Itr
Itr (Y, łac. yttrium) – pierwiastek chemiczny, z grupy metali przejściowych w układzie okresowym.
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| stront ← itr → cyrkon | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Wygląd | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| srebrzystoszary | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
 Widmo emisyjne itru | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Ogólne informacje | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Nazwa, symbol, l.a. | itr, Y, 39 (łac. yttrium) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Grupa, okres, blok | 3 (IIIB), 5, d | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Stopień utlenienia | III | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Właściwości metaliczne | metal przejściowy | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Właściwości tlenków | słabo zasadowe | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Masa atomowa | 88,90584(1) u[3][a] | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Stan skupienia | stały | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Gęstość | 4472 kg/m³ | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Temperatura topnienia | 1522 °C[1] | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Temperatura wrzenia | 3345 °C[1] | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Numer CAS | 7440-65-5 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| PubChem | 23993 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Jeżeli nie podano inaczej, dane dotyczą warunków normalnych (0 °C, 1013,25 hPa) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Do roku 2013 scharakteryzowane zostały 33 izotopy itru o liczbach masowych 76–108. Spośród nich trwały jest tylko 89Y, który stanowi 100% naturalnego składu tego pierwiastka[4]. Występuje w skorupie ziemskiej w ilości 29 ppm, m.in. w postaci monacytu (ok. 3% itru) i bastnazytu (ok. 0,2%)[5][6] (tworzy też minerał ksenotym, YPO
4). Ze złóż tych pozyskiwany jest komercyjnie, przez przekształcenie we fluorek i redukcję wapniem[5].
Tworzy złożone wodorki, tlenki, fluorki i wodorotlenek. Wodorki itru są stosowane jako bardzo silne środki redukujące. Nie ma znaczenia biologicznego, jest podejrzewany o rakotwórczość.
CharakterystykaEdytuj
W formie czystej itr jest srebrzystoszarym, stosunkowo stabilnym na powietrzu metalem. Na jego powierzchni tworzy się trwała warstwa tlenków, tak jak to jest w przypadku glinu (pasywacja). Jego własności chemiczne przypominają magnez. Jest łatwopalny, ale nie ulega samorzutnej reakcji z tlenem. Z wodą reaguje dość powoli z utworzeniem wodorotlenku. Wióry itru zapalają się na powietrzu gdy temperatura przekroczy 400 °C.
Historia odkryciaEdytuj
Został odkryty w roku 1794 przez Johana Gadolina w Finlandii. Jako wolny metal (choć w formie zanieczyszczonej) otrzymał go Friedrich Wöhler w roku 1828, redukując chlorek itru potasem[5][7]. Jest to jeden z czterech pierwiastków, których nazwy zostały utworzone od szwedzkiej miejscowości Ytterby (poza itrem są to erb, iterb, terb).
ZastosowanieEdytuj
- Stosowany jest jako dodatek do luminoforów w kineskopach.
- Lampy ze stopu itru z wolframem są stosowane w rentgenografii.
- Niektóre stopy itru mają własności nadprzewodnikowe.
- Stosowany jako katalizator przy polimeryzacji etenu.
- Tlenek itru używany jest do stabilizacji sześciennej formy cyrkonii, np. w jubilerstwie.
- Radioaktywny izotop 90Y stosowany jest w zabiegu synowektomii radioizotopowej[8].
UwagiEdytuj
- ↑ Wartość w nawiasie oznacza niepewność związaną z ostatnią cyfrą znaczącą.
PrzypisyEdytuj
- ↑ a b CRC Handbook of Chemistry and Physics, David R. Lide (red.), wyd. 90, Boca Raton: CRC Press, 2009, s. 4-41, ISBN 978-1-4200-9084-0 (ang.).
- ↑ Itr (nr 261327) (ang.) – karta charakterystyki produktu Sigma-Aldrich (Merck KGaA) na obszar Stanów Zjednoczonych. [dostęp 2011-10-02]. (przeczytaj, jeśli nie wyświetla się prawidłowa wersja karty charakterystyki)
- ↑ Standard Atomic Weights of 14 Chemical Elements Revised. „Chemistry International”. 40 (4), s. 23–24, 2018-10-29. DOI: 10.1515/ci-2018-0409. ISSN 1365-2192 (ang.).
- ↑ G. Audi, A. H. Wapstra, C. Thibault, J. Blachot, O. Bersillon. The NUBASE evaluation of nuclear and decay properties. „Nuclear Physics A”. 729, s. 3–128, 2003. DOI: 10.1016/j.nuclphysa.2003.11.001. Bibcode: 2003NuPhA.729....3A (ang.).
- ↑ a b c C.R. Hammond, The Elements. Yttrium, [w:] CRC Handbook of Chemistry and Physics, David R. Lide (red.), wyd. 88, Boca Raton: CRC Press, 2007, s. 4-41, ISBN 978-0-8493-0488-0 (ang.).
- ↑ Yttrium: geological information, WebElements Periodic Table [dostęp 2021-04-28].
- ↑ Yttrium: historical information, WebElements Periodic Table [dostęp 2021-04-28].
- ↑ Sławomir Wisławski, Andrzej B. Szczepanik, Radosław Bilski, Stanisław Ancyparowicz, Alfred J. Meissner, Jacek Proniewski. Ocena skuteczności synowektomii izotopowej w nawracających samoistnych wylewach do stawów kolanowych u chorych na hemofilię. „Postępy Nauk Medycznych”. 7–8, s. 328–332, 2007.