych jarmarków na Wniebowstąpienie Pańskie, które odbywały się od 1672 roku.

W Rzeczypospolitej Obojga Narodów Ejszyszki były centrum starostwa, do którego według inwentarza z 1775 r. należały miasteczko Ejszyszki z dworem oraz wsie: Tausiuny, Niewosze, Kubańce, Giełuńce, Dejnowo, Gilwiniszki, Żuklańce, Jakańce, Wiżance, Krumince, Giniuńce, Butwidańce, Widyniańce, Komurańce, Bartele, Koledańce[6][7].

Starostami ejszyskimi byli m.in. Iwan Wiśniowiecki, Lew Semenowicz Czyż (Czyżewicz)[8], Hrehory Wołłowicz, Jan z Kolędzic Kotecki[7][9], Józef Sołłohub, a w 1788 r. starostwo zostało wydzierżawione Ludwikowi Tyszkiewiczowi i jego żonie Konstancji z Poniatowskich[9].

Na początku XIX wieku niedaleko Ejszyszek na wzgórzu, które do dziś nazywane jest Majakiem, znajdowała się stacja telegrafu optycznego linii Warszawa-Petersburg.

W 1863 roku po wybuchu powstania styczniowego wikary parafii ejszyskiej, ks. Józef Horbaczewski, jako pierwszy w powiecie lidzkim ogłosił Manifest Rządu Tymczasowego. Miejscowi powstańcy dołączyli do oddziału Ludwika Narbutta. Wśród powstańców z Ejszyszek był między innymi malarz i grafik Michał Elwiro Andriolli. W 150 rocznicę powstania styczniowego na centralnym placu miasteczka odsłonięto pomnik upamiętniający to wydarzenie.

Odzyskanie niepodległości i II Rzeczpospolita

edytuj

Jesienią 1918 roku w mieście powstała Samoobrona Ejszyska – polska organizacja wojskowa mająca na celu obronę Ejszyszek przed bolszewikami. Jej organizatorem był kpt. Kazimierz Ilcewicz[10]. 7 czerwca 1919 roku miasto wraz z całym powiatem lidzkim weszło w skład okręgu wileńskiego Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich – tymczasowej polskiej jednostki administracyjnej[11]. Latem 1920 roku Ejszyszki zostały ponownie zajęte przez bolszewików, a ponownie odbite przez Polaków we wrześniu 1920 r.

W latach II Rzeczypospolitej miejscowość była siedzibą wiejskiej gminy Ejszyszki, w której na 10,5 tys. mieszkańców w 1921 r. ponad 96% stanowili Polacy. Natomiast miasto było zamieszkiwane przez 2382 osoby, w tym Polaków 1688 (70,86%), Żydów 687 (28,84%) i 7 Tatarów (0,3%)[12]. Ejszyszki słynęły w tamtym czasie z jarmarków, szczególnie znanych z handlu końmi i bydłem.

II wojna światowa

edytuj
 
Pomnik upamiętniający mieszkańców, którzy w latach 1939–1959 zginęli, zostali wywiezieni lub zmuszeni do opuszczenia Ejszyszek i okolic

We wrześniu 1941 r. małe miejscowe getto żydowskie zostało zlikwidowane przez kilkunastu Niemców i współpracujących z nimi litewskich szaulisów i policjantów (to właśnie szaulisi i policjanci byli bezpośrednimi wykonawcami likwidacji); ten sam oddział wymordował wcześniej ludność żydowską w Niemenczynie, Nowej Wilejce i Jaszunach. Z meldunku niemieckiego dowódcy grupy likwidacyjnej, kierowanej przez obersturmführera Gamanna wynika, że zamordowano wtedy 921 mężczyzn, 1851 kobiet i 814 dzieci. Pomordowanych zakopano w dołach na obrzeżach miasteczka[13].

