Wikipedia

Ulryk z Cluny

zakonnik benedyktynów, założyciel klasztoru St. Ulrich im Schwarzwald

Ulryk z Cluny (łac. Udalricus Cluniacensis) znany także m.in. jako Ulryk z Zell (ur. ok. 1029 w Ratyzbonie, zm. 14 lipca ok. 1093 w St. Ulrich[1]) – benedyktyn z Cluny, lokalnie w Badenii czczony jako święty[2], niekanonizowany[3][4]. Okresowo był przeorem, lub przedstawicielem opata Cluny, klasztorów w Marcigny, Rüeggisberg i Payerne. W 1079 r. wysłany do księstwa Alemanii, aby wzmocnić wpływy kluniackie w tym obszarze niemieckojęzycznym. Do niezamieszkałej doliny Möhlintal w południowym Schwarzwaldzie przeniósł zgromadzenie benedyktyńskie, które pod jego przeorstwem rozwinęło się w lokalnie ważny klasztor, nazwany później jego imieniem – St. Ulrich im Schwarzwald, gdzie zmarł. Za wstawiennictwem biskupa Cluny Hugona przeniesiono jego zwłoki z klasztornego cmentarza do kościoła i złożono przed ołtarzem, co stworzyło warunki do powstania lokalnego kultu jego osoby jako świętego. Autor jednego z pierwszych zapisów kluniackich zwyczajów klasztornych Consuetudines Cluniacenses.

Ulryk z Cluny
Ulrich
mnich benedyktyński, przeor
Ilustracja
Data i miejsce urodzenia

1029
Ratyzbona

Data i miejsce śmierci

10 lipca 1093
St. Ulrich im Schwarzwald

Czczony przez

Kościół katolicki

Atrybuty

księga

Szczególne miejsca kultu

kościół św. Piotra i Pawła w Bollschweil-St. Ulrich

Multimedia w Wikimedia Commons

Imiona

edytuj

Ulryk występuje w historycznych źródłach pod łacińskim imieniem Udalricus, a w tekstach niemieckojęzycznych pod dwoma imionami: Ulrich lub Udalrich. Jego imię łączone jest z kilkoma miejscami jego aktywności monastycznej, stąd znany jest jako Ulryk z Zell (łac. Udalricus Cellensis[5], niem. Ulrich von Zell), Ulryk z Cluny (łac. Udalricus Cluniacensis, niem. Ulrich von Cluny), Ulryk z Ratyzbony (niem. Ulrich von Regensburg). To ostatnie określenie zaproponował w latach 70. XIX w. historyk Sigmund von Riezler[6] jako takie, które miałoby odróżniać kluniackiego mnicha od św. Ulryka z Augsburga, biskupa diecezji augsburskiej[7]. Ernst Hauviller[8], autor wieloźródłowej biografii Ulryka[9], optował zdecydowanie za łączeniem Ulryka z Cluny argumentując, że to właśnie miejsce, a nie inne ukształtowało jego osobowość i nadało kierunek całemu jego życiu[10]. Ponadto w niemieckojęzycznym obszarze znany też jako Ulrich vom Möhlintal, Ulrich von Grüningen i Ulrich vom Breisgau[5][11][12].

 
Pierwsza strona hagiograficznej biografii Ulricha z Cluny, dzieła z 1756 r. autorstwa opata klasztoru św. Piotra w Schwarzwaldzie P.J. Steyrera

Dane biograficzne

edytuj

Głównymi – jak mówi Hauviller, autor biografii Ulrich von Cluny z 1896 r. – źródłami informacji na temat życia i działalności Ulryka są dwa[13] dzieła o charakterze zdecydowanie hagiograficznym[14]. Pierwsza, tzw. vita prior – Vita prior s. Udalrici prioris Cellensis – spisana przez nieustalonego autora niedługo po śmierci Ulryka[13] i zachowana jedynie we fragmentach[15], oraz druga, tzw. vita posterior, nosi tytuł Vita prior s. Udalrici prioris Cellensis i powstała między 1109 a 1120 r.[16] w kręgu[17] Pawła z Bernried[18][19]. Hasło dotyczące Ulryka w Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters[20] mówi o nieznanym z imienia autorze drugiej, a pierwszą przypisuje Pawłowi z Bernried i datuje na 1093 r.[21] Wilhelm Stratmann w broszurze wydawnictwa Schnell & Steiner wymienia benedyktyńskiego mnicha o nazwisku Gabriel Bucelin, historyka i historiografa, który, spisując w połowie XVII w. dzieje założeń benedyktyńskich w diecezji konstancjańskiej, miał mieć podobno jeszcze dostęp do pełnego tekstu Pawła z Bernried, toteż mógł napisać obszerniej o Ulryku[22]. W 1756 r. ukazało się niemieckie tłumaczenie łacińskiej biografii Ulryka Leben und Wundertaten des hl. Ulrich, Beichtigers, OSB., der Cluniacenser Congregation, und ersten Priors des Klosters St. Ulrich im Schwartzwald (...) / Aus dem Lateinischen in das Teutsche übersetzt, und mit historischen Anmerckungen erläuteret. Verfasset Von einem Priester und Capitularen des Gottes-Haus St. Peter auf dem Schwartzwald, którego autorem był przedostatni opat klasztoru św. Piotra w Schwarzwaldzie Philipp Jakob Steyrer. W ostatnich latach XIX w. ukazała się obszerna biografia Ulryka, którą nowsza krytyka chwali za dogłębne przestudiowanej i udostępnienie tekstów źródłowych[23]: Ulrich von Cluny. Ein biographischer Beitrag zur Geschichte der Cluniacenser im 11. Jahrhundert (paptrz Bibliografia). Ernst Hauviller przedstawił ją najpierw jako dysertację doktorską na uniwersytecie berlińskim w 1896 r. Napisana jako tekst akademicki, a więc z założenia bezstronny, zawiera też wielokrotne wzmianki na temat tekstów vita prior i vita posterior jako stworzonych w nieobiektywnym, tendencyjnie wypaczającym fakty stylu właściwym dla biografii osób uznanych, lub mających być uznane, przez Kościół za święte[24]. Jego analizy kontekstów historycznych obu vitae nie doprowadziły do wskazania ich autorów, także autor piszący sto lat później krótko o Ulryku, fryburski historyk Hugo Ott[25], podkreślał wciąż aktualną potrzebę pogłębionych studiów w tej dziedzinie[23]. Stąd niektóre wydarzenia w życiu Ulryka, opisane w vita prior i vita posterior, a następnie powielane przez późniejszych biografów, mogą – jak podkreślają Hauviller i Ott – być produktem fantazji ich autorów. Esej Otta „Probleme um Ulrich von Cluny” naświetlają kilka z tych problematycznych zagadnień[23]. Z powodu braku lub niejasności dostępnych informacji na temat życia i działalności Ulryka z Cluny występują w źródłach, także w autorytatywnych leksykonach (patrz bibliografia poniżej), nawet znaczne rozbieżności zarówno co do dat, jak i samych działań Ulryka i ich kontekstu historycznego[23].

