Wikipedia:Artykuły na medal/Wrzesień i październik 2014

zajawka

Chomik europejski (Cricetus cricetus) – gatunek gryzonia z rodziny chomikowatych, największy gatunek chomika (Cricetinae), jedyny przedstawiciel rodzaju Cricetus. Gatunek synantropijny, wywodzący się ze środowisk stepowych, rozprzestrzenił się szeroko w Eurazji i zajmuje tereny od Chin aż po Holandię i Belgię. Jest uznawany za poważnego szkodnika upraw rolnych człowieka. Zakres ochrony C. cricetus w Europie jest bardzo zróżnicowany. Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) w wydanej w 2002 roku edycji Czerwonej Księgi Gatunków Zagrożonych zaliczała C. cricetus do kategorii gatunków najmniejszej troski.

zajawka

Biblia gocka – przekład Biblii na język gocki dokonany w IV wieku przez gockiego biskupa Wulfilę. Zarówno Stary, jak i Nowy Testament przełożone zostały z języka greckiego. Pomimo iż tłumacz był arianinem, przekład nosi tylko jeden ślad konfesyjnego ukierunkowania (Flp 2,6). Do czasów współczesnych zachowało się jedynie kilkanaście fragmentarycznych rękopisów, które zawierają łącznie większą część Nowego Testamentu. Ze Starego Testamentu zachowały się tylko niewielkie fragmenty kilku ksiąg (Rodzaju, Psalmy, Nehemiasza). Najważniejszym krytycznym wydaniem gockiej Biblii jest Die Gotische Bibel (siódme wydanie z 2000 roku).

zajawka

Rak wątrobowokomórkowy – nowotwór złośliwy wątroby wywodzący się z hepatocytów. Stanowi od 80 do 90% pierwotnych nowotworów złośliwych wątroby. Jest to trzeci nowotwór pod względem umieralności, co roku jest przyczyną śmierci 500 000 osób przy zapadalności 600 000 osób rocznie. Początkowo rak rozwija się skąpoobjawowo, a jego objawy są trudne do odróżnienia od zwykle towarzyszącej mu marskości wątroby. Wybór metody leczenia jest uzależniony od wyniku oceny stopnia zaawansowania choroby (stosuje się tzw. klasyfikację barcelońską) oraz od spełnienia dodatkowych kryteriów ważnych w danym sposobie terapii. Nowotwór ten można leczyć miejscowo – chirurgicznie lub niechirurgicznie – albo ogólnoustrojowo. Do metod leczenia chirurgicznego należą resekcja wątroby oraz przeszczepienie wątroby. Metody niechirurgiczne to terapie ablacyjne, z których najważniejszą rolę pełnią ablacja prądem o częstotliwości radiowej (RFA) i przezskórne wstrzyknięcie etanolu oraz chemioembolizacja (TACE).

zajawka

Cerkiew św. Jana Klimaka w Warszawie – prawosławna cerkiew parafialna. Należy do dekanatu Warszawa diecezji warszawsko-bielskiej Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego. Świątynia znajduje się na Woli w rejonie Ulrychowa, przy ul. Wolskiej 140, w obrębie cmentarza prawosławnego. Została wzniesiona w latach 1903–1905 z inicjatywy arcybiskupa warszawskiego i nadwiślańskiego Hieronima z przeznaczeniem na miejsce pochówku jego syna Iwana – a w przyszłości również samego hierarchy – jak również jako świątynia cmentarna służąca pogrzebom i nabożeństwom w intencji zmarłych. Cerkwią parafialną stała się w dwudziestoleciu międzywojennym, po rozbiórce lub zamknięciu większości warszawskich cerkwi, kojarzonych z zaborem rosyjskim. Świątynia nieprzerwanie pełni funkcje liturgiczne od momentu poświęcenia, z wyjątkiem lat 1915–1919. Cerkiew została uszkodzona w czasie II wojny światowej, a podczas rzezi Woli hitlerowcy zamordowali służących w niej kapłanów, ich rodziny oraz dzieci z prawosławnego przytułku dla sierot prowadzonego przy parafii. Cerkiew wraz z całym zespołem Reduty Wolskiej została wpisana do rejestru zabytków 20 sierpnia 2003 pod nr A-54.

zajawka

Żyrafa sawannowa – afrykański ssak parzystokopytny z rodziny żyrafowatych, najwyższe zwierzę lądowe i największy z przeżuwaczy żyjących w czasach nowożytnych. Jego epitet gatunkowy odnosi się do przypominającego wielbłąda wyglądu i łat na futrze, właściwych lampartowi (leopardowi, Panthera pardus). Gatunek ten wyróżnia się bardzo długą szyją, osiąga 5–6 m wysokości i masę (średnio) 1600 kg w przypadku samców i 830 kg w przypadku samic. Żyrafy występują od Czadu na północy do RPA na południu, oraz od Nigru na zachodzie do Somalii na wschodzie. Zwierzę zasiedla zazwyczaj sawanny, tereny trawiaste i otwarte lesiste. