Stawonóżka

Stawonóżka
	; Stawonóżka czepna
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	liliopodobne (≡ jednoliścienne)
Rząd	szparagowce
Rodzina	szparagowate
Rodzaj	stawonóżka
	Nazwa systematyczna
	Arthropodium R. Brown; Prodr. Fl. Nov. Holland.: 276 (1810)
	Typ nomenklatoryczny
	non designatus
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Stawonóżka^[5] (Arthropodium R.Br.) – rodzaj roślin z rodziny szparagowatych. Obejmuje 9 gatunków występujących w Australii, Nowej Zelandii, Nowej Kaledonii, na Tasmanii i Madagaskarze^[3].

Nazwa naukowa rodzaju pochodzi od greckich słów άρθρων (arthron – staw) i ποδιών (podion – stópka, nóżka) i odnosi się do występujących u tych roślin członowanych szypułek^[6]. Polska nazwa rodzaju jest dosłownym tłumaczeniem nazwy naukowej; w dyskusji na temat polskiego nazewnictwa botanicznego stawonóżka wskazywana była jako przykład dziwoląga językowego, powstałego w wyniku stosowania dosłownego tłumaczenia nazw łacińskich^[7].

Morfologia edytuj

Kwiat stawonóżki czepnej z widocznymi owłosionymi nitkami pręcików i owłosionymi wyrostkami

Pokrój: Wieloletnie rośliny zielne^[6], tworzące kępy^[8].

Pędy: Skrócone kłącze z mięsistymi korzeniami, bulwami korzeniowymi lub włóknistymi korzeniami zwieńczonymi bulwami^[9].

Liście: Równowąskie do lancetowatych, siedzące^[9], pokładające się do wzniesionych, często wcześnie więdniejące^[6].

Kwiaty: Obupłciowe, promieniste, zebrane od 1 do 9 w każdym węźle groniastego lub wiechowatego kwiatostanu, niekiedy położone jednostronnie^[6]. Szypułki rozpostarte do zwisłych, zwykle członowane^[6]. Listki okwiatu wolne, rozpostarte do odgiętych, jasnoniebieskie, fioletowe lub białe^[6], w zewnętrznym okółku wąskie, w wewnętrznym szersze^[8], eliptyczne do okrągłych^[6], często o kędzierzawych lub krótko frędzlowatych brzegach^[8]. Sześć pręcików o nitkach częściowo lub na całej długości gęsto owłosionych, niekiedy z owłosionymi wyrostkami. Pylniki krótsze od nitek, równowąskie^[6], pękające do wewnątrz^[8] przez wzdłużne szczeliny, zwijające się po wypuszczeniu pyłku^[6]. Zalążnia siedząca^[8], górna, trójkomorowa, zawierająca do 5 zalążków w każdej komorze^[6]. Szyjka słupka nitkowata^[8].

Owoce: Pękające komorowo^[6], jajowate^[9] torebki, nagie lub okryte okwiatem, zawierające czarne, kulistawe do kanciastych nasiona^[6].

Genetyka: Liczba chromosomów 2n wynosi 22, 44 lub 66^[9].

Systematyka edytuj

Pozycja systematyczna: Rodzaj z grupy Arthropodium w podrodzinie Lomandroideae rodziny szparagowatych (Asparagaceae)^[10]^[2]. W systemie Takhtajana z 1997 roku zaliczany do plemienia Alectorurideae w rodzinie Anthericaceae^[11]. Przez niektórych botaników do rodzaju Arthropodium włączane są gatunki zaliczane do rodzaju Dichopogon, wyróżniające się jedynie nieowłosionymi nitkami pręcików^[9]^[6].

Wykaz gatunków^[3]

Arthropodium bifurcatum Heenan, A.D.Mitch. & de Lange
Arthropodium caesioides H.Perrier
Arthropodium candidum Raoul
Arthropodium cirratum (G.Forst.) R.Br. – stawonóżka czepna
Arthropodium curvipes S.Moore
Arthropodium dyeri (Domin) Brittan
Arthropodium milleflorum (Redouté) J.F.Macbr.
Arthropodium minus R.Br.
Arthropodium neocaledonicum Baker

Znaczenie użytkowe edytuj

Rośliny spożywcze: Bulwy korzeniowe gatunków Arthropodium cirratum, A. milleflorum, A. minus i A. strictum są jadalne^[12]. Były tradycyjnie wykorzystywana jako źródło pożywienia przez niektóre grupy aborygenów australijskich. Spożywane były na surowo lub pieczone^[13]. Jadalne są również kwiaty^[13].

Rośliny ozdobne: Ze względu na przyjemnie pachnące kwiaty, przyciągające owady, A. milleflorum jest uprawiana w Australii jako roślina ogrodowa, wykorzystywana do masowych nasadzeń na łąkach, obrzeżach ścieżek, skalniakach lub pod drzewami. Jest łatwa w utrzymaniu, mrozoodporna i ma stosunkowo małe zapotrzebowanie na wodę^[13]. Podobne zastosowanie znajduje pochodząca z Nowej Zelandii stawonóżka czepna^[14].

