Piaskowy Stopień Wodny

stopień wodny we Wrocławiu

Piaskowy Stopień Wodnystopień wodny we Wrocławiu położony w Śródmiejskim Węźle Wodnym – Górnym. Stopień piętrzy wody największej z rzek przepływającej przez miasto – Odry. Zlokalizowany jest na jej śródmiejskim ramieniu przepływającym przez centrum miasta. Obejmuje budowle piętrzące zlokalizowane w rejonie zespołu wysp odrzańskich, na dwóch głównych ramionach Odry śródmiejskiej: Odra Południowa i Odra Północna; oraz na mniejszych ramionach i kanałach rzeki: Upust Klary, Upust powodziowy Klary, Kanał Młyna Maria, Kanał Jazu Macieja. W obrębie tego stopnia wodnego znajdują się najstarsze zachowane budowle hydrotechniczne we Wrocławiu. Obecnie znaczenie tego stopnia w gospodarce wodnej jest marginalne, a to w związku ze zwiększeniem piętrzenia w 1959 roku na następnym na rzece Mieszczańskim Stopniu Wodnym, które spowodowało, że Piaskowy Stopień Wodny znalazł się w zasięgu piętrzenia stopnia dolnego[1][2][3].

Śluza Piaskowa
Kładka nad Śluzą Piaskową

Elementy stopnia

edytuj
 
Rynny robocze Młynów Klary i Most św. Klary

Stopień ten składa się kilku podstawowych elementów hydrotechnicznych[1][4], a także budynków oraz obiektów pomocniczych i towarzyszących. Część obiektów stopnia została zdemontowana, część zachowała się tylko w pewnych fragmentach. Podstawowymi elementami tego stopnia są[a]:

Oprócz podstawowych obiektów piętrzących stopnia, zachowały się do dziś, choć w dużym stopniu przebudowane, obiekty powiązane z poszczególnymi elementami stopnia. Są to między innymi: Most św. Klary, Most św. Macieja, Kładka nad Śluzą Piaskową, szopa na Wyspie Daliowej. Z budynków, zachowany jest Młyn Maria, częściowo zbudowany nad kanałem wodnym.

Historia

edytuj
 
Młyn Maria i Feliks nad Kanałem Młyna Maria, po lewej ujście upustu powodziowego Klary
 
Jaz św. Macieja podczas wezbrania 22.05.2010 r.

Obecny kształt Piaskowego Stopnia Wodnego jest wynikiem realizacji wielu inwestycji, rozłożonych w czasie, rozszerzających lub zmieniających zakres i sposób pracy stopnia. Przypuszcza się, że po założeniu grodu w X wieku, rozpoczęto tu budowę pierwszych konstrukcji piętrzących wodę. Kolejne budowle związane były z energetycznym wykorzystaniem rzeki, tj. budową młynów wodnych w XIII wieku, później także ujęcia wody dla miasta. Kolejne duże inwestycje hydrotechniczne to wiek XVIII, XIX i początek XX wieku. Wtedy też powstały budowle, które częściowo dotrwały do dnia dzisiejszego. Koniec XIX wieku i XX wiek to utrata znaczenia dla transportu wodnego tego szlaku wodnego w związku z budową tzw. Drogi Wielkiej Żeglugi przez Starą Odrę i Kanał Miejski, a następnie Głównej Drogi Wodnej przez Kanał Żeglugowy i Kanał Różanka. Z czasem likwidacji bądź zniszczeniu uległy także takie elementy jak młyny i ujęcia wodne[1][2][5].

Historia Piaskowego Stopnia Wodnego[1]
lata obiekt wydarzenie, rodzaj robót
1267[b] Młyn Maria i Feniks wzmiankowany w dokumentach historycznych
1268[b] Młyn Arnold – Młyn św. Klary wzmiankowany w dokumentach historycznych
1304[b] Młyn św. Klary II[5] wzmiankowany w dokumentach historycznych
1545 śluza komorowa między wyspą Tamka a Starym miastem (prawdopodobnie)
1700–1799 Jaz św. Macieja jaz faszynowo-palowy z zastawką
1792 Śluza Piaskowa budowa śluzy drewnianej
1820 Śluza Piaskowa budowa śluzy murowanej
1838 Upust powodziowy Klary[5] budowa (przebudowa na konstrukcję murowaną)
1872 Śluza Piaskowa początek modernizacji śluzy
1876 Jaz św. Macieja budowa przęsła w Kanale Jazu Macieja
1882 Śluza Piaskowa koniec modernizacji śluzy
1900 Jaz św. Macieja[6] budowa przęseł na Odrze Południowej
1959 stopień wodny[7] ograniczenie piętrzenia do 0,2 m w wyniku zwiększenia piętrzenia na stopniu Mieszczańskim
1960 Jaz św. Macieja – przęsło południowe[8] demontaż jazu kozłowo-iglicowego
2009 Śródmiejski Węzeł Wodny[3][9] udostępnienie dla żeglugi

