Wikipedia

Jerzy Orda

polski historyk

Jerzy Orda (ur. 20 marca 1905 w Nowoszycach, zm. 8 czerwca[1] 1972 w Wilnie) – polski historyk kultury, archiwista, działacz społeczny[2], „wilnianin z wyboru”, „humanista integralny”, „człowiek paradoksu”, „anarchista w duchu św. Augustyna”[3] i przewodnik po Wilnie[4][5][6].

Jerzy Orda
Ilustracja
Grób Jerzego Ordy na cmentarzu Na Rossie w Wilnie
Data i miejsce urodzenia

20 marca 1905
Nowoszyce

Data i miejsce śmierci

8 czerwca 1972
Wilno

Miejsce spoczynku

cmentarz Na Rossie Wilno

Zawód, zajęcie

historyk, archiwista

Narodowość

polska

Odznaczenia
Krzyż Ratowania Ginących (Litwa)
Multimedia w Wikimedia Commons

Życiorys

edytuj

Dzieciństwo spędził początkowo w rodzinnym majątku Nowoszyce w powiecie kobryńskim[7], a następnie w 1917[8] wyjechał wraz z rodzeństwem do Warszawy, gdzie mieszkał przy ulicy Hożej 32.[9] Naukę rozpoczętą w Nowoszycach kontynuował w Gimnazjum Wojciecha Górskiego w Warszawie w latach 1916–1923.[9] Od 1923[8] studiował przez dwa lata historię na Uniwersytecie Warszawskim[9]. W okresie studiów na Uniwersytecie Warszawskim zaprzyjaźnił się z dyrektorem Archiwum Oświecenia Wincentym Łopacińskim i popadł w konflikt z profesorem Marcelim Handelsmanem[10]. Przyczyną konfliktu było wniesienie przez Ordę protestu przeciwko zasadzie odpowiedzialności zbiorowej. Z powodu konfliktu w 1926 Jerzy Orda przeniósł się do Wilna[10] i kontynuował studia na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie studiując historię i historię sztuki[8]. Był uczniem Kazimierza Chodynickiego i Stanisława Kościałkowskiego[2]. Od 1928 publikował w naukowym piśmie historycznym „Ateneum Wileńskie” i czasopiśmie akademickim „Alma Mater Vilnensis”[10]. W 1933 zaangażował się w Studium Teatralne Ireny Brylskiej przy Teatrze Wileńskim. Pomagał koncepcyjnie przy tworzeniu scenografii[11]. Doktorat Pińsk, jego początki, topografia i zarys dziejów do poł. XVII w.[12][8] uzyskał pod kierunkiem Stanisława Kościałkowskiego[13][14] w 1932 r.[8]

Po studiach podjął pracę bibliotekarza w Instytucie Europy Wschodniej w Wilnie[8], a w 1935 w Archiwum Państwowym w Wilnie (lit. Vilniaus miesto valstybiniame archyve). Pisał artykuły do lewicowego pisma Henryka Dembińskiego i Stefana Jędrychowskiego „Poprostu”[15][16][17][2]. Ponieważ nie był ani marksistą ani zwolennikiem socjalizmu odszedł z pisma[18]. Zapytany później w procesie założycieli pisma o swoje poglądy polityczne odpowiedział „Jestem anarchistą w duchu św. Augustyna”[18][19][20][21][22][23]. W latach 1938–1939 napisał kilka artykułów w piśmie Leopolda Pobóg Kielanowskiego „Comoedia”[24].

Po zajęciu Wilna przez Armię Czerwoną na skutek represji zmuszony był do podjęcia pracy jako robotnik ogrodów miejskich[25], utrzymywał się również z korepetycji[26]. Długo pozostawał bez pracy zarobkowej[27]. Publikował artykuły w „Prawdzie Wileńskiej”, za co bywał atakowany w prasie podziemnej[28]. Zajmował się tajnym nauczaniem[29][2].

W okresie okupacji niemieckiej kontynuował wykłady w Studium Teatralnym, ale w konspiracji[30][5]. Słuchaczką studium była m.in. Hanna Skarżanka[31]. Studium po wojnie zostało uznane przez Związek Artystów Scen Polskich za odpowiednik państwowej wyższej szkoły teatralnej[27].