Przypisy edytuj

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-03-05] (ang.).
↑ ^a ^b Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2022-01-13] (ang.).
↑ ^a ^b ^c Plants of the World Online. The Royal Botanic Gardens, Kew, 2019. [dostęp 2022-01-13]. (ang.).
↑ Farr E. R., Zijlstra G. (ed.): Index Nominum Genericorum (Plantarum). Smithsonian Institution, 1996–. [dostęp 2022-01-13]. (ang.).
↑ Ludmiła Karpowiczowa (red.): Słownik nazw roślin obcego pochodzenia łacińsko-polski i polsko-łaciński. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1973, s. 86.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m Alexander S. George (red.): Flora of Australia. T. 45: Hydatellaceae to Liliaceae. Canberra: Australian Government Publishing Service, 1987, s. 341. ISBN 0-644-04356-3.
↑ Doroszewska Alina, Piekiełko-Zemanek Alicja, Zemanek Bogdan. Wznowienie prac nad słownikiem nazw polskich roślin obcego pochodzenia. „Wiadomości Botaniczne”. 27 (4), s. 295-298, 1983.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f George Bentham, Ferdinand von Mueller: Flora Australiensis: a description of the plants of the Australian Territory. T. 7: Roxburghiaceae to Filices. Cambridge: Cambridge University Press, 1878 (2011), s. 55-60. ISBN 978-1-108-03744-0.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e J.G. Conran: Lomandraceae. W: Klaus Kubitzki: The Families and Genera of Vascular Plants. T. 3: Flowering Plants. Monocotyledons: Lilianae (except Orchidaceae). Berlin Heidelberg: Springer-Verlag, 1998, s. 361. DOI: 10.1007/978-3-662-03533-7. ISBN 978-3-662-03533-7. (ang.).
↑ USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. 2020. Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy). National Germplasm Resources Laboratory, Beltsville, Maryland. [dostęp 2022-01-13]. (ang.).
↑ Brands, S.J. (ed.): The Taxonomicon. 1989–. [dostęp 2022-01-13]. (ang.).
↑ Mari Sivaswani Palaniswami, Kuruppacharil Varkey Peter: Tuber & root crops. New Delhi: New India Pub., 2008, s. 72-73. ISBN 978-81-89422-53-0.
↑ ^a ^b ^c Parks Australia Australian National BotanicP.A.A.N.B. Gardens, Arthropodium milleflorum - Growing Native Plants [online], www.anbg.gov.au [dostęp 2022-01-12] (ang.).
↑ Simon Rickard: The new ornamental garden. Collingwood, Vic.: CSIRO Publishing, 2011, s. 119. ISBN 978-0-643-09596-0.

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-03-05] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2022-01-13] (ang.).

[kew-3] Plants of the World Online. The Royal Botanic Gardens, Kew, 2019. [dostęp 2022-01-13]. (ang.).

[ing-4] Farr E. R., Zijlstra G. (ed.): Index Nominum Genericorum (Plantarum). Smithsonian Institution, 1996–. [dostęp 2022-01-13]. (ang.).

[karpo-5] Ludmiła Karpowiczowa (red.): Słownik nazw roślin obcego pochodzenia łacińsko-polski i polsko-łaciński. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1973, s. 86.

[fau-6] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m Alexander S. George (red.): Flora of Australia. T. 45: Hydatellaceae to Liliaceae. Canberra: Australian Government Publishing Service, 1987, s. 341. ISBN 0-644-04356-3.

[nazwa-7] Doroszewska Alina, Piekiełko-Zemanek Alicja, Zemanek Bogdan. Wznowienie prac nad słownikiem nazw polskich roślin obcego pochodzenia. „Wiadomości Botaniczne”. 27 (4), s. 295-298, 1983.

[bentham-8] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f George Bentham, Ferdinand von Mueller: Flora Australiensis: a description of the plants of the Australian Territory. T. 7: Roxburghiaceae to Filices. Cambridge: Cambridge University Press, 1878 (2011), s. 55-60. ISBN 978-1-108-03744-0.

[kub-9] J.G. Conran: Lomandraceae. W: Klaus Kubitzki: The Families and Genera of Vascular Plants. T. 3: Flowering Plants. Monocotyledons: Lilianae (except Orchidaceae). Berlin Heidelberg: Springer-Verlag, 1998, s. 361. DOI: 10.1007/978-3-662-03533-7. ISBN 978-3-662-03533-7. (ang.).

[grin-10] USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. 2020. Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy). National Germplasm Resources Laboratory, Beltsville, Maryland. [dostęp 2022-01-13]. (ang.).

[tax-11] Brands, S.J. (ed.): The Taxonomicon. 1989–. [dostęp 2022-01-13]. (ang.).

[mari-12] Mari Sivaswani Palaniswami, Kuruppacharil Varkey Peter: Tuber & root crops. New Delhi: New India Pub., 2008, s. 72-73. ISBN 978-81-89422-53-0.

[abo-13] Parks Australia Australian National BotanicP.A.A.N.B. Gardens, Arthropodium milleflorum - Growing Native Plants [online], www.anbg.gov.au [dostęp 2022-01-12] (ang.).

[nowa-14] Simon Rickard: The new ornamental garden. Collingwood, Vic.: CSIRO Publishing, 2011, s. 119. ISBN 978-0-643-09596-0.

[5]

[3]

[1]

[2]

[4]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]