Wikipedia

Historia Syrii

Historia Syrii sięga osadnictwa okresu paleolitu.

Starożytna Syria edytuj

Osobne artykuły: Syria starożytna i Syria (prowincja rzymska).

Pierwsze państwo na terytorium Syrii to Ebla, po raz pierwszy wymieniona w tekście syryjskim datowanym na ok. 2500-2400 p.n.e. Później była ważną prowincją rzymską, podbitą w roku 64 p.n.e. przez Pompejusza. Pozostała pod panowaniem rzymskim (bizantyjskim) do roku 637, kiedy została podbita przez muzułmanów.

Średniowiecze edytuj

W latach 633-640 Syria została podbita przez Arabów. W 661 roku Damaszek stał się stolicą kalifatu Umajjadów, stając się centrum kulturalnym świata islamu. Po przeniesieniu przez Abbasydów stolicy do Bagdadu w 750 roku Syria znalazła się na obrzeżach muzułmańskiego świata. W 944 władzę w Syrii przejęła lokalna dynastia Hamdanidów. Po jej wygaśnięciu w 1003 Syria znalazła się w sferze wpływów Fatymidów. W 1078 roku Syrię podbili Seldżukidzi. W wyniku I krucjaty znaczna część Syrii znalazła się pod panowaniem krzyżowców. Utworzyli oni Hrabstwo Trypolisu i Księstwo Antiochii. W islamskiej części Syrii po upadku Seldżuków władzę w 1127 przejęła dynastia Zangidów, której udało się odzyskać Damaszek. W 1174 Zangidzi zostali obaleni przez Saladyna, który założył dynastię Ajjubidów. W 1250 Ajjubidów zastąpili Mamelucy, którzy do 1291 roku zdobyli wszystkie posiadłości krzyżowców. W 1516 Syrię zdobyli Turcy osmańscy.

Panowanie osmańskie edytuj

Po podboju przez Turków Syrię podzielono na wilajety Damaszku, Aleppo i Trypolisu. W 1660 wydzielono wilajet Sydonu. W XVIII wieku paszowie poszczególnych wilajetów zaczęli zdobywać stopniowo coraz większą władzę, tocząc między sobą nieustanne wojny o ziemie. W 1775 pasza Ahmad al-Dżazzar zajął całą południową i centralną Syrię. Po jego śmierci w 1804 roku zapanowała kompletna anarchia. W 1831 Syrię zajęły wojska paszy Egiptu Muhammada Alego, jednak na skutek nacisków europejskich mocarstw Egipt musiał zwrócić Syrię Turcji w 1841. Pod koniec XIX wieku w Syrii doszło do odrodzenia kulturalnego Arabów, a następnie do ukształtowania się arabskiego ruchu narodowego, którego celem stało się z czasem utworzenie odrębnego państwa[1].

1 września 1918 Syria została zajęta przez wojska brytyjskie, wspomagane przez arabskich powstańców.

Lata międzywojenne edytuj

 
Mapa mandatu Syrii

Na mocy traktatu wersalskiego, tureckie posiadłości na Bliskim Wschodzie oddano pod mandat francusko-brytyjski. 8 marca 1920 syryjski Kongres Narodowy proklamował niepodległość Królestwa Wielkiej Syrii. Jej królem został ogłoszony Fajsal I. 24 kwietnia 1920 Francja i Wielka Brytania dokonały podziału Bliskiego Wschodu, w wyniku którego terytorium Wielkiej Syrii przypadło Francji[2]. 28 lipca 1920 oddziały francuskie wkroczyły do Damaszku, obalając rządy Fajsala. W sierpniu 1920 Francuzi dokonali podziału Wielkiej Syrii. Wydzielono Wielki Liban, większy trzykrotnie od dawnego sandżaku Libanu. Utworzono sandżak Aleksandretty. Pozostałą część Syrii podzielono wedle kryteriów religijnych na 4 państewka: Damaszek, Aleppo, Latakię i Dżabal ad-Duruz. W 1925 Damaszek i Aleppo połączono w jedno państwo nazwane Republiką Syryjską. W 1930 nadano Syrii konstytucję, zaś 1936 podpisano traktat, który zobowiązywał Francję do przyznania Syrii pełnej niepodległości. W 1939 Aleksandrettę przekazano Turcji. W 1940 roku Syria znalazła się pod władzą rządu Vichy. Po wyzwoleniu w 1941 komitet Wolnej Francji ogłosił niepodległość Syrii, która została oficjalnie ogłoszona przez Syrię w 1943. W 1944 do państwa syryjskiego przyłączone zostały Latakia i Dżabal ad-Duruz. W 1945 Syria współtworzyła ONZ.