 
Miejsca w XI-wiecznej Europie ważne w biografii Ulryka z Cluny. Oprócz zaznaczonych kolorem nazw były to też: 1. Marcigny, 2. Rüeggisberg, 3. Payerne (Peterlingen), 4. Grüningen (Oberrimsingen), 5. Zell (Sankt Ulrich).

Życiorys

edytuj

Okres ratyzboński

edytuj

Pochodzenie i młodość (1029-1044)

edytuj

Urodził się najprawdopodobniej[26] na samym początku 1029 r.[27] w Ratyzbonie jako syn Bawarczyka Bernolda[28] i pochodzącej ze Szwabii Bukki (Bucca). Biografie zgodnie podają, że jego ojcem chrzestnym był późniejszy cesarz Henryk III, który w wieku 12 lat, jako oficjalny następca tronu, towarzyszył ojcu w marcu i kwietniu 1029 r.[29] w oficjalnych pobytach i uroczystościach w Ratyzbonie[30]. Idąc za vita prior, takie źródła jak Ökumenisches Heiligenlexikon w swoim artykule redakcyjnym[31] i broszura wydawnictwa Schnell & Steiner z serii „Hagiographie / Ikonographie / Volkskunde”[32] podają, że matka Ulryka była spokrewniona z biskupem Augsburga Ulrykiem, natomiast wywód Otta pokrywa się z przekonaniem Hauvillera, że wcześni biografowie Ulryka to pokrewieństwo po prostu wymyślili, aby przydać spisywanym vitae więcej blasku[33]. Wiadomo, że wujem matki Ulryka był Gebhard, kanonik przy kościele biskupim w Augsburgu, który w 1023 r. został jako Gebhard II biskupem Ratyzbony, i że to on udzielił rodzicom Ulryka ślubu[34][33][22]. Nie wiadomo dokładnie, kim był ojciec Ulryka, przeważnie wiązany jest z ratyzbońskim zamożnym patrycjatem, wywodzącym się z królewskich ministeriałów[35]. Niewykluczony byłby też jego status osiadłego w Ratyzbonie szlachcica, nobilitowanego urzędnika księstwa bawarskiego (Amtsadel)[22]. Jego status musiał być z pewnością wysoki, wzmocniony więzami rodzinnymi z hierarchią kościelną, by dopuścić bezpośrednią bliskość do Henryka III[36][35]. Brat Bernolda Nitker (zwany też Nitger[37]) został, za królewskim wstawiennictwem, w 1039 r. mianowany biskupem diecezji ze stolicą we Freisingu[35][38]. Ulryk nie był dzieckiem pierworodnym[39]; vita prior wzmiankuje, że po śmierci kolejnych dzieci Bernold i Bucca złożyli ślub przy grobie św. Magnusa, że jeśli doczekają się syna, a ten dożyje wieku chłopięcego, oddadzą go w służbę Kościoła[40]. Uzdolnionego, jak mówią źródła[41], i chętnego do nauki chłopca oddano do szkoły przy benedyktyńskim klasztorze St. Emmeram w Ratyzbonie, w owym czasie słynnej i kształcącej synów z najlepszych rodzin[41]. Tam poznał trzy lata od niego starszego Wilhelma, późniejszego opata klasztoru w Hirsau, a ich kontakty i przyjaźń trwały aż do śmierci[35][42]. Najwcześniejsze vitae podkreślają wybitną łatwość nauki Ulryka przy równoczesnej skromności[43] i skłonności do ascezy, czego dowodem jest późniejsza, wzmiankowana w vita prior samokastracja, która przyniosła mu określenie Christi eunuchus[44]. Po ukończeniu nauki na poziomie kwadrywium otrzymał święcenia niższe, być może aż do subdiakonatu[45], i jako 15-latek, na początku 1043 r.[46], został włączony do capella regia, by w krótkim czasie zyskać szczególną przychylność cesarzowej Agnieszki[46]. Pozycja kapelana przy dworze otwierała w owym czasie drogę ku najwyższym stanowiskom kościelnym, ale pobożny i uduchowiony Ulryk, jako jedyny pośród cesarskich kapelanów zwolennik ruchu w duchu reformy kluniackiej, wycofał się wkrótce z życia przy dworze[44][47]. W vita prior jako powód opisana jest jego głęboka niechęć do próżności życia dworskiego, na którym miał się czuć niczym „Daniel na dworze królewskim Nabuchodonozora”[48]. Odwołując się do tej biblijnej analogii, historyk Tobias Hoffmann[49] zwraca jednocześnie uwagę, że przeciwstawianie grzeszności i próżności życia dworu cnotom i pobożności przebywającym na nim osobom duchownym służyły apologetom do wyniesienia tych drugich[50]. Hauviller i Stratmann podają inną przyczynę opuszczenia dworu przez Ulryka, a mianowicie wykrycie spisku, w którym jego ojciec, Bernold, i stryj, Macthun, w pakcie z węgierskim uzurpatorem do tronu Ovo planowali poprzez mord usunięcie od tronu Henryka III, stojącego po stronie prawowitego króla Piotra, swojego zresztą lennika. Po tym, jak Bernold i Macthun w 1044 r. zostali skazani na śmierć za zdradę stanu, nie mógł Ulryk dłużej pozostawać na dworze królewskim[51][52].

 
Pozostałości klasztoru Sankt Emmeram w Ratyzbonie

Lata 1044–1061

edytuj

Opuściwszy Ratyzbonę udał się do Freisingu, gdzie jego wuj, biskup Nitker, udzielił mu święceń diakonatu i powierzył urząd archidiakona[53], a następnie prepozyta (Dompropst[54]) przy katedrze diecezjalnej Freisingu (prepositura Frisingensi[53]). Jak wyjaśnia Hauviller, nie tylko że był Ulryk prawą ręką biskupa jako archidiakon, ale i zajmował stanowiska najwyższej rangi, oddające pod jego zwierzchniość duchownych katedralnych, kwestie ordynacji, jurysdykcji i majątkowe Kościoła w diecezji[53]. W dwa lata później, w 1046 r., udał się w świcie Henryka III do Rzymu[55] (gdzie ten został pod koniec grudnia koronowany na cesarza rzymskiego), po drodze Ulryk uczestniczył prawdopodobnie[56] w zwołanym w październiku przez króla synodzie w Pawii. Kiedy dotarły do niego wieści o szerzącym się w królestwie, a przede wszystkim we Freisingu, powszechnym głodzie i niedostatku, bezzwłocznie powrócił do swojej diecezji. Jak podaje vita posterior[57], zastawił swój majątek, aby wspomóc zarówno zgromadzenie duchownych, jak i innych zagrożonych głodem we Freisingu. Około 1051 r.[17], po rezygnacji ze wszystkich urzędów kościelnych i związanych z nimi beneficjów, zaopatrzony jedynie w niezbędne środki (jak podaje vita posterior – collecta non modica pecunia[57]) z jednym służącym i jednym koniem udał się na pielgrzymkę do Ziemi Świętej. Odwiedził w Palestynie Jerozolimę i Betlejem, zanurzył się w Jordanie i wszedł na szczyt Góry Oliwnej, pod koniec 1053 r. lub na początku 1054 r. przybył z powrotem do Freisingu[58]. Nie zdołał jednak odzyskać poprzednich stanowisk a tym samym też i środków na wykup zastawionych w 1046 r. dóbr, gdyż nowy biskup, Ellenhard, na miejscu zmarłego w międzyczasie Nitkera powierzył je już komuś innemu[59]. Ulryk udał się zatem do Ratyzbony[60], gdzie nadal dysponował dobrami i prebendami[61]. Wykorzystując odziedziczone po ojcu posiadłości ziemskie, podjął próbę założenia w pobliżu Ratyzbony (Stadtamhof) klasztoru, który chciał oddać pod patronat św. Magnusa. Ten zamiar nie powiódł się[62], ponieważ zarówno ratyzboński biskup Gebhard III, jak i jego następca Otto von Riedenburg byli niechętni płynącym z Cluny ideom reformy i Ulryk został zmuszony do opuszczenia miasta[63][64]. W 1061 r. podzielił, jak podaje vita posterior, swój majątek na cztery części, jedną z nich zatrzymując dla siebie, dwie czwarte oddając na biednych i krewnym, a jedną czwartą na wsparcie zubożałego klasztoru kobiecego koła Ratyzbony, a następnie udał się do dalekiej Burgundii, do opactwa Cluny[65].