Po ponownym zajęciu Wilna przez Armię Czerwoną, za zgodą podziemia polskiego pozostał w Wilnie[32] i znalazł pracę w Archiwum Państwowym Historycznym[30][33], a następnie Miejskim[33].

Po zakończeniu wojny nie miał meldunku i pracy. Rozwiązaniem okazał się fikcyjny ślub zawarty 17 października 1945 z wizytką Heleną Zienowicz[34] (1906-1986), z którą wspólnie opiekowali się sześciorgiem sierot[35]. Troje z tych dzieci było Żydami, które uratowali przed holocaustem[36]. Helena Zienowicz została w 1992 uhonorowana za to tytułem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata[37]. Jerzy Orda pomagał również ratować Żydówkę chorą na tyfus plamisty Chaję Trajewicką[36].

Na początku lat pięćdziesiątych[38] (niektóre źródła podają grudzień 1949[39]), po odmówieniu przez Ordę nostryfikacji doktoratu mającej polegać na zdaniu egzaminu z marksizmu-leninizmu, został wyrzucony z pracy[35]. Pracował jako dozorca[40]. W 1950[41] znalazł zatrudnienie w Litewskiej Akademii Nauk na etacie portiera wykonując faktycznie pracę naukową[40]. Napisał w tym czasie Historię Wielkiego Księstwa Litewskiego, której tłumaczenie na litewski pod swoim nazwiskiem bez wskazania autora wydał profesor Juozas Żiugżda (lit. Juozas Žiugžda)[40].

Dopiero w maju 1958 znalazł zatrudnienie w Centralnym Archiwum Historycznym Litewskiej SRR[42][43] na stanowisku starszego pracownika naukowego[44][43], gdzie pracował aż do 1972[42][43]. Zajmował się analizą dokumentów, dokształcaniem kadr[45]. Przez cztery lata prowadził utworzony przez siebie teatr poezji w ramach Instytutu Pedagogiki kształcącego nauczycieli dla szkół polskich[46]. Był współzałożycielem zespołu pieśni i tańca „Wilia”[46][47][48].

Był wnukiem Stanisława Smolki[2] historyka średniowiecza i czasów nowożytnych. Żoną Stanisława Smolki była Maria z Kremerów (1854-1883). Mieli dwie córki Marię (1878-) (matkę Jerzego Ordy) oraz Jadwigę (1880-1966). Matką Marii z Kremerów była Maria z Mączyńskich Kremerowa (1824-1897), a ojcem profesor filozofii Uniwersytetu Jagiellońskiego Józef Kremer[49]. Bratem Stanisława Smolki był Franciszek Smolka dwukrotnie wybrany na prezydenta Sejmu Ustawodawczego w Wiedniu[50]. W 1899 Maria z domu Smolkówna wyszła za mąż za Karola Ordę (-1914)[49], który był właścicielem kilku majątków na Polesiu między innymi Nowoszyc[51]. W tym dworze w czasie powstania styczniowego przez dwa tygodnie ukrywał się Romuald Traugutt[9]. Jerzy Orda miał dwóch braci Tadeusza Ordę i Witolda Ordę. Witold w 1944 zginął w obozie jeńców wojennych[7].

Pochowany został na wileńskim cmentarzu Na Rossie[52][7][53]. Z inicjatywy Władysława Korkucia, dzięki zbiórce społecznej na grobie postawiono pomnik[54], na którym wykuto napis, autorstwa Stanisława Jakutisa[54]: „Pamięć o człowieku nauki, humaniście, wielkim znawcy dziejów wileńskich, miłośniku teatru i folkloru trwać będzie w sercach rodziny, zespołu Wilia, współpracowników oraz wszystkich wilnian i przyjaciół.” Autorem projektu pomnika nagrobnego jest wileński dziennikarz i poeta Wojciech Piotrowicz. Zarówno dzień w dacie urodzenia, jak i dzień w dacie śmierci umieszczone na pomniku są błędne[7]. Błędna data śmierci pojawia się nawet w opracowaniach naukowych (np. 6 czerwca 1972[43]).