Syria współczesna edytuj

 
Nazim al-Kudsi

W 1946 ostatnie wojskowe oddziały francuskie i brytyjskie opuściły Syrię. Ogłoszono republikę, na czele której stanął Szukri al-Kuwatli. W 1947 odbyły się pierwsze wybory do parlamentu. W tym samym roku drogą zjednoczenia dwóch partii: Partii Odrodzenia Arabskiego (arab. Hizb al-Baas al-Arabi), założonej przez Michela Aflaqa i Salah ad-Din al-Bitara oraz Arabskiej Partii Socjalistycznej (arab. Al-Hizb al-Arabi al-Isztiraki) Akram al-Hauraniego, założona została partia Baas. Twórcy pierwszej z wymienionych formacji czerpali inspirację z europejskich nowoczesnych ruchów nacjonalistycznych, podczas gdy druga z partii zaliczała się do skrajnej lewicy[3]. Choć wówczas organizacja cieszyła się niewielkim poparciem to w następnych latach miała ona odegrać w syryjskiej polityce bardzo ważną rolę. W 1948 wojska syryjskie wzięły udział w I wojnie z Izraelem. Armia nie odniosła większych sukcesów, a jedynym „zwycięstwem” było zajęcie pasa ziemi nad Jeziorem Galilejskim.

W marcu 1949 miał miejsce zamach stanu, po którym władzę przejął generał Husni az-Za’im. Zaczął wprowadzanie w życie projektów budowlanych (szkoły, szpitale, drogi, tama na Eufracie, budowa portu w Latakii), wzywał kobiety do zaprzestanie noszenia kwefów i opracował projekt świeckiej konstytucji. Nie rządził długo, albowiem w sierpniu tego samego roku został obalony w wyniku kolejnego zamachu stanu, dokonanego przez pułkownika Samiego al-Hinnawiego. W tym samym roku odbyły się wybory parlamentarne, w których wzięły udział kobiety. W grudniu 1949 miał miejsce trzeci z kolei zamach stanu, na czele którego stanął pułkownik Adib asz-Sziszakli[4]. Według niektórych źródeł jego ostatecznym celem była budowa homogenicznego, arabskiego i muzułmańskiego (sunnickiego) państwa[5]. Wobec braku reformy rolnej, w 1951 i 1952 chłopi z inspiracji Partii Socjalistycznej zorganizowali wystąpienia antyfeudalne[6]. Powstania doprowadziły do pewnych ustępstw ze strony wojskowego rządu[7]. Organizacje opozycyjne względem junty w listopadzie 1953 utworzyły Front Narodowego Sprzeciwu. Miesiąc wcześniej partie zbojkotowały wybory parlamentarne, w których wystartował jedynie prezydencki Arabski Ruch Wyzwolenia, zdobywając komplet mandatów[7].