 
Wieża kościoła opactwa w Cluny i jego otoczenie

Okres kluniacki

edytuj

Wiosną 1061 r., jak podaje Hauviller[66], udał się Ulryk najpierw do Rzymu, by wedle tego badacza odnowić śluby (Gelübte erneuern), i po krótkim (jak mówi vita posterior[67]) tam pobycie, jesienią tegoż roku przybył do Cluny[62][17]. Po okresach obowiązkowego postulatu i nowicjatu został uroczyście przyjęty do wspólnoty zakonnej i wkrótce otrzymał święcenia kapłańskie[68]. Łagodność charakteru Ulryka, jego pobożność i samodyscyplina aż po różne formy umartwiania się zyskały mu wielką przychylność opata Hugona, który mianował go swoim kapelanem i doradcą (...constituit capellanum et consiliarium[69]); ponadto pełnił okresowo[70] obowiązki sekretarza opata i spowiednika zgromadzenia[71]. Szybki awans w hierarchii klasztoru komentuje Ott jako zrozumiały, gdyż Ulryk dzięki swojemu wykształceniu i stosunkom w świecie zarówno kościelnym, jak i świeckim, dzięki bezgranicznemu oddaniu reformatorskiej idei kluniackiej i ascetycznej postawie, był idealnym nabytkiem dla tego stojącego wtedy w kwiecie rozkwitu opactwa – predystynowanym wręcz do kariery w jego obrębie[62]. Ale, jak to widzi inny współczesny autor, Franz Kern[72], sam Ulryk wolał działać poza klasztornymi murami Cluny[70].

 
XII-wieczny wschodni portal kościoła w Marcigny

Marcigny (ok. 1065-1070)

edytuj

Kobiecy klasztor w Marcigny w Burgundii (ok. 60 km na południowy zachód od Cluny), założony przez opata Cluny Hugona i wyświęcony w 1061 r., zajmował wybitne miejsce w planach tego opata, ponieważ jego zamiarem było nadanie mu takiej rangi wśród benedyktyńskich klasztorów kobiecych jaką miało opactwo Cluny wśród klasztorów męskich[73]. Prawdopodobnie w 1065 r.[74] Hugon mianował Ulryka pomocnikiem pierwszego, będącego już w podeszłym wieku, przeora Rencho, a następnie jego następcą[75]. Pozycja Ulryka podawana jest jako prior claustralis, czyli przeor klaustralny, do którego obowiązków należała jedynie duszpasterska opieka nad zakonnicami; najwyższym przełożonym klasztoru kobiecego pozostawał opat z Cluny i na miejscu reprezentował go procurator, nazwany później praepositus lub prior[76]. W trakcie pobytu w Marcigny doznał Ulryk urazu oka i powrócił do Cluny na leczenie, nie okazało się ono jednak skuteczne i Ulryk stracił oko, jak podaje vita posterior[77].

Rüeggisberg (ok. 1071-1074)

edytuj

Na samym początku lat 70. XI w. (w zgodnej ocenie m.in. Otta i Hauvillera), wraz z przyjęciem darowizny rozległych gruntów (lub jak chce Dubler – kościoła[78]) w okolicy dzisiejszej szwajcarskiej miejscowości Rümligen, opactwo Cluny zobowiązało się do założenia tam klasztoru. To zadanie powierzył Hugon Ulrykowi i drugiemu mnichowi o imieniu Kuno[79]. Zimę poprzedzającą rozpoczęcie budowy klasztornych zabudowań mieli Ulryk i Kuno (jak powołując się na vita posterior opisuje Hauviller) spędzić, żyjąc o chlebie i wodzie, w jaskini. Gromadzili się przed nią nieokrzesani (roh und unwissend[80]) ludzie z okolicy, których Ulryk nauczał i przygotowywał do spowiedzi[81]. Kiedy od wiosny ruszyła praca przy stawianiu pierwszych prostych zabudowań[81], a okoliczni mieszkańcy wspierali w tym obu mnichów, wywołało to niechęć miejscowych duchownych, którzy mieli nawet posuwać się do podburzania przeciw obcym. Konflikt jednak zażegnano i budowę ukończono w 1073 lub 1074 r.; dokument z królewskim potwierdzeniem darowizny dla Cluny ma datę 27 marca 1074 r[82]. Po przybyciu do klasztoru pierwszych mnichów i objęciu przeorstwa przez Kuno, Ulryk powrócił do odległego (ok. 300 km) Cluny. Jako decydujący (maßgebend) ocenia Ott jego wkład w powstanie założenia klasztornego w Rüeggisbergu[62] – pierwszego przeorstwa kluniackiego na niemieckim obszarze językowym[78]. Innym wyrazem reformatorskich prac Cluny, jak ocenia mediewista Thomas Zotz[83], była fala pisanych w tej części Europy hagiografii, a jedną z nich stworzył prawdopodobnie w 1075 r. Ulryk[84]. Dotyczyła ona margrabiego Hermana I, z rodu Zähringów, który w wieku 34 lat odwrócił się od życia świeckiego i, opuściwszy życie rodzinne i dworskie, wstąpił jako brat świecki (Laienbruder) do klasztoru w Cluny, gdzie zmarł zaledwie rok później. Ten „spektakularny akt konwersji”, jak to nazywa Heinz Krieg, badacz dziejów Zähringów, zyskał Hermanowi niejaką sławę[85]. Ulryk zapewne poznał Hermana osobiście w Cluny i wiadomo, że był autorem zarówno poświęconego mu epitafium, jak i vita, których teksty nie zachowały się[86].

