Turmaliny

Turmaliny – szereg minerałów należących do grupy krzemianów. Oprócz szerlu, należą do minerałów rzadkich lub bardzo rzadkich.

turmalin elbait (arbuzowy)

turmalin verdelit

turmalin schorl

turmalin elbait (arbuzowy)

turmaliny oszlifowane

Turmalin (elbait) na kwarcu - Gilgit, Pakistan.

Nazwa pochodzi od syngaleskiego turmali określającego zdolność do przyciągania, po podgrzaniu, popiołu z ognia.

Właściwości

• Wzór chemiczny:

wzór ogólny:

XY₃Z₆[(OH)₄(BO₃)₃(Si₆O₁₈)]

Gdzie:
X – Na
Y – Fe, Mg, Ca, Mn (Li + Al.)
Z – Al, Fe
– borokrzemiany sodu, wapnia, glinu, litu, magnezu, żelaza, manganu. Niekiedy zawierają też: chrom, nikiel, tytan, wanad, itr.

• Układ krystalograficzny – wszystkie krystalizują w układzie trygonalnym
• Twardość w skali Mohsa – 7 do 7,5
• Łupliwość – niewyraźna, brak
• Rysa – biała
• Przełam – muszlowy, nierówny
• Gęstość – 2,90 do 3,26 g/cm³
• Barwa – wyjątkowo duża różnorodność barw
• Połysk – szklisty, czasami żywiczny
• Współczynniki załamania: $n_{o}=1,669$ i $n_{e}=1,638$ (długość fali ~ 590 nm)

Cechy charakterystyczne – są magnetyczne, posiadają zmienność barw polichromatycznych i zmienność pleochroniczną.

Zazwyczaj tworzą kryształy o pokroju słupkowym, pręcikowym, igiełkowym, a na ścianach kryształów wykazują charakterystyczne zbrużdżenia zgodne z wydłużeniem słupów. Występują w skupieniach zbitych, ziarnistych, pręcikowych, igiełkowych i promienistych (tzw. „słońce turmalinowe”).
Są kruche, przezroczyste, wykształcają kryształy wrosłe i narosłe.
Część turmalinów ujawnia optyczny efekt kociego oka (turmalinowe kocie oko istnieje w różnych barwach), pleochroizm i „efekt aleksandrytu” – w świetle naturalnym są żółtawozielone, w sztucznym – pomarańczowoczerwone.
Turmalin łatwo elektryzuje się (jest piro- i piezoelektryczny), przyciąga kurz, skrawki papieru. Ze względu na to zjawisko turmaliny należy czyścić częściej niż inne kamienie.
Wskutek podgrzania do temperatury 450–650 °C u niektórych turmalinów może nastąpić zmiana barwy. Turmaliny przefarbowane promieniami gamma nie mają trwałej barwy.
Syntetyczne turmaliny służą tylko do celów badawczych. Kamienie oferowane jako syntetyczne turmaliny są w rzeczywistości syntetycznymi spinelami o barwie turmalinu.

Największe kryształy osiągają wielkość 3-5 metrów

Nomenklatura handlowa

• achroit (gr. achroos = bezbarwny) – bezbarwna odmiana turmalinu, bardzo rzadki, występuje na Madagaskarze, w Brazylii i w USA. Zdobiony szlifem brylantowym lub rozetowym. By uzyskać bezbarwny turmalin, często podgrzewa się turmaliny różowe.
• rubellit – czerwona odmiana turmalinu, tzw. „turmalin syberyjski”, „turmalin bordeaux”. Z Brazylii pochodzi druza kryształów rubelitu ważąca 4 tony, pojedyncze osobniki osiągały wielkość 40 cm. Najczęściej stosuje się szlif tabliczkowy lub szlif schodkowy.
• drawit (dravit) – żółtobrunatny, brunatnozielony, brunatnoczerwony, nazwa od rzeki Dravy lub od okręgu Drave w Austrii. Rzadkość stanowią niebieskie kryształy dravitu z Chin. Rzadko stosowany w jubilerstwie.
• indigolit (indikolit) – ciemnoniebieski turmalin. Bywa często podgrzewany, by rozjaśnić barwę i uzyskać bardziej atrakcyjny wygląd kamienia. Występuje w Rosji – na Syberii, na Madagaskarze, w USA i w Brazylii.
• verdelit – zielona we wszystkich odcieniach odmiana turmalinu, ładne kryształy do 10 cm pochodzą z Brazylii (największy kryształ mierzy 1m i ma 20 cm grubości „The Rocket”). Najczęściej stosuje się szlif tabliczkowy lub szlif schodkowy.
• schörl (szerl, szerlit, skoryl) – czarny, nazwa od wyrażenia z dawnej gwary górniczej. Używany do wyrobu biżuterii żałobnej – rzadko stosowany w jubilerstwie.
• syberyt – fioletowoczerwony do fioletowoniebieskiego; niekiedy używany jako synonim rubelitu. Nazwa pochodzi od występowania na Uralu.

Nomenklatura mineralogiczna

• buergeryt (turmalin żelazowy) – ciemnobrunatny lub czarny
• elbait (turmalin litowy) – wielobarwny (niektóre kryształy zawierają nawet 15 różnych barw i odcieni), tzw. „turmalin arbuzowy” (wyjątkowo ceniony i atrakcyjny kamień kolekcjonerski), nazwa od wyspy Elby we Włoszech. W Brazylii w Minas Gerais znaleziono w 1978 r. kryształy o długości 1 metra
• drawit (dravit) (turmalin magnezowy) – żółtobrunatny, brunatnozielony, brunatnoczerwony, nazwa od rzeki Drawy
• liddicoatyt (turmalin wapniowy) – wielobarwny, nazwa od nazwiska amerykańskiego gemmologa. Został odkryty na Madagaskarze. Od elbaitu odróżnia się większą zawartością wapnia
• szerlit (schörl, szerl, skoryl) – turmalin żelazawy – czarny, nazwa od wyrażenia z dawnej gwary górniczej. Używany do wyrobu biżuterii żałobnej. Kryształy pochodzą z Brazylii, USA, Kazachstanu (ponad 1m długości), Ukrainy i Norwegii – ponad 3 × 1 m
• tsilaisyt (turmalin manganowy) – ciemnożółty lub zielony, nazwa od lokalnej nazwy na Madagaskarze. Wydobywa się go z pegmatytów w Nepalu i Mozambiku, otrzymany został na drodze syntezy
• uwit (uvit) (turmalin magnezowy) – zielony, ciemnobrunatny lub czarny; nazwa od prowincji Sri Lanki (Cejlon)

Występowanie

Stanowią składnik granitów, pegmatytów, żył kwarcowych. Czasami tworzą niemal monomineralne skały (turmalinit).

Miejsca występowania: Brazylia – Minas Gerais, Paraiba, USA – Kalifornia, Maine, Rosja, Finlandia, Pakistan, Afganistan, Sri Lanka, Namibia, Madagaskar, Włochy – Elba.

W Polsce – występuje najbardziej pospolity, czarny szerl na Dolnym Śląsku.

Zastosowanie

• w jubilerstwie do wyrobu atrakcyjnej i drogiej biżuterii
• w przemyśle optycznym i radiotechnicznym
• są używane do produkcji ciśnieniomierzy
• cenione i bardzo poszukiwane kamienie kolekcjonerskie

Zobacz też

• kamienie szlachetne, minerał