Był pierwowzorem postaci Murza-Murzicza autobiograficznej powieści „Rzeczywistość” Jerzego Putramenta[55]. Wspominał go również Czesław Miłosz w „Innym Abecadle”[56].

Jerzemu Ordzie został poświęcony film dokumentalny „Anarchista w duchu św. Augustyna”, w reżyserii Dovilė Gasiūnaitė, według scenariusza Ilony Lewandowskiej[57].

22 września 2023 roku Jerzy Orda został pośmiertnie odznaczony Krzyżem Ratowania Ginących przez Prezydenta Litwy[58].

Wybrane publikacje

edytuj

Istnieją dwie bibliografie prac Jerzego Ordy zob. M. Szulkin, Bibliografia niektórych prac Jerzego Ordy, „Archeion” 62 (1975), s. 324–325 i Bibliografia, [w:] Jerzy Orda. Wilnianin z wyboru, red. W. Piotrowicz, Warszawa 1999, s. 187–190.

  • Zaludnienie Litwy w wiekach średnich, 1927.
  • O kulcie pogańskim w dawnym Wilnie, „Alma Mater Vilensis” 1928, nr 7, s. 17–25.
  • W cyklu referatów Praca historyka na prowincji – Oprowadzanie wycieczek naukowo-historycznych (1930) i Kościół św. Piotra i Pawła w Wilnie, 1930.
  • Symbolika rzeźb kościoła św. Piotra i Pawła w Wilnie, „Alma Mater Vilnensis” 1933, nr 11, s. 17–32.
  • Jeszcze raz sprawa białoruska (W związku z artykułem: Czy sprawa białoruska jest zagadnieniem regionalnym?),
  • Za porozumieniem, „Poprostu” 5 października 1935, nr 5, s. 6, 8.
  • (podpisane pseudonimem Tadeusz H) Katolicy a wojna, „Poprostu” 20 grudnia 1935, nr 10, s. 1–2.
  • Człowiek bez fraka jest szują, „Poprostu” 5 lutego 1936, nr 13, s. 7.
  • Dwie przejażdżki. Przejażdżka po urbanistyce, „Środy Literackie” 1936, s. 29–35.
  • Eksperyment z «Wyzwoleniem» a chwila dzisiejsza, „Comoedia”, nr 3-1, grudzień 1938/styczeń 1939, s. 7–9.
  • Nieprawdą jest, że... O Dekrecie Prasowym, „Comoedia” nr 3-1, grudzień 1938/styczeń 1939, s. 27.
  • Teatr dziecka i teatr dla szkół, Comoedia nr 3(6), marzec 1939, s. 15–16.
  • Wolę bluźnierstwo niż kołtuństwo. Na marginesie walki o teatr w Wilnie, „Kurier Wileński”, nr 4467 z 1 czerwca 1938, s. 3–4.
  • Kołtuństwo przegrać musi!, „Kurier Wileński”, nr 4484 z 19 czerwca 1938, s. 3–4.
  • Teatr Mickiewicza, „Prawda Wileńska” nr 86 z 27 listopada 1940.
  • O wysoki poziom repertuaru, „Prawda Wileńska”, nr 19 (33) z 24 stycznia 1941.
  • Moje wnioski z dyskusji, „Prawda Wileńska”, nr 43(157) z 20 lutego 1941.
  • Zagadnienia urbanistyki wileńskiej, „Prawda Wileńska”, nr 51(166) z 1 marca 1941.
  • O zastosowaniu folkloru w naszych zespołach amatorskich, „Znad Wilii”, nr 17 z 5 sierpnia 1990.
  • Traku pusiasalio pilis (polski tytuł: Zamek na półwyspie w Trokach) opublikowane w języku litewskim w Roczniku Inspekcji Państwowej Ochrony Zabytków Architektury LSRR, t. 2, Wilno 1960, s. 49–68.
  • Lietuvos valstiečių ir miestelėnų ginčai su dvarų valdytojais: dokumentų rinkinys. D. 2, XVIII amžius, surinko R. Jasas ir J. Orda, red. K. Jablonskis Vilnius: Valstybinė politinės ir mokslinės literatūros leidykla, 1961 (polski tytuł: Skargi litewskich chłopów i mieszkańców miasteczek na zarządców dóbr)

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Bibliograficzna baza danych biblioteki Uniwersytetu Jagiellońskiego.
  2. ↑ a b c d e Słownik… ↓, s. 383.
  3. ↑ Waldemar Dowejko, Zaprezentowano film o Jerzym Ordzie [online], 23 listopada 2022.
  4. ↑ Zagałowa 1999 ↓, s. 20.
  5. ↑ a b Piotrowicz 1999 ↓, s. 69.
  6. ↑ Brodowski 1999 ↓, s. 72.
  7. ↑ a b c d Jegelevičius 1999 ↓, s. 44.
  8. ↑ a b c d e f Jegelevičius 1999 ↓, s. 45.
  9. ↑ a b c d Zagałowa 1999 ↓, s. 12.
  10. ↑ a b c Zagałowa 1999 ↓, s. 13.
  11. ↑ Zagałowa 1999 ↓, s. 14–15.
  12. ↑ Bogumił Zwolski, Wykaz tematów prac doktorskich oraz prac magisterskich i nauczycielskich w zakresie historii, przyjętych w latach 1923–1933 przez komisję Egzaminacyjną Wydz. Humanistycznego U.S.B., [w:] Księga pamiątkowa Koła Historyków Słuchaczy Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie 1923-1933, Wilno: Zrzeszenie Kół Naukowych 1933, s. 368.
  13. ↑ Michał Kozłowski, Nauczyciel i wychowawca. O uczniach Stanisława Kościałkowskiego, [w:] Stanisław Kościałkowski pamięci przywrócony, red. Małgorzata Dąbrowska, Warszawa–Łódź IPN 2016, s. 130–179 [1].
  14. ↑ Zagałowa 1999 ↓, s. 15.
  15. ↑ Zagałowa 1999 ↓, s. 18.
  16. ↑ Jędrychowska 1999 ↓, s. 62.
  17. ↑ Brodowski 1999 ↓, s. 78.
  18. ↑ a b Zagałowa 1999 ↓, s. 19.
  19. ↑ Jędrychowska 1999 ↓, s. 63.
  20. ↑ „Rzeczywistość” Jerzy Putrament.
  21. ↑ Miłosz 1999 ↓, s. 65.
  22. ↑ Brodowski 1999 ↓, s. 81.
  23. ↑ Putrament 1969 ↓, s. 331.
  24. ↑ Zagałowa 1999 ↓, s. 22.
  25. ↑ Zagałowa 1999 ↓, s. 23.
  26. ↑ Jegelevičius 1999 ↓, s. 46.
  27. ↑ a b Zagałowa 1999 ↓, s. 24.
  28. ↑ Zagałowa 1999 ↓, s. 25.
  29. ↑ Sławińska 1999 ↓, s. 67.
  30. ↑ a b Zagałowa 1999 ↓, s. 26.
  31. ↑ Rafał Węgrzyniak, Hanna Skarżanka – Biogram został opublikowany w latach 1997–1998 w XXXVIII tomie Polskiego Słownika Biograficznego. [online], www.ipsb.nina.gov.pl, 1997 [dostęp 2017-05-05] [zarchiwizowane z adresu 2018-07-01] (pol.).
  32. ↑ Barbara Polak. Kresy Utracone. Z Adamem Hlebowiczem, Tomaszem Łabuszewskim i Piotrem Niwińskim rozmawia Barbara Polak.. „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej”. 12(47), s. 24, grudzień 2004. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej. ISSN 1641-9561. 
  33. ↑ a b Sławińska 1999 ↓, s. 66.
  34. ↑ Zagałowa 1999 ↓, s. 29.
  35. ↑ a b Zagałowa 1999 ↓, s. 30.
  36. ↑ a b Zagałowa 1999 ↓, s. 27.
  37. ↑ Lista polaków odznaczonych medalem Sprawiedliwi Wśród Narodów Świata. yadvashem.org. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-05)]..
  38. ↑ Zagałowa 1999 ↓, s. 31.
  39. ↑ Jegelevičius 2005 ↓, s. 120.
  40. ↑ a b c Zagałowa 1999 ↓, s. 32.
  41. ↑ Jegelevičius 1999 ↓, s. 50.
  42. ↑ a b Jegelevičius 1999 ↓, s. 51.
  43. ↑ a b c d Jegelevičius 2005 ↓, s. 121.
  44. ↑ Zagałowa 1999 ↓, s. 33.
  45. ↑ Zagałowa 1999 ↓, s. 34–35.
  46. ↑ a b Zagałowa 1999 ↓, s. 37.
  47. ↑ Irena Berger, Tadeusz Stefanowicz: Pieśń ujdzie cało.... 2005. [dostęp 2011-04-12]. Cytat: Nie tylko młodzież brała czynny udział przy tworzeniu zespołu. Dużą pomoc w takim czy innym zakresie okazali również przedstawiciele starszego pokolenia. A więc, prof. Jerzy Orda zgłosił gotowość kierowania kółkiem recytatorskim. (pol.).
  48. ↑ Irena Berger, Teresa Skupiówna-Stundis: Pieśń ujdzie cało.... 2005. [dostęp 2011-04-12]. Cytat: Brałam udział w dwóch pierwszych koncertach. Na pierwszym koncercie deklamowałam „Koncert Chopina” Ort-Ota, na drugim – „Redutę Ordona” A. Mickiewicza. Co przede wszystkim utkwiło mi w pamięci? Praca z panem Jerzym Ordą. Spotkaliśmy się z nim po raz pierwszy w niewielkiej salce. My – to znaczy kandydaci do wzięcia udziału w projektowanym koncercie. On, starszy pan, niewysokiego wzrostu, który postanowił cały swój wolny czas poświęcić pracy społecznej z nami i nad nami. Recytowaliśmy, co kto pamiętał, a pan Orda cierpliwie słuchał, pytał, ustalał, kto do czego się nadaje. Zadziwiał mnie już wówczas trafnością swoich uwag i bezgraniczną cierpliwością. A potem zaczęły się próby. Profesor Orda umawiał się z każdym z nas indywidualnie i pracował bez wytchnienia całymi godzinami. Pan Orda zawsze mówił cicho, spokojnie i był bardzo wymagający. Praca z nim dawała mi ogromne zadowolenie, ogromną satysfakcję. Pamiętam dokładnie, że najpierw trzeba było ćwiczyć wiele razy, aż każde słowo nabrało treści i jak dźwięk w gamie znalazło swoje miejsce. Nigdy chyba w życiu nie pracowałam tak gorliwie, z takim zapałem, jak na próbach z Jerzym Ordą. (pol.).
  49. ↑ a b Genealogia rodziny Kremerów. kremer.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-07-26)]..
  50. ↑ Zagałowa 1999 ↓, s. 10.
  51. ↑ Zagałowa 1999 ↓, s. 11.
  52. ↑ Byrski 1999 ↓, s. 8.
  53. ↑ Brodowski 1999 ↓, s. 85.
  54. ↑ a b „Wilia”. Koledzy, którzy nie tylko sceną żyli [online], 22 listopada 2015 [dostęp 2017-05-05] (pol.).
  55. ↑ Putrament 1969 ↓, s. 330.
  56. ↑ Miłosz 1998 ↓, s. 112–114.
  57. ↑ Tomasz Snarski, Wspólnota i rocznice, czyli „Wilno w Gdańsku” po raz dwudziesty – Kurier Wileński [online], kurierwilenski.lt, 5 sierpnia 2023 [dostęp 2023-08-08] (pol.).
  58. ↑ Gitanas Nausėda, DĖL APDOVANOJIMO ŽŪVANČIŲJŲ GELBĖJIMO KRYŽIUMI [online], Serwis internetowy Prezydenta Republiki Litewskiej, 22 września 2023 [dostęp 2023-09-27] (lit.).