W 1954 asz-Sziszakli został obalony, a władzę na krótko objął Haszim al-Atassi[8]. Po obaleniu dyktatury wojskowej, partia Baas stała się najpopularniejszą partią w kraju. Głosząca potrzebę reform, równość i jedność Arabów (bez względu na wyznanie) zyskała popularność wśród uczniów szybko rozwijającego się szkolnictwa, którzy w znacznej części pochodzili z niższych warstw społecznych lub z dyskryminowanych przez asz-Sziszaklego mniejszości religijnych. Z partią Baas sympatyzowali także urzędnicy, zatrudnieni w rozbudowującym się aparacie biurokratycznym powstającym na potrzeby urbanizacji i gospodarczego interwencjonizmu państwa[9]. Na skutek puczu przywrócono system demokratyczny. We wrześniu 1955 odbyły się wybory parlamentarne, a prezydentem został ponownie Szukri al-Kuwatli. Za jego rządów Syria zaczęła zbliżać się do krajów socjalistycznych. W 1957 otrzymała pomoc od Związku Radzieckiego, co miało trwać przez następne 12 lat. Syria sprzeciwiła się powstaniu Paktu Bagdadzkiego. U schyłku swojej kadencji, al-Kuwatli uczestniczył w negocjacjach nad utworzeniem w 1958 Zjednoczonej Republiki Arabskiej, na czele której stanął egipski prezydent Gamal Abdel Naser. W 1959 al-Kuwatli pokłócił się z Naserem, co było końcem jego kariery politycznej[10]. 22 lutego 1958 Syria wraz z Egiptem połączyły się w jednoczoną Republikę Arabską. Prezydent Egiptu Gamal Abdel Naser mianował rząd ZRA, w którym było wielu Syryjczyków. Dokonano wtedy reformy rolnej, w wyniku której znacjonalizowano ziemię i rozdano ją chłopom. W 1958 najbardziej wpływowy przywódca Partii Baas Akram al-Hawrani został wiceprezydentem kraju, już rok później został tego stanowiska pozbawiony. Pretekstem dla podjęcia tej decyzji przez prezydenta Nasera były niskie wyniki wyborcze polityków wywodzących się z Partii Baas uzyskane w lipcu 1959 w wyborach do lokalnych rad Unii Narodowej[11]. W lipcu 1961 znacjonalizowano wszystkie banki prywatne. 28 września 1961 władzę w Syrii przejęli oficerowie, którymi kierował Abd al-Karim an-Nahlawi. Syria odłączyła się od ZRA. Prezydentem został wybrany Nazim al-Kudsi. Będąc przeciwnikiem socjalizmu, zwrócił część ziemi i fabryk poprzednim właścicielom. Całkowicie zmienił kierunek syryjskiej polityki zagranicznej, w której w latach 1958-1961 dominował panarabizm, starając się zawrzeć trwały sojusz ze Stanami Zjednoczonymi i niechętnymi Naserowi rządami Arabii Saudyjskiej, Libanu i Jordanii. Wdrożył również program reprywatyzacji syryjskiej gospodarki i uzyskał dla kraju kredyty z Banku Światowego. Za jego rządów z armii syryjskiej usunięto oficerów sympatyzujących z naseryzmem oraz z socjalistyczną i panarabską partią Baas[12]. Kudsi został obalony 28 marca 1962 przez an-Nahlawiego, który go aresztował. Kolejny zamach stanu, dokonany przez Abd al-Karima Zahr ad-Dina, przywrócił do władzy Kudsiego. Po powrocie do władzy prezydent usiłował naprawić relacje z Naserem i z syryjskimi socjalistami, powołując rząd naserysty Baszira al-Azmy, który powrócił do wdrażania w kraju zarzuconej w 1961 reformy rolnej[13], jednak nie zdołał przekonać do siebie lewicy.

Rządy partii Baas edytuj

Osobny artykuł: Zamach stanu w Syrii (1963).

8 marca 1963 partia Baas, a ściślej sformowany przez związanych z nią oficerów Komitet Wojskowy, dokonała zamachu stanu i przejęła władzę. Do przyspieszenia działań Komitet Wojskowy skłonił udany zamach stanu w Iraku, przeprowadzony przez iracką gałąź partii Baas[14]. Na czele państwa stanęła po przewrocie Narodowa Rada Dowództwa Rewolucji, złożona z dwunastu członków partii Baas i ośmiu naserystów oraz ludzi niezwiązanych z żadną organizacją. Do rządu dopuszczono, obok oficerów, także polityków cywilnych (jeden z twórców partii Baas Salah ad-Din al-Bitar został jej pierwszym przewodniczącym). Jeszcze na przełomie marca i kwietnia 1963 zwolennicy partii Baas, na czele z ministrem spraw wewnętrznych gen. Aminem al-Hafizem usunęli naserystów z wojska. Doprowadziło to do wystąpienia zwolenników Nasera (który odnosił się do partii Baas z głęboką niechęcią) i nowego zbliżenia z Egiptem także z rządu. 18 lipca 1963 naseryści pod wodzą płk. Dżasima Alwana podjęli próbę przejęcia władzy drogą kolejnego zamachu stanu. Został on jednak stłumiony, a 20 uczestniczących w nim oficerów – natychmiast aresztowanych i straconych. Następnie uzyskane po 8 marca stanowiska stracili także oficerowie i politycy niezależni. Komitet Wojskowy zdobył faktycznie pełnię władzy w Syrii[15].