 
XI-wieczny kościół opactwa w Peterlingen

Payerne (Peterlingen) (ok. 1075-1079)

edytuj

Prawdopodobnie w 1075 r.[87] Ulryk został wysłany przez opata Hugona jako jego przedstawiciel do należącego do kluniackiego opactwa klasztoru Peterlingen w królestwie Burgundii w diecezji lozańskiej. Zarówno Ott, jak i Heinrich Büttner[88] zaznaczają, że Ulryk nie mógł być mianowany przeorem Peterlingen, ponieważ w tamtym okresie klasztor podlegał nadal bezpośrednio opatowi Cluny[89][90]. Pozycja Ulryka była trudna przede wszystkim ze względów polityczno-religijnych: choć w trwającym sporze o inwestyturę klasztor w Peterlingen w zgodzie z wysiłkami opata Hugona nie opowiadał się aktywnie po żadnej ze stron konfliktu[90], biskup Burchard von Oltingen, gorący zwolennik króla Henryka IV, nie krył swojej wrogości wobec kluniackiego klasztoru i reprezentowanej przez niego reformy gregoriańskiej[91]. Ponadto niechęć Ulryka do lozańskiego biskupa wzmagał zbyt ziemski styl życia tego drugiego[91]. Ott, analizując dotyczące tego okresu fragmenty vita posterior, stawia tezę, że Ulryk w swoich działaniach w Peterling zajął otwarcie postawę wrogą zwolennikom króla, a tym samym odstąpił od oficjalnej polityki Cluny niemieszania się w spór, czego rezultatem było odwołanie go z powrotem do Cluny[92]. Co prawda próba wdania się w politycznie skomplikowany konflikt zakończyła się dla Ulryka klęską (Schiffbruch[92]), w dziejach klasztoru był to tak mało znaczący epizod, że Büttner w swoim opracowaniu historii Peterlingen nawet o Ulryku z Cluny nie wspomina[90]. Dokładne daty pobytu Ulryka w Peterlingen nie są ustalone, wiadomo jednak, że ok. 1079 r.[93], a według Hauvillera być może i wcześniej, Ulryk przebywał już w Hirsau[94].

Okres szwarcwaldzki

edytuj

Consuetudines Cluniacenses (1079-1085)

edytuj
 
Ruiny opactwa w Hirsau: narożnik krużganka, w tle dzwonnica tzw. Eulenturm
 
Ruiny opactwa w Hirsau, widok od północy

Jak pisze Hauviller, jedną z trudności w przenoszeniu reformatorskich idei kluniackich na zgromadzenia w niemieckim obszarze językowym była, przynajmniej na początku, odmienność języków[91]. Stąd wynikała też szczególna rola Ulryka w bezpośrednim przenoszeniu tych idei na tereny niemieckojęzyczne, nie był on tam jednak jedynym jej propagatorem. W północnym Schwarzwaldzie (w diecezji spireńskiej[95]) poszukującym nowej formy ruchu monastycznego był opat Wilhelm w benedyktyńskim klasztorze w Hirsau. Do przyjęcia reguły kluniackiej miał go namawiać, bawiący w Hirsau z prawie roczną wizytą, legat papieski Bernard de Millau, opat klasztoru św. Wiktora w Marsylii[96], który następnie przyczynił się poprzez kontakt z opatem Higonem do wysłania do Hirsau kluniackiego mnicha Ulryka[94][93]. Być może nie bez znaczenia mógł być fakt, że Wilhelm i Ulryk byli przyjaciółmi z czasów w przyklasztornej szkole St. Emmeram w Ratyzbonie, za pewne natomiast uchodzi przekonanie, że opat Hugon powierzył Ulrykowi wiele znacznych zadań na tym obszarze południowych Niemiec[93]. W czasie pobytu Ulryka w Hirsau, prawdopodobnie w 1079 r.[93], Wilhelm poprosił go o spisanie i opisanie zwyczajów monastycznych panujących aktualnie w opactwie Cluny. Do samej pracy nad tym zabrał się Ulryk po powrocie do Cluny[97], gdyż, jak dowodzi Hauviller, dokładne formułowanie kodeksu zasad liturgicznych i dyscyplinarnych mogło być przeprowadzone tylko na miejscu w opactwie[98]. Pierwsze dwa tomy Consuetudines Cluniacenses zostały wysłane do Hirsau przez końcem 1084 r., czyli przed drugim pobytem Ulryka w szwarcwaldzkim opactwie, podczas którego Wilhelm poprosił go o uzupełnienia. Te zawarł Ulryk w trzecim tomie Consuetudines, ukończonym być może jeszcze w 1085 r., a na pewno przed 1087 r.[98], i dołączył do niego skierowany do Wilhelma list Epistola nuncupatoria, z jednej strony zawierający uwagi osobiste, a z drugiej wyrażający otwarcie stanowisko Ulryka wobec nadużywania instytucji zgromadzeń klasztornych przez osoby świeckie[99]. Ulryk nie był ani pierwszym ani jedynym, który opisał praktyki reguły kluniackiej, jego Consuetudines były jednakże pierwszym systematycznym ich opracowaniem[100]. W zamierzeniu autora, a i opata Hugona, miały być one dla Wilhelma inspiracją do opracowania własnych, dostosowanych do specyfiki Hirsau i regionu zasad życia monastycznego[101]. Tak też się stało i napisane przez Wilhelma pod koniec lat 80. XI w. Constitutiones Hirsaugienses[102] stały się podstawą reformatorskiego ruchu hirsaugijskiego, z którym miał kontakt nawet polski monastycyzm[103]. Zotz, wyliczając zasługi Wilhelma z Hirsau, określa go największym reformatorem życia klasztornego w Szwabii w XI w.[84]

Grüningen

edytuj

Kongregacja kluniacka, rozszerzająca pod koniec XI w. sieć należących do niej klasztorów, była na niemieckojęzycznym obszarze obecna jedynie w południowo-zachodnim skraju Szwabii[104]. Do jej wzmocnienia przyczyniła się także działalność Ulryka. Prawdopodobnie na początku lat 80. XI w.[93] objął przeorstwo niewielkiego założenia klasztornego w Grüningen u południowo-zachodniego podnóża wzniesienia Tuniberg. Założenie to powstało na samym początku lat 70. XI w. z prywatnego nadania dla opactwa Cluny i po kilku latach istnienia na zboczu samego Tunibergu zostało przeniesione na bardziej dogodne miejsce na równinie u jego podnóża przy (dziś już nieistniejącej) miejscowości Grüningen[105]. W grudniu 1084 r. Ulryk jako przeor tego klasztoru wziął udział w synodzie diecezjalnym w Konstancji, na którym wybrano biskupem hirsaugijskiego mnicha Gebhard von Zähringen (wyświęcony jako Gebhard III), do którego to wyboru miał się Ulryk walnie przyczynić[106]. Idąc za vita posterior, biografowie Ulryka (np. Hauviller, Kern) mówią o jego niezadowoleniu z położenia klasztoru w żyznej okolicy Grüningen, tuż przy ruchliwej drodze do Breisach, co miało w jego odczuciu stać w sprzeczności z surową mniszą regułą[107]. Według tej vita systematyczne poszukiwania odpowiedniejszej lokalizacji doprowadziły w końcu Ulryka w okolice, które odpowiadały jego oczekiwaniom – do górnego piętra niewielkiej doliny rzeki Möhlin (Möhlintal), gdzie w miejscu zwanym Vilmarszell lub tylko Zell istniało skromne założenie zakonne podległe opactwu St. Gallen[108]. Przeprowadzka kluniackich mnichów z Grüningen do Vilmarszell, poprzedzona formalną zamianą własności gruntów, miała miejsce w 1087 r.[109][110]