Nazewnictwo

edytuj
 
Most Słodowy nad Upustem powodziowym Klary

W okresie powojennym, w Polsce, ukształtowało się odpowiednie nazewnictwo w odniesieniu do obiektów stopnia oraz dla obiektów towarzyszących i kanałów wodnych. Dla śluzy stosuje się nazwę zgodną z nazwą stopnia wodnego: Śluza Piaskowa. Ponieważ współcześnie istniejące obiekty stopnia powstały w czasie, gdy Wrocław przynależał do Niemiec, miały również one wcześniej swoje nazwy niemieckie.

nazwy współczesne i historyczne
nazwa obecna inna nazwa nazwa niemiecka
Jaz św. Macieja Jaz na Tamce[8] Matthias Wehr
Śluza Piaskowa
Młyn Maria Marien Mühle
Upust powodziowy Klary Hinterbleiche[10]
Młyny Świętej Klary Claren Mühle[11]
Jaz św. Klary Claren Wehr

Lokalizacja stopnia

edytuj
 
Zespół wysp odrzańskich we Wrocławiu

Stopnień ten obejmuje budowle piętrzące umiejscowione w dwóch ramionach rzeki Odry przepływającej przez centrum miasta: na tzw. Odrze Południowej i Odrze Północnej oraz mniejszych ramionach i kanałach. Oba te ramiona, wraz z licznymi mniejszymi ramionami i kanałami tworzą tzw. Śródmiejski Węzeł Wodny[1][2][3]. Zasadniczo węzeł ten dzieli się na:

Cały stopień przecina Śródmiejski Węzeł Wodny – Górny; pomiędzy Starym Miastem – Ulicą Grodzką (lewy, południowy przyczółek zdemontowanego przęsła Jazu św. Macieja), a osiedlem Nadodrze – Ulica Drobnera (prawy, północny przyczółek Jazu św. Klary), przegradzając Odrę śródmiejską.

Rozmieszczenie budowli stopnia[3][12]
element stopnia km biegu kierunek brzeg przyczółek, ramię kanał elementy pomocnicze, towarzyszące
Jaz św. Klary 0,8 km Odry Północnej[4] północny prawy Nadodrze
Odra Północna
południowy lewy Wyspa Bielarska
rynny robocze Młynów Świętej Klary północny prawy Most św. Klary
Upust Klary
południowy lewy Wyspa Słodowa
kanał wodny północnno zachodni prawy Most Słodowy
Upust powodziowy Klary
południowo-wschodni lewy Wyspa Młyńska
rynny robocze Młyna Maria północny prawy Młyn Maria
Kanał Młyna Maria
południowy lewy Wyspa Piasek
Śluza Piaskowa północno-wschodni prawy Kładka nad Śluzą Piaskową
szopa techniczna
przekop Śluzy Piaskowej
południowo-zachodni lewy Wyspa Daliowa
przęsło prawe Jazu św. Macieja 252,0 km Odry[4] wschodni prawy
Odra Południowa
zachodni lewy filar środkowy jazu
przęsło lewe Jazu św. Macieja 252,0 km Odry[4] wschodni prawy kładka jazowa
Odra Południowa
zachodni lewy Tamka
zdemontowane przęsło Jazu św. Macieja wschodni prawy Most św. Macieja
Kanał Jazu Macieja
zachodni lewy Stare Miasto

Miejsce w układzie funkcjonalnym

edytuj
 
Kurs po Odrze Południowej w kierunku Śluzy Piaskowej
(budynek na wyspie Tamka, po lewej widać wejście do śluzy)

Wrocław położony jest nad skanalizowanym odcinkiem rzeki Odra[13][14], co oznacza, że Piaskowy Stopień Wodny jest jednym z całego ciągu stopni utrzymujących wymagany poziom wody na rzece. Poprzednim stopniem wodnym jest Stopień Wodny Opatowice, a równolegle (równorzędnie w układzie funkcjonalnym) do stopnia piaskowego, na Starej Odrze znajduje się Stopień Wodny Szczytniki. Następnym stopniem zgodnie z biegiem rzeki jest Mieszczański Stopień Wodny[4].