Al-Hafiz przeprowadził nacjonalizację zasobów ropy naftowej oraz banków należących do arabskich właścicieli. Zacieśnił związki Syrii ze Związkiem Radzieckim i wspierał partyzantkę palestyńską Jasira Arafata. Na nowo przystąpił do reformy rolnej i parcelacji majątków najzamożniejszych ziemian[16]. W kwietniu 1964 stłumił powstanie sunnickie. 25 kwietnia tego samego roku ogłoszona została tymczasowa konstytucja, w której Syrię określono mianem demokratycznej republiki socjalistycznej, a Syryjczyków jako część wielkiego narodu arabskiego (w myśl koncepcji baasistowskich[17]). Wielokrotne czystki w wojsku i niestabilność kolejnych gabinetów rządowych doprowadziło do stopniowej utraty przez niego poparcia i dotychczasowej bazy. Okazał się również niezdolny do mediowania między frakcjami partii Baas. W rezultacie stracił władzę wskutek kolejnego zamachu stanu 23 lutego 1966, w którym główną rolę odegrał były szef sztabu armii syryjskiej gen. Salah Dżadid, związany ze skrajnie lewicową frakcją partii[18] a także Hafiz al-Asad. Po zamachu stanu pełnię władzy w państwie przejęło wojskowe skrzydło partii Baas, w którym dominowali alawici.

 
Hafiz al-Asad

Po przejęciu władzy przez Dżadida, w polityce zagranicznej Syria wzmocniła swoje zaangażowanie w walkę Palestyńczyków o niepodległe państwo, szkoląc na swoim terytorium palestyńskich fedainów. Zacieśnienie relacje ze Związkiem Radzieckim doprowadziło do uzyskania z Bloku Wschodniego dostaw uzbrojenia i inwestycji. Trudne były natomiast relacje Syrii z Irakiem po zamachu stanu w 1968, po którym władzę w tym kraju ponownie przejął lokalny oddział partii Baas. Według Dżadida jego przywódcy przyczynili się do upadku poprzednich rządów partii w Iraku pięć lat wcześniej i nie zasługiwali na zaufanie. Wrogość między obydwoma państwami rządzonymi przez oddziały tej samej organizacji jeszcze się pogłębiła, gdy Irak stał się celem emigracji syryjskich basistów odsuniętych od władzy w 1966[19]. We wrześniu 1966 próbę obalenia rządu podjął Salim Hatum, oficer związany z partią Baas, uczestnik zamachu stanu z marca 1963, rozczarowany faktem, iż nie uzyskał po nim żadnych znaczących stanowisk. Uzyskał poparcie oficerów pochodzenia druzyjskiego, zaniepokojonych wzrostem znaczenia alawitów. Plany przewrotu zostały częściowo wykryte w sierpniu 1966, jednak sam Hatum nie został z nimi powiązany[20].

W 1967 wybuchła wojna sześciodniowa, w której Syria brała udział. Wojska syryjskie poniosły klęskę, a Syria straciła kontrolę nad wzgórzami Golan. Po wojnie sześciodniowej między Dżadidem i al-Asadem wybuchł osobisty konflikt. Al-Asad przestał utożsamiać się z polityką prowadzoną przez Dżadida. Nie uznawał własnej współodpowiedzialności za klęskę, lecz twierdził, że była ona skutkiem przyjętego przez Dżadida kursu politycznego, al-Asad pragnął skupić się na rozwoju armii, by w razie nowej wojny z Izraelem mogła stawić mu czoła[21]. Stopniowo w Syrii wokół Dżadida i al-Asada wykształciły się dwa stronnictwa, a al-Asad przystąpił do eliminowania z armii zwolenników swojego rywala. Dżadid zachował natomiast kontrolę nad aparatem partyjnym. W końcu 1968 to pozycja al-Asada i sił zbrojnych była już jednak silniejsza[22]. Przez cały 1969 al-Asad stopniowo ograniczał wpływ Dżadida na państwo, wymuszając rekonstrukcję gabinetu rządowego i dopuszczenie do niego bardziej umiarkowanych polityków, złagodzenie krytyki krajów arabskich nieprowadzących socjalistycznej polityki gospodarczej i retoryki walki klasowej, jaką posługiwano się, komentując bieżące wydarzenia w kraju. W marcu 1969 konflikt między obydwoma działaczami stał się przedmiotem zainteresowania w całym świecie arabskim, a Egipt, Algieria i Irak proponowały przeprowadzenie mediacji między nimi[23]

Ostateczny kryzys w relacjach między Dżadidem i al-Asadem nastąpił we wrześniu 1970. W czasie konfliktu wewnętrznego w Jordanii w 1970 (czarny wrzesień) Dżadid ogłosił poparcie Syrii dla Organizacji Wyzwolenia Palestyny i skierował jej na pomoc brygadę pancerną. Początkowo al-Asad uznał tę decyzję za słuszną[24]. Następnie uznał jednak, że Syria jest zbyt słaba, by prowokować Izrael, a otwarte popieranie Palestyńczyków osłabi jej pozycję międzynarodową, zwłaszcza w oczach wielkich mocarstw[25].

W 1970 al-Asad przejął władzę; w toku zainicjowanego przez niego Ruchu Korygującego Syria wycofała się z niektórych socjalistycznych reform gospodarczych[26], wprowadzony został również fasadowy pluralizm partyjny[27]. Partia Baas utworzyła razem z mniejszymi organizacjami lewicowymi Narodowy Front Postępu, do którego weszły również Syryjska Arabska Unia Socjalistyczna, Socjalistyczny Ruch Unionistów, Arabska Partia Socjalistyczna oraz Syryjska Partia Komunistyczna. W lutym 1971 w wyborach parlamentarnych 60% mandatów objęli deputowani Baas, pozostałe zaś – inni przedstawiciele lewicy oraz niezrzeszeni. W marcu 1971 na XI kongresie partyjnym al-Asad stwierdził, że długofalowe cele polityczne partii Baas – socjalizm i panarabizm – pozostają niezmienne, natomiast ich realizacja musi zostać poprzedzona umocnieniem Syrii i odzyskaniem utraconych ziem. Do momentu odrobienia strat terytorialnych partia nie miała wdrażać socjalistycznych reform[28]. W 1971 został wybrany prezydentem. W 1973 uchwalono stałą już konstytucję. W październiku tego samego roku wybuchła wojna Jom Kipur. Syria częściowo odzyskała wtedy wzgórza Golan. W 1976 Syria wysłała swoje wojska do Libanu, które później otrzymały mandat Ligi Arabskiej.

Osobne artykuły: wojna domowa w Libanie i wojna libańska.

W 1976 Syria wysłała swoje wojska do pogrążonego w wojnie domowej Libanu, które później otrzymały mandat Ligi Arabskiej. Syryjska armia wymusiła na wszystkich stronach konfliktu przyjęcie zawieszenia broni[29]. Walki wkrótce rozgorzały jednak na nowo a Syria wsparła w nich prawicowe organizacje chrześcijańskie tj. Falangi Libańskie i Tygrysy. Po stronie syryjskiej do walki włączyły się również palestyńskie organizacje prosyryjskie As-Sa’ika i Ludowy Front Wyzwolenia Palestyny – Główne Dowództwo[30]. W konflikcie wojska syryjskie starły się z koalicją sił OWP i Libańskiego Ruchu Narodowego. Oblicze wojny zmieniło wkroczenie w 1982 roku do Libanu wojsk izraelskich które doprowadziły do porażki militarnej sił OWP i w rezultacie ich wycofania się z kraju[31]. Wojska syryjskie zmieniły wówczas front i rozpoczęły walkę z Izraelem i jego chrześcijańskimi sojusznikami. Wojna zakończyła się oficjalnie w 1989 roku po podpisaniu porozumienia z Taif a władzę w Libanie przejęli politycy prosyryjscy którzy sprawowali ją do 2005 roku (cedrowa rewolucja).

Osobny artykuł: Powstanie islamistów w Syrii.

Poważne wyzwanie władzy rzuciło Bractwo Muzułmańskie, odrzucające laickie podstawy rządów partii Baas i sprzeciwiające się rządom alawitów, których uważało za odszczepieńców. W 1979 Bractwo rozpoczęło walkę z rządem al-Asada przy pomocy kampanii terroru indywidualnego, zabijając urzędników partyjnych, oficerów i alawitów. Konfrontacja między wojskiem a islamistami trwała trzy lata i zakończyła się stłumieniem powstania. Ostatnie walki rozegrały się w Hamie, gdzie siły dowodzone przez Rifata al-Asada, brata prezydenta, zniszczyły zabytkowe dzielnice miasta, zabijając w walkach i doraźnych egzekucjach od 3 do 25 tys. – islamistów oraz cywilów[32][33].

W 1984 Asad przeszedł zawał i był hospitalizowany. Wykorzystał to jego brat, który chciał przejąć władzę. Mimo złego stanu zdrowia Asad utrzymał władzę, a Rifat został wygnany. Hafiz al-Asad zmarł w 2000. Władzę po nim objął jego młodszy syn, Baszszar al-Asad. W styczniu 2011 rozpoczęły się protesty przeciw jego rządom, które przerodziły się w wojnę domową.