 
Rzeczka Möhlin poniżej muru wokół zabudowań dawnego klasztoru w St. Ulrich

St. Ulrich w dolinie Möhlintal

edytuj
 
Kolumna nad zbudowaną przy źródle kaplicą św. Ulryka w St. Ulrich
 
Relief przedstawiający Ulryka z Cluny w trakcie uzdrawiania dziecka

Jako jeden z czynników, który przyczynił się do przeniesieniem zgromadzenia, Ott wymienia bliskie kontakty Ulryka z biskupem Burkardem, do którego to bazylejskiego biskupstwa należała cella (dom zakonny) w Möhlintal[111]. Jej najwcześniejsze, sanktgalleńskie[112] dzieje nie są dostatecznie zbadanie, nie wiadomo też, w jaki sposób diecezja bazylejska weszła w jej posiadanie[113]. Zachowany jest natomiast dokument z 5 czerwca 1087 r.[114] potwierdzający oddanie na prośbę Ulryka terenu o nazwie Zell (cella i karczowisko wokół niego) na rzecz opactwa w Cluny w zamian za posiadłości w Biengen i włókę pola w Ambringen (obie niedaleko Grüningen)[109]. Wymianę przeprowadzono w obejmującej wystawienie relikwii uroczystości i przy obecności Zähringów: Bertolda II, księcia Zähringen, i grafa Hermanna, syna markgrafa Hermana I (obaj wymienieni jako świadkowie w pisemnym akcie wymiany) oraz licznej bryzgowijskiej arystokracji[115][116][117]. Od początku, jak podaje vita posterior, mnisi Ulryka borykali się z materialnym niedostatkiem, znacznie spowalniającym budowę właściwego klasztoru, oraz z nieskrywaną niechęcią mieszkańców okolicznych wiosek[118]. Skąpe teksty źródłowe[117] wspominają o założeniu przez Ulryka w wiosce Bollschweil, leżącej u wylotu doliny Möhlintal, benedyktyńskiego domu klasztornego dla kobiet różnego stanu i wieku, które pragnęły poddać się kluniackiej regule klasztornej[119]. Wzorcem tego założenia miał być klasztor żeński w Marcigny (gdzie Ulryk był parę lat duszpasterzem), który – dalej za wzorem kluniackim[120] – miał wraz ze swoimi pochodzącymi z darów majątkiem i kościołem podlegać męskiemu klasztorowi w Zell[117] (około dwie dekady później benedyktynki zostały przeniesione wraz ze swoim klasztorem do pobliskiej wsi Sölden[119][117]). Wkrótce po osadzeniu benedyktynek w Bollschweilu Ulryk całkowicie stracił wzrok, odmówił jednak naleganiom opata Hugona, by powrócić do Cluny. By go wspomóc w pełnieniu obowiązków przeora, przybył z Cluny mnich o imieniu Eberhard[121]. W około dwa lata później, prawdopodobnie[121][122] w 1093 r. Ulryk zmarł w Zell i został pogrzebany na przyklasztornym cmentarzu w obrębie klauzury. Na wieść o śmierci i pochówku Ulryka opat Hugon skierował prośbę do konstancjańskiego biskupa Gebharda III o zezwolenie na przeniesienie doczesnych szczątków Ulryka do klasztornego oratorium i złożenie przed głównym ołtarzem[123]. Dokładna data uroczystego translatio[124] nie jest znana[125].

 
Ulryk z Cluny – rzeźba przy ołtarzu bocznym kościoła św. Piotra w Schwarzwaldzie

Kult

edytuj

Umiejscowienie grobu Ulryka przed ołtarzem głównym klasztornego kościoła dało początek rozszerzaniu się z tego kluniackiego przeorstwa na okoliczne tereny kultu Ulryka jako osoby świętej[123]. Artykuł na temat Ulryka w leksykonie świętych J. Stadlera z 1882 r.[126], cytowany przez Ökumenisches Heiligenlexikon, mówi, że papież Benedykt XIV pochwalał szerzenie się kultu Ulryka (seine Verehrung gut geheißen[126]), nie dokonał jednak jego kanonizacji[127]. Wspomnienie liturgiczne zostało ustanowione w 1137 r., w diecezji konstancjańskiej od 1756 r., przy czym obchodzone jest ono w metropolii górnoreńskiej 11 lipca, a w diecezji lozańskiej 14 lipca[55]. Figuralne przedstawienia Ulryka w kościołach Apostołów Piotra i Pawła w Bollschweil/St. Ulrich, w kościele św. Piotra i Pawła w St. Peter i w kaplicy św. Jakuba w Grüningen (w granicach Breisach) pokazują go w habicie, z księgą (otwartą lub zamkniętą) Consuetudines Cluniacenses i z niemowlęciem u stóp; tematem barokowego malowidła w bocznym ołtarzu kościoła św. Benedykta w Eisenbach jest scena śmierci Ulryka[128]. Według polskojęzycznego blogu „Martyrologium.blogspot” miałby Ulryk być patronem osób niewidomych i cierpiących na choroby oczu, a jego atrybutami pastorał[129], księga, krzyż i opactwo[130].

Miejscowość, która powstała wokół klasztoru zbudowanego pod przeorstwem Ulryka zaczęto, począwszy od końca XIV w., nazywać St. Ulrich[131]. Do połowy XIX w. przeorstwo św. Ulryka posługiwało się herbem z dwiema srebrnymi księgami na niebieskiej tarczy, a po połączeniu sąsiadujących siół utworzono gminę z nowym wzorem pieczęci – z postacią Ulryka. Jej wzór zaprojektowany w pierwszych latach XX w. nie zyskał ze względów estetycznych urzędowej akceptacji i urząd powiatowy w Staufen przedstawił nowy wzór – przedstawiający Ulryka jako biskupa z pastorałem i rybą w dłoni, myląc go w oczywisty sposób ze św. Ulrykiem z Augsburga. Od protestu rady gminy St. Ulrich upłynęło kilka lat, zanim ostatecznie w 1907 r. przyjęto nowy herb – srebrną tarczę, gdzie na zielonym tle widoczny jest benedyktyński mnich z księgą (w domyśle Consuetudines Cluniacenses)[132].