W 2005 roku amerykańska profesor żydowskiego pochodzenia Yaffa Eliach udzieliła gazecie The New York Times wywiadu, w którym twierdziła, że 19 października 1944 roku około godziny 23:00 w Ejszyszkach doszło do „pogromu ludności żydowskiej”, w wyniku którego miały zginąć dwie osoby pochodzenia żydowskiego (Cipora Sonenson i jej syn Chaim), a ona sama miała być naocznym świadkiem tych wydarzeń. W akcji tej, zdaniem Yaffy Eliach, miał brać udział 150-osobowy oddział polski, w tym około 80 umundurowanych żołnierzy Armii Krajowej, a akcja miała być wymierzona bezpośrednio w cywilną ludność żydowską. Yaffa Eliach stwierdziła także, że NKWD po tej akcji przeprowadziło własne śledztwo, w wyniku którego większość uczestników pogromu została wykryta, aresztowana i osądzona w Wilnie oraz skazana na wieloletnie kary pozbawienia wolności i zesłanie na Syberię[14].

Z wersją wydarzeń podawaną przez Yaffę Eliach nie zgodził się prof. Marek Jan Chodakiewicz[15]. W książce poświęconej wydarzeniom w Ejszyszkach twierdzi on, że zajść tych nie można nazwać pogromem, a jedynie przypadkową tragedią mającą miejsce w trakcie działań wojennych. Według Chodakiewicza dwie ofiary ataku zginęły przypadkowo, a właściwym celem ataku oddziału AK miało być porwanie zakwaterowanego w tym domu kapitana radzieckiego wywiadu wojskowego. Oficer mieszkał w domu Sonensonów, gdyż mąż zabitej Cipory Sonenson, Mosze, działał jako współpracownik NKWD. Z analizowanych przez Chodakiewicza materiałów NKWD wynika, że około 30 świadków tego wydarzenia, będących narodowości żydowskiej, nie ucierpiało w żaden sposób na skutek działań oddziału AK.

Do wersji prof. Eliach krytycznie odniósł się też Adam Michnik. Twierdził on, że Yaffa Eliach wychodząc od oskarżenia żołnierzy o zabójstwo dwóch osób dochodzi do bezpodstawnych oskarżeń całej Armii Krajowej o antysemityzm i zabójstwa na tle narodowościowym, co – jak twierdzi Michnik – dowodzi braku dobrej woli i bezstronności u autorki[16][17].

Tylko niektórym żydowskim mieszkańcom – dzięki pomocy miejscowych Polaków ryzykujących życie własne i swoich rodzin – udało się przetrwać okres okupacji niemieckiej. Przykładem jest Kazimierz Korkuć s. Władysława (1906-1986), który uratował 28 Żydów i pomagał ukrywać 70 innych. Kazimierz Korkuć został uhonorowany w 1973 r. tytułem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata[18]. We wsi Janiance Antoni Sienkiewicz ukrywał rodzinę żydowską, za co policja litewska rozstrzelała jego rodzinę i ukrywanych żydów, a zabudowania spaliła. W Romaszkańcach Niemcy rodzinę Wołyńców wraz z całą rodziną Żydów zamordowali i spalili zabudowania. W Macuńcach zastrzelili Józefa Borowskiego wraz z całą rodziną. W Wierzańcach zastrzelono Leokadię Daglis za to, że ukrywała żydowskie dziecko[19]. Po II wojnie uratowani w większości wyjechali z Ejszyszek.

W okresie okupacji niemieckiej Ejszyszki i okolice były rejonem silnego zgrupowania AK dowodzonego przez por. Jana Borysewicza ps. „Krysia” (650 żołnierzy). W rezultacie okolice znalazły się pod całkowitą kontrolą Polskiego Państwa Podziemnego od początku 1944 r. W czerwcu 1944 r. zdobyto miasteczko Ejszyszki, rozbrajając policjantów, wojskowych (LTV) i urzędników litewskich, którzy prześladowali miejscową ludność. Zaatakowano także strażnice graniczne w Krakszlach i Kaszetach (na granicy z Bezirk Bialystok). Wzięci do niewoli litewscy kolaboranci zostali rozbrojeni i odesłani w kalesonach bez guzików do Wilna[19].

W okresie od sierpnia 1944 r. do stycznia 1945 r. oddziały podlegające komendantowi „Krysi” chroniły ludność przed łapankami i poborem do sowieckiego wojska, przed aresztowaniami NKWD, zwalczały agenturę sowieckich służb specjalnych. Prowadzono nasłuch radiowy, był też powielacz na którym odbito ostatni numer partyzanckiego pisma „Szlakiem Narbutta”. W nocy z 6 na 7 grudnia 1944 roku oddział por. AK Jana Borysewicza zdobył Ejszyszki po raz drugi, tym razem z rąk Sowietów, rozbił areszt sowieckiego NKWD, z którego uwolnił 34 przetrzymywanych tam więźniów, zniszczył dokumentację NKWD i miejscowej placówki prosowieckiego Związku Patriotów Polskich. Był to jeden z największych sukcesów polskiego podziemia zbrojnego na ziemiach ponownie okupowanych przez Sowietów po 1944 r., osiągnięty kosztem dwóch poległych własnych żołnierzy[20][21][22].

Po II wojnie światowej

edytuj
 
Współczesny gmach starostwa

W 1944 r. miasteczko ponownie było zajęte przez Sowietów. Krótko było stolicą rejonu. Duża część polskiej ludności wyjechała do Polski, a pozostali poddani zostali represjom, wywózkom, wywłaszczonych zmuszano do wstąpienia do kołchozów. Po powstaniu wileńskim od lipca 1944 r., w okolicy Ejszyszek NKWD prowadziło obławy na żołnierzy i oficerów polskiej konspiracji niepodległościowej.

25 grudnia 1944 r. NKWD aresztowało w Ejszyszkach kapelana AK, ks. Mikołaja Tappera, ps. "Żaba", który po torturach został rozstrzelany 15/17 sierpnia 1945 r. w Wilnie[23].

W Republice Litewskiej

edytuj

W listopadzie 2011 r. w Ejszyszkach odsłonięto pomnik poświęcony byłym mieszkańcom Ejszyszek i okolic, którzy w latach 1939 – 1959 zginęli, zostali wywiezieni lub zmuszeni do opuszczenia ojczystych stron. Strukturę pomnika stanowi krzyż z tablicami intencyjnymi po bokach oraz epitafium, na które złożyły się słowa kardynała Stefana Wyszyńskiego Gdy zanika ludzka pamięć, zaczynają mówić kamienie. W 2000 r. otwarto Dom Polski. Działa Towarzystwo Miłośników Ziemi Ejszyskiej[24]. Miasto jest prężnym ośrodkiem kultury polskiej (m.in. zespół „Ejszyszczanie”, Międzynarodowy Festiwal Muzyki Chóralnej „O ZŁOTĄ WSTĘGĘ SOLCZY”[25]). Gości Międzynarodowy Festiwal Poezji "Maj nad Wilią"[26]. Pomimo że miasto jest etnicznie polskie, to znajdują się tu dwa gimnazja: jedno samorządowe polskie z 476 uczniami i drugie rządowe litewskie z 358 uczniami[27].

Na trasie najstarszej pieszej pielgrzymki na Wileńszczyźnie z Ejszyszek do Ostrej Bramy[28].

Zabytki

edytuj
 
Kościół Wniebowstąpienia Pańskiego

Najważniejszym zabytkiem Ejszyszek jest kościół p.w. Wniebowstąpienia Pańskiego, wybudowany w latach 18461852. We wnętrzu znajduje się kilka zabytkowych obrazów. Na miejscowym cmentarzu w końcu 2009 roku powstała kwatera wojenna, w której złożono szczątki żołnierzy Armii Krajowej[29].

Ludzie związani z Ejszyszkami

edytuj
 
Pomnik Teodora Narbutta
Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie związani z Ejszyszkami.