Linki zewnętrzne edytuj

Przypisy edytuj

  1. ↑ Janusz Żebrowski, Dzieje Syrii od czasów najdawniejszych do współczesności, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Dialog, 2011, s. 157-159, ISBN 978-83-61203-75-9, OCLC 833859637.
  2. ↑ Report of the Commission Entrusted by the Council with the Study of the Frontier between Syria and Iraq – World Digital Library. [dostęp 2017-08-13]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-08-13)].
  3. ↑ F. Jomma, System polityczny Syrii a „Arabska Wiosna Ludów”. Reforma państwa czy upadek reżimu? [w:] red. K. Górak-Sosnowska, K. Pachniak, Bunt czy rewolucja? Przemiany na Bliskim Wschodzie po 2010 roku, Ibidem, Łódź 2010, ISBN 978-83-62331-16-1, s.125-126
  4. ↑ Ł. Fyderek: Pretorianie i technokraci w reżimie politycznym Syrii. Kraków: Księgarnia Akademicka, 2011, s. 38-41. ISBN 978-83-7638-111-4.
  5. ↑ N. van Dam: The Struggle for Power in Syria. Politics and Society under Asad and the Ba'ath Party. London: I.B. Tauris, 2011, s. 28-29. ISBN 978-1-84885-760-5.
  6. ↑ Ł. Fyderek: Pretorianie i technokraci w reżimie politycznym Syrii. Kraków: Księgarnia Akademicka, 2011, s. 38-41. ISBN 978-83-7638-111-4.
  7. ↑ a b Zdanowski J.: Historia Bliskiego Wschodu w XX wieku. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 2010, s. 232-233. ISBN 978-83-04-05039-6.
  8. ↑ S. M. Moubayed, Steel & Silk. Men and Women who shaped Syria 1900-2000, Cune Press, 9781885942418, s. 340.
  9. ↑ Jerzy Zdanowski: Historia Bliskiego Wschodu w XX wieku. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 2010. ISBN 978-83-04-05039-6, s.234-236
  10. ↑ Shukri al-Quwatli, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2011-12-25] (ang.).
  11. ↑ Ł. Fyderek: Pretorianie i technokraci w reżimie politycznym Syrii. Kraków: Księgarnia Akademicka, 2011, s. 42-46. ISBN 978-83-7638-111-4.
  12. ↑ Moubayed S. M.: Steel & Silk. Men and Women who shaped Syria 1900-2000. Cune Press, 2006, s. 307-308. ISBN 978-1-885942-41-8.
  13. ↑ Fyderek Ł.: Pretorianie i technokraci w reżimie politycznym Syrii. Kraków: Księgarnia Akademicka, 2011, s. 46. ISBN 978-83-7638-111-4.
  14. ↑ P. Seale, Asad of Syria. The Struggle for the Middle East, University of California Press, Berkeley-Los Angeles 1989, ISBN 0-520-06667-7, s. 76-80.
  15. ↑ P. Seale, Asad of Syria. The Struggle for the Middle East, University of California Press, Berkeley-Los Angeles 1989, ISBN 0-520-06667-7, s. 76-80.
  16. ↑ Zdanowski J.: Historia Bliskiego Wschodu w XX wieku. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 2010, s. 240-241. ISBN 978-83-04-05039-6.
  17. ↑ Fyderek Ł.: Pretorianie i technokraci w reżimie politycznym Syrii. Kraków: Księgarnia Akademicka, 2011, s. 132-135. ISBN 978-83-7638-111-4.
  18. ↑ Salah Jadid, 63, Leader of Syria Deposed and Imprisoned by Assad
  19. ↑ Tripp Ch.: Historia Iraku. Warszawa: Książka i Wiedza, 2009, s. 249. ISBN 978-83-05-13567-2.
  20. ↑ P. Seale, Asad of Syria. The Struggle for the Middle East, University of California Press, Berkeley-Los Angeles 1989, ISBN 0-520-06667-7, s. 111-113.
  21. ↑ P. Seale, Asad of Syria. The Struggle for the Middle East, University of California Press, Berkeley-Los Angeles 1989, ISBN 0-520-06667-7, s. 145.
  22. ↑ P. Seale, Asad of Syria. The Struggle for the Middle East, University of California Press, Berkeley-Los Angeles 1989, ISBN 0-520-06667-7, s. 148-150.
  23. ↑ P. Seale, Asad of Syria. The Struggle for the Middle East, University of California Press, Berkeley-Los Angeles 1989, ISBN 0-520-06667-7, s. 152-153.
  24. ↑ P. Seale, Asad of Syria. The Struggle for the Middle East, University of California Press, Berkeley-Los Angeles 1989, ISBN 0-520-06667-7, s. 158.
  25. ↑ P. Seale, Asad of Syria. The Struggle for the Middle East, University of California Press, Berkeley-Los Angeles 1989, ISBN 0-520-06667-7, s. 161-162.
  26. ↑ Freedmen R., The Middle East Enters the Twenty-first Century, University Press of Florida, ISBN 0-8130-3110-9, s.179
  27. ↑ Fyderek Ł.: Pretorianie i technokraci w reżimie politycznym Syrii. Kraków: Księgarnia Akademicka, 2011, s. 54. ISBN 978-83-7638-111-4.
  28. ↑ Fyderek Ł.: Pretorianie i technokraci w reżimie politycznym Syrii. Kraków: Księgarnia Akademicka, 2011, s. 52. ISBN 978-83-7638-111-4.
  29. ↑ Robert Fisk: Pity the Nation: Lebanon at War. Nation Books, 2002, s. 78-81. ISBN 0-19-280130-9.
  30. ↑ Aburish, Said K. (1998). From Defender to Dictator. Bloomsbury Publishing. s. 150–175. ISBN 978-1-58234-049-4.
  31. ↑ Molly Moore: Fight Over Icon Has Plenty of Precedent. 9 listopada 2004. [dostęp 2011-09-11].
  32. ↑ Fyderek Ł.: Pretorianie i technokraci w reżimie politycznym Syrii. Kraków: Księgarnia Akademicka, 2011, s. 57. ISBN 978-83-7638-111-4.
  33. ↑ Seale P.: Asad of Syria. The Struggle for the Middle East. Berkeley-Los Angeles: University of California Press, 1989, s. 334. ISBN 0-520-06667-7.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Historia_Syrii&oldid=73054121”