Ilustracje

edytuj
  •  
    Kościół opactwa Cluny (widok obecny)
  •  
    Ruiny klasztoru Rüeggisberg (stan obecny)
  •  
    Kaplica św. Jakuba przy cmentarzu w Grüningen (Breisach), wzniesiona w poł. XIX w. w miejscu dawnego kościoła i benedyktyńskiego przeorstwa
  •  
    Widok od zachodu na kościół Apostołów Piotra i Pawła, plebanię, cmentarz i zabudowania chrześcijańskiego ośrodka edukacyjnego w St. Ulrich (Bollschweil)
  •  
    Grób Ulryka z Cluny przed głównym ołtarzem pochodzącego z poł. XVIII w. kościoła Piotra i Pawła, w St. Ulrich (Bollschweil)
  •  
    Grób Ulryka z Cluny w kościele Apostołów Piotra i Pawła w St. Ulrich (szczegół)
  •  
    Grób Ulryka z Cluny w kościele Apostołów Piotra i Pawła w St. Ulrich (szczegół)

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Uldarich von Zell, [w:] Deutsche Biographie, personendatenbank.germania-sacra.de [dostęp 2022-02-07].
  2. ↑ Ulrich von Zell – Ökumenisches Heiligenlexikon [online], www.heiligenlexikon.de [dostęp 2022-03-26] (niem.).
  3. ↑ Ulrich von Zell, [w:] Ökumenisches Heiligenlexikon, www.heiligenlexikon.de [dostęp 2022-02-21] (niem.), Internetowy Ökumenisches Heiligenlexikon zawiera, według własnej informacji, wszystkie osoby święte i błogosławione, które są wymienione przez Martyrologium Romanum do ostatniego wydania w 2004 r. włącznie; artykuł o Ulryku z Cluny, pochodzący z The Catholic Encyclopedia nie wspomina o jego kanonizacji. Także Stadlers Vollständiges Heiligenlexikon mówi jedynie o zatwierdzeniu przez papieża Benedykta XIV oddawania czci Ulrykowi, ale nie o jego kanonizacji.
  4. ↑ Katalog der Deutschen Nationalbibliothek [online], portal.dnb.de [dostęp 2022-02-14].
  5. ↑ a b Udalricus Cellensis, [w:] Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters, Bayerische Akademie der Wissenschaften, 2021 [dostęp 2022-02-06].
  6. ↑ Deutsche Biographie, Riezler, Sigmund von – Deutsche Biographie [online], www.deutsche-biographie.de [dostęp 2022-02-15] (niem.).
  7. ↑ Hauviller 1896b ↓, s. 21–22.
  8. ↑ Ernst Hauviller (1866-1938) [online], data.bnf.fr [dostęp 2022-03-02] (fr.).
  9. ↑ Hauviller 1896b ↓, s. 8, 13, 15 i in..
  10. ↑ Hauviller 1896b ↓, s. 22.
  11. ↑ Katalog der Deutschen Nationalbibliothek [online], portal.dnb.de [dostęp 2022-02-06].
  12. ↑ Ulrich – Detailseite – LEO-BW [online], www.leo-bw.de [dostęp 2022-02-06].
  13. ↑ a b Fuhrmann 1988 ↓, s. 372–373.
  14. ↑ Hauviller 1896b ↓, s. 7, 8-10.
  15. ↑ Vita prior s. Udalrici prioris Cellensis, [w:] Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters, Bayerische Akademie der Wissenschaften, 2019.
  16. ↑ Hauviller 1896b ↓, s. 9–10, 13.
  17. ↑ a b c Henze 2003 ↓, s. 1641–1643.
  18. ↑ Paul von Bernried, [w:] Wilhelm Wattenbach, Allgemeine Deutsche Biographie, wyd. 1., t. Band 25, München/Leipzig: Historische Kommission bei der Bayerischen Akademie der Wissenschaften, 1887, s. 244–245 [dostęp 2022-02-14].
  19. ↑ Paulus Bernriedensis, [w:] Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters, Bayerische Akademie der Wissenschaften, 2020.
  20. ↑ Geschichtsquellen: Start [online], www.geschichtsquellen.de [dostęp 2022-02-06].
  21. ↑ Udalricus Cellensis, [w:] Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters, Bayerische Akademie der Wissenschaften, 2021 [dostęp 2022-02-06].
  22. ↑ a b c Stratmann 2014 ↓, s. 8.
  23. ↑ a b c d Ott 1971 ↓, s. 9.
  24. ↑ Hauviller 1896b ↓, s. 8.
  25. ↑ Alemannisches Institut: OttCV [online], alemannisches-institut.de [dostęp 2022-02-14].
  26. ↑ Ze względu na brak poświadczonych źródeł pisanych rok urodzenia podawany jest w niektórych źródłach jako przybliżony (np. Germania Sacra), inne nie czynią tego zastrzeżenia (np. Deutsche Biograpie). Według argumentacji Hauvillera za rok urodzenia należy przyjąć pierwsze miesiące 1029 r.
  27. ↑ Hauviller 1896b ↓, s. 22–23.
  28. ↑ Teksty E. Hauvillera podają wersję Bernold powołując się na vita prior i vita posterior, gdzie jest Bernoldus. Esej H. Otta podaje pisownię Bernald, podobnie jak broszura Ulrich von Zell. Der Reform verpflichtet.
  29. ↑ Hauviller 1896a ↓, s. 22–23.
  30. ↑ Konrad II. 1024-1039 : Regesta Imperii [online], www.regesta-imperii.de [dostęp 2022-02-08].
  31. ↑ Ulrich von Zell – Ökumenisches Heiligenlexikon [online], www.heiligenlexikon.de [dostęp 2022-02-08] (niem.).
  32. ↑ Stratmann 2014 ↓.
  33. ↑ a b Ott 1971 ↓, s. 11.
  34. ↑ Hauviller 1896a ↓, s. 23, 25.
  35. ↑ a b c d Ott 1971 ↓, s. 12.
  36. ↑ Hauviller 1896a ↓, s. 23.
  37. ↑ Na temat błędnych wersji jego imienia por. E. Hauviller, Ulrich von Cluny. Ein biographischer Beitrag..., 1896, s. 34. W piśmiennictwie anglojęzycznym także «Notker», por. A Biographical Dictionary of the Saints, 1924.
  38. ↑ Hauviller 1896b ↓, s. 23–24.
  39. ↑ Niektóre teksty na temat Ulryka, np. broszura Ulrich von Zell: der Reform verpflichtet i internetowy Ökumenisches Heiligenlexikon, określają go jako pierworodnego, a za powód złożenia ślubu św. Magnusowi podają bezdzietność.
  40. ↑ Hauviller 1896b ↓, s. 23, 25.
  41. ↑ a b Hauviller 1896b ↓, s. 26.
  42. ↑ Hauviller 1896b ↓, s. 26–27.
  43. ↑ Hauviller 1896b ↓, s. 27–28.
  44. ↑ a b Ott 1971 ↓, s. 12–13.
  45. ↑ Hauviller 1896b ↓, s. 28–29.
  46. ↑ a b Hauviller 1896b ↓, s. 30.
  47. ↑ Hauviller 1896b ↓, s. 29–32.
  48. ↑ Kern 2014 ↓, s. 10.
  49. ↑ Katalog der Deutschen Nationalbibliothek [online], portal.dnb.de [dostęp 2022-02-16].
  50. ↑ Tobias Hoffmann, Heilige List. Doloses Handeln hochmittelalterlicher Bischöfe und Äbte im Spannungsfeld von Weltwirken und Weltflucht, Baden-Baden: Ergon, 2018, s. 39–40, ISBN 978-3-95650-498-3.
