Pasja (film 1977)

film Stanisława Różewicza

Pasja – polski film historyczny z 1977 roku w reżyserii Stanisława Różewicza, na podstawie scenariusza Andrzeja Kijowskiego i Edwarda Żebrowskiego. Film przedstawia dzieje powstania krakowskiego z roku 1846, na tle ostatnich dni życia działacza rewolucyjnego Edwarda Dembowskiego. Głównym tematem filmu jest konflikt między wolą romantycznej, pozbawionej szans na zwycięstwo walki a pragmatycznym konserwatyzmem. Pasja otrzymała w chwili premiery pozytywne recenzje i zdobyła Grand Prix Złote Lwy Gdańskie na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych, ex aequo z filmem Bez znieczulenia (1978) Andrzeja Wajdy.

Pasja
Gatunek

historyczny

Rok produkcji

1977

Data premiery

14 marca 1978

Kraj produkcji

Polska

Język

polski

Czas trwania

110 min

Reżyseria

Stanisław Różewicz

Scenariusz

Andrzej Kijowski
Edward Żebrowski

Główne role

Piotr Garlicki
Zbigniew Zapasiewicz

Muzyka

Piotr Moss

Zdjęcia

Jerzy Wójcik

Scenografia

Jerzy Szeski
Andrzej Kowalczyk

Montaż

Urszula Śliwińska

Wytwórnia

Zespół Filmowy „Tor”

Fabuła edytuj

 
Jan Lewicki, Rzeź galicyjska, przed 1871. Rabacja galicyjska jest jednym z wątków filmu

Film otwiera scena pokazująca ekshumację ciał leżących w zbiorowym grobie 14 kwietnia 1846 roku, po upadku rewolucji krakowskiej, kiedy Austriacy usiłowali udowodnić śmierć przywódcy powstania, Edwarda Dembowskiego. Ciała Dembowskiego nie udaje się jednak zidentyfikować[1].

Akcja filmu cofa się do przełomu lat 1845 i 1846, kiedy Dembowski rozpoczyna intensywne przygotowania do wywołania powstania przeciwko zaborczej władzy austriackiej. We Lwowie spotyka się z Franciszkiem Smolką, byłym członkiem Stowarzyszenia Ludu Polskiego, który jest jednak niechętny kolejnemu wystąpieniu zbrojnemu. Dembowski decyduje się zachęcić lud Wolnego Miasta Krakowa do powstania poprzez wydanie dekretów uwłaszczeniowych[2].

W połowie lutego 1846 roku wybuch powstania wstrzymują aresztowania głównych przywódców w Poznaniu i we Lwowie. Dembowski jednak się nie poddaje. Próbuje bezskutecznie agitować wśród chłopów i rozmawiać z przywódcą rabacji galicyjskiej Jakubem Szelą (scena ahistoryczna), potem przedziera się wraz z nielicznymi siłami z Wieliczki do Krakowa, aż w końcu w akcie desperacji prowadzi procesję katolicką na Podgórze w celu przekonania chłopów do rewolucji, aż do momentu masakry uczestników procesji 27 lutego 1846 roku ze strony wojsk austriackich[2].

Obsada edytuj

 
Anonimowa rycina przedstawiająca masakrę procesji Edwarda Dembowskiego, XIX wiek

Źródło: Filmpolski.pl[3]

Produkcja edytuj

 
Andrzej Kijowski (1973), współscenarzysta Pasji

Współautorem scenariusza do Pasji był Andrzej Kijowski, późniejszy współorganizator Polskiego Porozumienia Niepodległościowego[4] oraz autor książki Listopadowy wieczór o działaczach romantycznych i rewolucjonistach[5]. Kijowski wespół z reżyserem Edwardem Żebrowskim napisał scenariusz do Pasji jeszcze w 1975 roku[5]. Film miał kręcić właśnie Żebrowski, lecz z powodu choroby tegoż Zespół Filmowy „Tor” zaproponował realizację projektu Stanisławowi Różewiczowi[5]; temu zaś spodobał się „wielowymiarowy rysunek bohatera”[6]. Mimo zmiany reżysera celem projektu wciąż było podważenie oficjalnej narracji historycznej, jaką reprezentowały widowiska pokroju Potopu (1974) Jerzego Hoffmana oraz skrajnie nacjonalistycznego Hubala (1974) Bohdana Poręby[5]. Omawiając film po latach, Marcin Maron uznawał, że „Pasja miała być próbą rzetelnego zbadania postaw i wartości romantycznych (pojmowanie wolności, czyn niepodległościowy, stosunek jednostka – społeczeństwo), mówiącą o prawdziwej historii, ale zmuszającą do krytycznego myślenia”[6].

Na potrzeby dramaturgii filmu i rozważań historiozoficznych Różewicz i Kijowski umieścili w Pasji fikcyjne sceny spotkania Edwarda Dembowskiego, najpierw z Jakubem Szelą, później zaś – formalnym dyktatorem powstania krakowskiego, Janem Tyssowskim. Zwłaszcza konfrontacja Dembowskiego z Tyssowskim miała służyć podkreśleniu konfliktu między postawą wolnościową a zachowawczą[7]. Różewicz umieścił również w Pasji retrospekcyjne sceny osobiste z udziałem Dembowskiego: chorobę umysłową żony, wspomnienia ojca oraz wydarzenia z powstania listopadowego, które Dembowski zapamiętał z dzieciństwa[8]. Różewicz zamierzał pozostawić widzom swobodę oceny postaci Dembowskiego. Sam mówił: „ani za, ani przeciw, ja jestem z Dembowskim”[9].