Choć jednym z elementów Piaskowego Stopnia Wodnego jest śluza komorowa, to jednak szlak wodny przez nią prowadzący nie jest drogą wodną w rozumieniu odpowiednich przepisów prawa, tj. rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie śródlądowych dróg wodnych – wykaz śródlądowych dróg wodnych; nie został on ujęty w wykazie śródlądowych dróg wodnych stanowiącym załącznik do tego rozporządzenia[15]. Śródmiejskie szlaki żeglugowe zostały natomiast udostępnione dla żeglugi przez Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej we Wrocławiu. Jednak ze względu na to, że Piaskowy Stopień Wodny znajduje się praktycznie w zasięgu piętrzenia Mieszczańskiego Stopnia Wodnego, Śluza Piaskowa pełni obecnie rolę kanału wodnego. Zgodnie z ustaleniami RZGW we Wrocławiu, dotyczącymi udostępnienia tych szlaków dla żeglugi, przez ten stopień jednostki pływające mają możliwość przejścia według następujących reguł[3][9]:

  • w dół rzeki (ze wschodu na zachód), przejście jednostek może odbywać się kanałem Upust powodziowy Klary (ruch jednokierunkowy), a
  • w górę rzeki (z zachodu na wschód), przejście jednostek może odbywać się przez Śluzę Piaskową (także ruch jednokierunkowy), choć jak wyżej zaznaczono śluza pełni praktycznie rolę kanału żeglugowego.

Obiekty podstawowe

edytuj

Obiekty podstawowe stopnia to obiekty utrzymujące odpowiedni, założony poziom piętrzenia na stopniu oraz realizujące inne, konkretne funkcje, do których dana budowla jest przeznaczona. Do 1959 roku spad wynosił 3,74 m. Po przebudowie na Stopniu Mieszczańskim i zmianie jego parametrów eksploatacji, tak jak obecnie, spad ten wynosi maksymalnie tylko do 0,2 m[4].

Obiekty podstawowe Mieszczańskiego Stopnia Wodnego
nazwa ramię, kanał rodzaj data powstania podstawowe dane poprzednio stan obecny
Jaz św. Klary[4] Odra Północna jaz stały przęsło 39,6 m istnieje
Młyny Świętej Klary[1][5] Upust Klary rynny robocze młynów 1268[b] młyny wodne, młyn Arnolda obecnie pozostały rynny robocze młynów jako kanał wodny, ściany boczne i rozdzielającą wykorzystano jako przyczółki i filar Mostu św. Klary
Upust powodziowy Klary[5] Upust powodziowy Klary kanał wodny szerokość minimalna 7,5 m urządzenie upustowe dla przeprowadzenia wód wezbraniowych obecnie kanał wodny; dopuszczono do żeglugi w jednym kierunku – w dół rzeki
Młyn Maria[1] Kanał Młyna Maria młyn wodny 1267[b] Młyn Maria i Feliks istnieją budynki
Śluza Piaskowa[1][4] przekop Śluzy Piaskowej śluza 1792 wymiary: 39,1 m x 5,3 m śluza drewniana istnieje, dopuszczono do żeglugi w jednym kierunku – w górę rzeki, jak przez kanał wodny
Jaz św. Macieja[4][6] Odra Południowa jaz 1900 przęsło prawe: 23,04 m bez zamknięć
przęsło lewe: 8 m zamknięcie – zasuwa
istnieje
Jazu św. Macieja – przęsło południowe[4][6] Kanał Jazu Macieja jaz kozłowo-iglicowy 1876 przęsło 14,4 m młyny wodne, ujęcie wody, jaz faszynowo-palowy pozostały przyczółki, na których oparty jest Most św. Macieja