  51. ↑ Hauviller 1896b ↓, s. 33–34.
  52. ↑ Kern 2014 ↓, s. 11–12.
  53. ↑ a b c Hauviller 1896b ↓, s. 34–37.
  54. ↑ Madey 2001 ↓, s. 1453–1455.
  55. ↑ a b Holweck 1924 ↓, s. 996.
  56. ↑ Hauviller 1896b ↓, s. 37.
  57. ↑ a b Hauviller 1896b ↓, s. 38.
  58. ↑ Hauviller 1896b ↓, s. 38–39.
  59. ↑ Hauviller 1896b ↓, s. 39–41.
  60. ↑ Kern 2014 ↓, s. 13–14.
  61. ↑ Hauviller 1896b ↓, s. 41.
  62. ↑ a b c d Ott 1971 ↓, s. 13.
  63. ↑ Stratmann 2014 ↓, s. 15.
  64. ↑ Hauviller 1896b ↓, s. 41–42.
  65. ↑ Hauviller 1896b ↓, s. 42.
  66. ↑ Hauviller 1896b ↓, s. 22, 43.
  67. ↑ Hauviller 1896b ↓, s. 43.
  68. ↑ Hauviller 1896b ↓, s. 43–44.
  69. ↑ Hauviller 1896b ↓, s. 44.
  70. ↑ a b Kern 1995 ↓, s. 32.
  71. ↑ Hauviller 1896b ↓, s. 44–45.
  72. ↑ Badische Zeitung, Seelsorger und Abenteuerer – Wittnau – Badische Zeitung [online], www.badische-zeitung.de [dostęp 2022-03-02] (niem.).
  73. ↑ Hauviller 1896b ↓, s. 48.
  74. ↑ Wischermann 1986 ↓, s. 96.
  75. ↑ Wischermann 1986 ↓, s. 95.
  76. ↑ Wischermann 1986 ↓, s. 94–96.
  77. ↑ Hauviller 1896b ↓, s. 49.
  78. ↑ a b Anne-Marie Dubler, Rüeggisberg, [w:] Historische Lexikon der Schweiz, hls-dhs-dss.ch, 2012 [dostęp 2022-02-20] (niem.).
  79. ↑ Hauviller 1896b ↓, s. 49–51.
  80. ↑ Hauviller 1896b ↓, s. 50.
  81. ↑ a b Unsere Gemeinde | Geschichte | Gemeinde Rüeggisberg [online], www.rueggisberg.ch [dostęp 2022-02-20].
  82. ↑ Hauviller 1896b ↓, s. 51.
  83. ↑ Prof. em. Dr. Thomas Zotz – Professur für Mittelalterliche Geschichte I und Abteilung Landesgeschichte [online], www.mittelalter1.uni-freiburg.de [dostęp 2022-03-02].
  84. ↑ a b Zotz 2001 ↓, s. 527.
  85. ↑ Heinz Krieg, Die Markgrafen von Baden im Gebiet von Neckar und Murr (11. bis 13. Jahrhundert), „Zeitschrift für Württembergische Landesgeschichte”, 72, Kommission für geschichtliche Landeskunde in Baden-Württemberg und Württembergischer Geschichts- und Altertumsverein e.V., 2013, s. 15–16, ISSN 0044-3786 [zarchiwizowane].
  86. ↑ Hauviller 1896b ↓, s. 65–66. 75–76.
  87. ↑ Ott 1971 ↓, s. 15.
  88. ↑ Heinrich Büttner: Mainzer Professorenkatalog | Gutenberg Biographics [online], gutenberg-biographics.ub.uni-mainz.de [dostęp 2022-03-02].
  89. ↑ Ott 1971 ↓, s. 14.
  90. ↑ a b c Büttner 1964 ↓, s. 278.
  91. ↑ a b c Hauviller 1896b ↓, s. 53.
  92. ↑ a b Ott 1971 ↓, s. 16.
  93. ↑ a b c d e Ott 1971 ↓, s. 17.
  94. ↑ a b Hauviller 1896b ↓, s. 67.
  95. ↑ Maurer 2003 ↓, s. 244.
  96. ↑ St Victor [online], monumentshistoriques.free.fr [dostęp 2022-02-23].
  97. ↑ Hauviller 1896b ↓, s. 67–68.
  98. ↑ a b Hauviller 1896b ↓, s. 68.
  99. ↑ Hauviller 1896b ↓, s. 69.
  100. ↑ Hauviller 1896b ↓, s. 69–72.
  101. ↑ Hauviller 1896b ↓, s. 72–73.
  102. ↑ Constitutiones Hirsaugienses, [w:] Geschichtsquellen: Werk/2565, Bayerische Akademie der Wissenschaften, 2019 [dostęp 2022-02-23], Opracowania, leksykony i inne źródła przeważnie nie wymieniają tego dzieła pod tytułem tłumaczonym, tylko pod oryginalnym. Spolszczony polski tytuł mógłby brzmieć „Ustawy / Ustalenia / Zarządzenia hirsaugijskie”, raczej niż „konstytucje”, gdyż wg Słownika języka polskiego PWN te odnoszą się w kontekście religijnym do wydawanych przez papieża lub sobór dokumentów dogmatycznych. Także przymiotnik „hirsaugijski” nie jest potwierdzony przez słowniki PWN i inne.
  103. ↑ Szymon Wieczorek, Zwiefalten i Polska w pierwszej połowie XII w., [w:] Kwartalnik Historyczny, t. Rocznik CIII, 4, 1996, s. 23–54, ISSN 0023-5903 [zarchiwizowane].
  104. ↑ Zotz 2001 ↓, s. 511.
  105. ↑ Ott 1971 ↓, s. 18–23.
  106. ↑ Maurer 2003 ↓, s. 221–223, 238.
  107. ↑ Hauviller 1896b ↓, s. 58.
  108. ↑ Ott 1971 ↓, s. 24–25.
  109. ↑ a b Schwarz 1993 ↓, s. 46–47.
  110. ↑ Andreas Butz, Benediktinerpriorat St. Ulrich – Geschichte, [w:] Klöster in Baden-Württemberg [online], Landesarchiv Baden-Württemberg.
  111. ↑ Ott 1971 ↓, s. 24–29.
  112. ↑ Przymiotnik „sanktgalleński” za wzorem opracowania Kultura opactwa Sankt Gallen W. Voglera w przekładzie A. Grzybowskiego i K. Waligóry (wyd. Znak, 1999).
  113. ↑ Ott 1971 ↓, s. 24–26.
  114. ↑ Ott 1971 ↓, s. 26.
  115. ↑ Ott 1971 ↓, s. 27.
  116. ↑ Hauviller 1896b ↓, s. 59–60.
  117. ↑ a b c d Florian Lamke, Benediktinerpropstei Sölden – Geschichte, [w:] Klöster in Baden-Württemberg, www.kloester-bw.de [dostęp 2022-02-26].
  118. ↑ Hauviller 1896b ↓, s. 61–62.
  119. ↑ a b Kern 1995 ↓, s. 33–34.
  120. ↑ Ott 1971 ↓, s. 29.
  121. ↑ a b Hauviller 1896b ↓, s. 63.
  122. ↑ Hauviller 1896b ↓, s. 63–64.
  123. ↑ a b Maurer 2003 ↓, s. 238.
  124. ↑ Martin Heinzelmann, Translation, [w:] Bruno Steimer (red.), Lexikon der Heiligen und der Heiligenverehrung, t. Band 3, Freiburg. Basel. Wien: Herder, 2003, ISBN 3-451-28193-7.
  125. ↑ Hauviller 1896b ↓, s. 4.
  126. ↑ a b Stadler 1882 ↓.
  127. ↑ CatholicSaints.Info » Blog Archive » Canonized by Pope Benedict XIV [online] [dostęp 2022-03-02] (ang.).
  128. ↑ Badische Zeitung, Ulrichaltar ist das Schmuckstück – Eisenbach (Hochschw.) – Badische Zeitung [online], www.badische-zeitung.de [dostęp 2022-03-01] (niem.).
  129. ↑ Według leksykonu Ökumenisches Heiligenlexikon pastorał jest atrybutem biskupów.
  130. ↑ Św. Ulryk z Zell OSB [online], Święci Pańscy, 14 lipca 2010 [dostęp 2022-02-28].
  131. ↑ Schwarz 1993 ↓, s. 45.
  132. ↑ Peter Schwarz, Siegel und Wappen von Geiersnest und St. Ulrich, [w:] Peter Schwarz (red.), Bollschweil. Chronik des Ortes. Band I: Beiträge zur Geschichte von St. Ulrich, Bollschweil: Eigenverlag Gemeindeverwaltung Bollschweil, 1993, s. 113–118.