Istotną część Pasji stanowiło odniesienie do rabacji galicyjskiej, która zdaniem Różewicza „zadała powstaniu okrutny cios”[10]. Różewicz interpretował powstanie krakowskie jako arenę bratobójczej walki polskich szlachty i chłopów, w której:

wygrali Austriacy mający możliwość działania wszelkimi środkami: i siłą, i manipulacją. Dramat, ucieleśniony w osobach Dembowskiego i Szeli, którzy w najważniejszej sprawie społecznej chcieli tego samego, ale nie mogli o nią walczyć razem, stworzyły wieki historii, setki lat chłopskiej krzywdy, która przekreślała możliwość opartego na zaufaniu współdziałania[10].

Zdjęcia do Pasji były realizowane w Krakowie i jego okolicach, Przełęczy Krowiarki pod Zawoją oraz w Przemyślu[3]. Na potrzeby zimowych zdjęć plenerowych w marcu 1977 roku pod Babią Górą w Beskidzie Żywieckim przesypywano śnieg z lasu, aby nakręcić scenę wjazdu saniami w jednym dniu zdjęciowym, tuż przed świtem, by śnieg nie zdążył stopnieć[11]. Zdjęcia realizował operator filmowy Jerzy Wójcik, stały współpracownik Różewicza[12]. Scenografię zaprojektowali Jerzy Szeski i Andrzej Kowalczyk, natomiast muzykę do filmu skomponował Piotr Moss. Materiał filmowy zmontowała Urszula Śliwińska[3].

Odbiór edytuj

Pasja miała premierę w kinach 14 marca 1978 roku i stała się wielkim wydarzeniem, otrzymując Grand Prix Złote Lwy Gdańskie na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych, ex aequo z filmem Bez znieczulenia (1978) Andrzeja Wajdy[3].

Bożena Janicka w recenzji dla „Filmu” przekonywała, że Różewicz w swym filmie polemizuje z dotychczasową tradycją polskiego filmu historycznego, proponując widzom „prawdziwą rozmowę z wywołanymi z przeszłości ludźmi, a nie pustym miejscem lub echem; dialog, a nie reakcję czysto emocjonalną”[13]. Tadeusz Sobolewski zauważał, że w dziele Różewicza, Żebrowskiego i Kijowskiego „Romantyczna jest problematyka Pasji, choć nieromantyczny styl i nieromantyczne odpowiedzi”[13]. Rafał Marszałek zauważał, że główny problem filmu polega na sprzeczności pomiędzy idealizmem a praktycyzmem, a sama Pasja traktuje o niejednoznaczności postaw historycznych[14].

Marcin Maron podkreślał, że „Różewicz z właściwym sobie wyczuciem pokazał konflikt, który targał jego bohaterem, konflikt między świadomością konieczności użycia przemocy w działaniu rewolucyjnym, a główną ideą, jaka przyświecała temu działaniu, czyli utwierdzeniem wolności mającej być w istocie zniesieniem wszelkiej przemocy”[8]. Historyk Andrzej Łepkowski uznał Pasję za dość rzetelne „dzieło historiozoficzne”[14]. Tadeusz Lubelski zauważał, że w chwili premiery Pasja uruchamiała skojarzenia z kinem moralnego niepokoju, o czym miało świadczyć obsadzenie w głównych rolach Piotra Garlickiego i Zbigniewa Zapasiewicza, pierwszoplanowych aktorów z innego filmu „Toru”, Barw ochronnych (1976) Krzysztofa Zanussiego[15]. Tej samej opinii był Marek Hendrykowski, twierdząc, iż Pasja w chwili powstania była „utworem niezwykle aktualnym”, z „sugestywną” i „fascynującą” kreacją Garlickiego w roli Dembowskiego[16]. Jadwiga Łużyńska-Doroba przekonywała, że Pasja Różewicza stanowiła komentarz do późnych rządów Edwarda Gierka, ukazując skutki „oderwania się aparatu władzy od ludzi pracy, od mas społecznych”[17][18].

Przypisy edytuj

  1. Maron 2015 ↓, s. 131–132.
  2. a b Maron 2015 ↓, s. 133.
  3. a b c d Pasja w bazie filmpolski.pl
  4. Maron 2015 ↓, s. 129.
  5. a b c d Maron 2015 ↓, s. 130.
  6. a b Maron 2015 ↓, s. 131.
  7. Maron 2015 ↓, s. 133–134.
  8. a b Maron 2015 ↓, s. 134.
  9. Sobolewski 1977 ↓, s. 19.
  10. a b Janicka 1978 ↓, s. 4.
  11. Sobolewski 1977 ↓, s. 20.
  12. Śmiałowski 2019 ↓, s. 62.
  13. a b Maron 2015 ↓, s. 137.
  14. a b Maron 2015 ↓, s. 138.
  15. Lubelski 2015 ↓, s. 466.
  16. Hendrykowski 1999 ↓, s. 96.
  17. Maj 2013 ↓, s. 17.
  18. Łużyńska-Doroba 1992 ↓, s. 73–74.

Bibliografia edytuj

Linki zewnętrzne edytuj