Pozostałe obiekty

edytuj
 
Most św. Macieja w miejscu zdemontowanego przęsła jazu

Przy obiektach Piaskowego Stopnia Wodnego znajdują się mosty i kładki, często pierwotnie budowane dla potrzeb obsługi stopnia. Obecnie są to ogólnodostępne przeprawy mostowe dla wysp Śródmiejskiego Węzła Wodnego – Górnego. Są to: Most św. Klary oparty na ścianach dawnych młynów, oraz Most św. Macieja. Nad przęsłem lewym Jazu św. Macieja, wyposażonym w zamknięcie w postaci zasuwy, zbudowano istniejącą do dziś kładkę niezbędną do obsługi zamknięcia tego przęsła jazu. Ponadto nad Upustem powodziowym Klary przerzucono Most Słodowy. Z kolei nad Kanałem Młyna Maria przerzucone jest jedno przęsło Mostów Młyńskich, oraz częściowo budynki Młyna Maria i Feniks. Na Wyspie Daliowej istnieje niewielka, murowana szopa techniczna związana z obsługą Śluzy Piaskowej, a dostęp do wyspy i możliwość obsługi śluzy zapewnia Kładka nad Śluzą Piaskową[5][12].

Zobacz też

edytuj
  1. wymienione począwszy od lewego, południowego brzegu rzeki, do prawego, północnego brzegu
  2. a b c d e data pochodzenia dokumentu historycznego wzmiankującego istnienie obiektu

Przypisy

edytuj
  1. a b c d e f g h Zabytki techniki Śródmiejskiego Węzła Wodnego. Serwis Urzędu Miejskiego Wrocławia, 2008-12-22. [dostęp 2010-02-06].
  2. a b c Maciej Wierciński: Śródmiejski węzeł wodny. [w:] Atlas zabytków techniki [on-line]. www.nadbor.pwr.wroc.pl. [dostęp 2010-02-09].
  3. a b c d e f mapa Śródmiejskiego Węzła Wodnego. Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej we Wrocławiu. s. 1. [dostęp 2010-02-05].
  4. a b c d e f g h i j Zespół autorski: dr inż. kpt. ż.ś. Jacek Trojanowski – kierownik pracy, dr kpt. ż.ś. Krzysztof Woś, dr inż. Anna Galor, dr inż. Bogusz Wiśnicki, mgr inż. Marcin Breitsprecher: mapa: Odrzańska Droga Wodna – Odra skanalizowana i kanał Gliwicki, Źródło: Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej we Wrocławiu. [w:] Analiza potrzeb inwestycyjnych w zakresie żeglugi śródlądowej na rzece Odrze w latach 2007-2013 [on-line]. AKADEMIA MORSKA W SZCZECINIE, INSTYTUT INŻYNIERII TRANSPORTU, 2006. s. 56. [dostęp 2010-02-06].
  5. a b c d e f Mosty i przeprawy. Fundacja Otwartego Muzeum Techniki, 2007. [dostęp 2010-02-09].
  6. a b c Maciej Wierciński: Jaz św. Macieja. [w:] Atlas zabytków techniki [on-line]. www.nadbor.pwr.wroc.pl. [dostęp 2010-02-09].
  7. Mariusz Tokarz: Elektrownia Wodna Południowa. Wratislaviae Amici, 2004-12-06. [dostęp 2010-02-06].
  8. a b Jaz na Tamce. Wratislaviae Amici. [dostęp 2010-02-09].
  9. a b Komunikat ... w sprawie udostępnienia szlaków wodnych Śródmiejskiego Węzła Wodnego Wrocławia dla ruchu Żeglugowego jednostek turystycznych i sportowych. Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej we Wrocławiu, 2009-04-27. s. 5. [dostęp 2010-02-05].
  10. Most Słodowy. Wratislaviae Amici. [dostęp 2010-02-09].
  11. Młyny Klary. Wratislaviae Amici. [dostęp 2010-02-09].
  12. a b Mosty. ZDiUM. s. 11. [dostęp 2010-02-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-04-18)].
  13. Wiesław Depczyński, Andrzej Szamowski: Budowle i zbiorniki wodne. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, 1997, seria: Inżynieria Środowiska. ISBN 83-87012-66-1.
  14. Zbigniew Szling, Jan Winter: Drogi wodne śródlądowe. Wrocław: Wydawnictwo Politechniki Wrocławskiej, 1988, seria: skrypt budownictwo.
  15. Dz.U. z 2019 r. poz. 1208