Bibliografia

edytuj

Biograficzne, hagiograficzne i historyczne

edytuj
  • Heinrich Büttner: Studien zur Geschichte von Peterlingen. W: Zeitschrift für schweizerische Kirchengeschichte = Revue d’histoire ecclésiastique suisse. Zürich: Vereinigung für Schweizerische Kirchengeschichte, 1964. ISSN 0044-3484.
  • Horst Fuhrmann: Neues zur Biographie des Ulrich von Zell (†1093). W: Gerd Althoff (redakcja), Gerd Geuenich (redakcja), Otto Gerhard Oexle (redakcja), Joachim Wollasch (redakcja): Person und Gemeinschaft im Mittelalter: Karl Schmid zum fünfundsechzigsten Geburtstag. Sigmaringen: Jan Thorbecke, 1988. ISBN 3-7995-7063-2.
  • Ernst Hauviller: Ulrich von Cluny: Inaugural-Dissertation zur Erlangung der Doktorwürde von der philosophischen Fakultät der Friedrich-Wilhelm-Universität zu Berlin. Münster i. W.: Heinrich Schöningh, 1896.
  • Ernst Hauviller: Ulrich von Cluny. Ein biographischer Beitrag zur Geschichte der Cluniacenser im 11. Jahrhundert. Münster in Westfalen: Schöningh, 1896.
  • Franz Kern: Sölden. Die Geschichte eines kleinen Dorfes. Sölden bei Freiburg: Gemeindeverwaltung Sölden, 1995.
  • Franz Kern: Reform tut not: Die Zeit des hl. Ulrich. W: Ulrich von Zell: der Reform verpflichtet. München: Schnell & Steiner, 2014. ISBN 978-3-7954-8015-8.
  • Wilhelm Stratmann: Das Leben des hl. Ulrich von Zell. W: Ulrich von Zell: der Reform verpflichtet. München: Schnell & Steiner, 2014. ISBN 978-3-7954-8015-8.
  • Helmut Maurer: Das Bistum Konstanz. Die konstanzer Bischöfe vom Ende des 6. Jahrhunderts bis 1206. Berlin. New York: Walter de Gruyter, 2003. ISBN 3-11-017664-5.
  • Julius Mayer: Leben des Heiligen Ulrich Bekenners und Benediktiners aus der Cluniacenser-Congregation. Freiburg im Breisgau: Herder, 1903.
  • Hugo Ott: Probleme um Ulrich von Cluny. Zugleich ein Beitrag zur Gründungsgeschichte von St. Ulrich im Schwarzwald. W: Martin Wellmer (redakcja): Festschrift für Professor Dr. Dr. Wolfgang Müller zum 65. Geburtstag: Alemannisches Jahrbuch 1970. Bühl (Baden): Konkordia, 1971.
  • Peter Schwarz: Grundherrschaften, Vogteirechte und Besitzungen in St. Ulrich und Geiersnest. W: Peter Schwarz (redakcja): Bollschweil. Chronik des Ortes. Band I: Beiträge zur Geschichte von St. Ulrich. Bollschweil: Eigenverlag Gemeindeverwaltung Bollschweil, 1993.
  • Philipp Jakob Steyrer: Leben, und Wunder-Thaten Des Heiligen Udalrici Oder Ulrich: Beichtigers, aus dem Orden des heiligen Benedicti, Der Cluniacenser Congregation, und ersten Priors des Closters der HH. Apostlen Petri und Pauli, jetzt von Ihm St. Ulrich genannt, im Schwartzwald...; Sammt einem Zusatz ... / Aus dem Lateinischen in das Teutsche übersetzt, und mit historischen Anmerckungen erläuteret. Verfasset Von einem Priester und Capitularen des Gottes-Haus St. Peter auf dem Schwartzwald .... Freyburg im Breysgau: Wagner, 1756.
  • Else Maria Wischermann: Marcigny-Sur-Loire: Gründungs- und Frühgeschichte des 1. Cluniacenserinnenpriorates (1055 – 1150). München: Fink, 1986. ISBN 3-770523830.
  • Thomas Zotz: Ottonen-, Salier- und frühe Stauferzeit (911-1167). W: Michael Klein (redakcja): Handbuch der Baden-Württembergischen Geschichte. Erster Band: Allgemeine Geschichte. Stuttgart: Klett-Cotta, 2001. ISBN 3-608-91465-X.

Leksykony

edytuj
  • Johannes Madey: Ulrich von Zell. W: Wilhelm Bautz (redakcja), Traugott Bautz (redakcja): Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon. Herzberg: Traugott Bautz, 2001. ISBN 3-88309-089-1.
  • Ulric of Zell. W: Frederick George Holweck: A Biographical Dictionary of the Saints: With a General Introduction on Hagiology. St. Luis (Mo.), London: B. Herder Book, 1924.
  • Barbara Henze: Ulrich von Zell. W: Bruno Steimer (redakcja): Lexikon der Heiligen und der Heiligenverehrung. Freiburg. Basel. Wien: Herder, 2003.
  • Ulrich von Zell. W: Johann Evangelist Stadler: Vollständiges Heiligen-Lexikon oder Lebensgeschichten aller Heiligen, Seligen, etc., etc. aller Orte und aller Jahrhunderte... 5. Band: Q-Z. Augsburg: B. Schmid’sche Verlagsbuchhandlung, 1882.
  • Charles G. Herbermann (redakcja): The Catholic Encyclopedia. 1907-1912.
  • Joachim Schäfer (redakcja): Ökumenisches Heiligenlexikon.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ulryk_z_Cluny&oldid=74730719”