Bibliografia

edytuj
  • Lidia Korczak, Orda Jerzy, [w:] Słownik historyków polskich, red. Maria Prosińska-Jackl, Warszawa 1994, s. 383.
  • Jerzy Orda [w:] Wileński Słownik Biograficzny, red. Henryk Dubowik, Leszek Jan Malinowski, Bydgoszcz 2008, 353-354.
  • Nauka i uczeni na Ziemi Wileńskiej od XVI w. do 1945 r., opracował Mieczysław Jackiewicz, Bydgoszcz 2010, s. 282-283.
  • M. Jackiewicz, Wileńska Rossa. Przewodnik po cmentarzu, Olsztyn 1993, s. 141-142.
  • Jerzy Orda. Wilnianin z wyboru, red. W. Piotrowicz, Warszawa 1999.
  • Danuta Poklewska, Orda Jerzy, [w:] Polski Słownik Biograficzny, Wrocław 1979, t. 24, s. 160–161.
  • Michał Kozłowski, Nauczyciel i wychowawca. O uczniach Stanisława Kościałkowskiego, [w:] Stanisław Kościałkowski pamięci przywrócony, red. Małgorzata Dąbrowska, Warszawa–Łódź IPN 2016, s. 130–179 [2].
  • Słownik historyków polskich, Warszawa: Wiedza Powszechna, 1994, ISBN 83-214-1051-0.
  • Wojciech Piotrowicz, Jerzy Orda – Wilnianin z wyboru, Jerzy Orda, Warszawa: Ogólnopolski Klub Miłośników Litwy, 1999, ISBN 83-87789-03-8, OCLC 45460674 (pol.).
    • Janina Zagałowa, Jerzy Orda – człowiek paradoksu, [w:] Jerzy Orda – Wilnianin z wyboru, 1999. za referat wygłoszony na konferencji i opublikowany w „Wilno – Wileńszczyzna jako krajobraz i środowisko wielu kultur”, materiały I Międzynarodowej Konferencji, Białystok 21–24 września 1989, w czterech tomach pod redakcją E. Feliksiak, tom III, Białystok 1992, s 281-320
    • Wojciech Piotrowicz, Realny sen o pięknie, [w:] Jerzy Orda – Wilnianin z wyboru, 1999. za: Czerwony Sztandar nr 226 (8739), 3 października 1981, pseudonim W. Radłowski
    • Leon Brodowski, Jerzy Orda – humanista integralny, [w:] Jerzy Orda – Wilnianin z wyboru, 1999.
    • Sigitas Jegelevičius, Historyk Litwy Jerzy Orda, [w:] Jerzy Orda – Wilnianin z wyboru, 1999. za: Znad Wilii nr 6 (139) 28 marca 1995 s. 6, Znad Wilii nr 7 (140) 11 kwietnia 1995 s. 6, Znad Wilii nr 8 (141) 25 kwietnia 1995 s. 6
    • Anna Jędrychowska, Jerzy Orda a „Po prostu”, [w:] Jerzy Orda – Wilnianin z wyboru, 1999. za: „Zygzakiem i po prostu”, Warszawa, Czytelnik 1965
    • Czesław Miłosz, Kilka żywotów. Orda Jerzy., [w:] Jerzy Orda – Wilnianin z wyboru, 1999. za: Tygodnik Powszechny nr 4, 25 stycznia 1998
    • Irena Sławińska, Jerzy Orda – czyli przepis na wolność doskonałą, [w:] Jerzy Orda – Wilnianin z wyboru, 1999. za: Tygodnik Powszechny nr 7, 15 lutego 1998
    • Tadeusz Byrski, Wilnianin z wyboru, [w:] Jerzy Orda – Wilnianin z wyboru, 1999. za: Tygodnik Powszechny nr 47, 15 października 1972
  • Sprawa, [w:] Jerzy Putrament, Pół wieku, wyd. IV, t. 1, Młodość, Warszawa: Czytelnik, 1969 (pol.).
  • Sigitas Jegelevičius, Historyk Litwy Jerzy Orda (lit. Lietuvos istorikas Jurgis Orda), [w:] Litewskie badania historyczne (lit. Lietuvos istorijos studijos), t. 4, Wilno: Uniwersytet Wileński, Wydział Historii (lit. Vilniaus universiteto Istorijos fakultetas), 2005–2006, ISSN 1392-0448 [zarchiwizowane z adresu 2013-05-01] (lit.).
  • Orda, Jerzy, [w:] Czesław Miłosz, Inne abecadło, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1998, ISBN 83-08-02831-4 (pol.).

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Jerzy_Orda&oldid=74585329”