Miasta partnerskie

edytuj

Galeria

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. Ejszyszki | Soleczniki.pl [online], www.soleczniki.pl [dostęp 2024-05-23].
  2. Najbardziej polskie miasto na świecie. Dyrektor Domu Polskiego w Ejszyszkach mówi o życiu rodaków na Litwie | Niezalezna.pl [online], niezalezna.pl [dostęp 2024-06-10].
  3. 2011 m. surašymo duomenys
  4. Вялікі гістарычны атлас Беларусі Т.2, Mińsk 2013, s. 88.
  5. a b Deiminta Keršytė, Agnė Rymkevičiūtė, Vidas Dusevičius, Historia miejscowości [online] [dostęp 2024-05-20] (pol.).
  6. Czesław Malewski: Polskie miasteczko na pograniczu litewsko–białoruskim. „Nasza Gazeta” 2 (491). [dostęp 2024-03-24].
  7. a b Ejszyszki. soleczniki.pl, 2010-11-24. [dostęp 2024-03-24].
  8. Adam Boniecki: Poczet rodów w Wielkim Księstwie Litewskim w XV i XVI w.. Warszawa: 1883, s. 42.
  9. a b Jonas Ziminskas. Starostwo ejszyskie przed 150 laty. „„Ziemia Lidzka””. 7–8, s. 91, lipiec – sierpień 1938. 
  10. Lech Wyszczelski: Wstępna faza walk. W: Lech Wyszczelski: Wojna polsko-rosyjska 1919–1920. Wyd. 1. Warszawa: Bellona, 2010, s. 47–48. ISBN 978-83-11-11934-5.
  11. Dz. Urz. ZCZW z 1919 r. Nr 5, poz. 41
  12. Skorowidz miejscowości RP, GUS 1923, s. 10
  13. www.kresy.pl; Wileńskie panienki i zaścianki
  14. Yaffa Eliach, Pogrom at Eishyshok, „The New York Times”, http://www.nytimes.com/ref/opinion/27opclassic.html
  15. Marek Jan Chodakiewicz, Ejszyszki. Kulisy zajść w Ejszyszkach. Epilog stosunków polsko-żydowskich na Kresach 1944–1945, Wydawnictwo Fronda, Warszawa 2003
  16. Adam Michnik, Bezrozumny fanatyzm, „Gazeta Wyborcza”, 8 sierpnia 1996
  17. Paweł Wroński, recenzja książki Marka J. Chodakiewicza, „Gazeta Wyborcza”
  18. Księga Sprawiedliwych wśród Narodów Świata. Ratujący życie podczas Holocaustu. Polska, tom I, red. naczelny Izrael Gutman, Kraków 2009, s. 324
  19. a b Zajścia w Ejszyszkach po zagładzie Żydów | Kurier Wileński [online], kurierwilenski.lt [dostęp 2017-11-23] (pol.).
  20. ejszyszki [online], www.promemoria.pl [dostęp 2017-11-23] [zarchiwizowane z adresu 2016-03-05].
  21. Muzeum Armii Krajowej im. Generała Emila Fieldorfa - Nila [online], www.muzeum-ak.pl [dostęp 2017-11-23] [zarchiwizowane z adresu 2014-06-15].
  22. Jan Borysewicz „Krysia” [online], www.fundacjapamietamy.pl [dostęp 2017-12-31] [zarchiwizowane z adresu 2014-06-15] (pol.).
  23. MIKOŁAJ TAPPER — MARTYROLOGIUM [online], www.swzygmunt.knc.pl [dostęp 2023-11-10].
  24. Telewizja Polska S.A, Mackiewicz w oczach młodej generacji: Rozmowa z Barbarą Jundo-Kaliszewską [online], wilno.tvp.pl [dostęp 2024-04-23] (pol.).
  25. IX MIĘDZYNARODOWY FESTIWAL MUZYKI CHÓRALNEJ „O ZŁOTĄ WSTĘGĘ SOLCZY” [online], chortownia.org [dostęp 2024-06-03].
  26. Romuald Mieczkowski, ZAWIROWANIA NA FINISZU ROKU, Z NADZIEJĄ NA LEPSZE, „Znad Wilii”, 2023.4(96), s. 10 [dostęp 2024-04-23] (pol.).
  27. Šalčininkų rajono savivaldybė - Pagalba mokytojui [online], www.salcininkai.lt [dostęp 2017-11-23] [zarchiwizowane z adresu 2014-12-29].
  28. 33. Pielgrzymka Ejszyszki-Ostra Brama u stóp Matki Miłosierdzia [online], Wilnoteka [dostęp 2024-05-29] (pol.).
  29. Szczątki żołnierzy AK spoczęły w Ejszyszkach. Rzeczpospolita, 2009-11-07. [dostęp 2009-11-07].

Linki zewnętrzne

edytuj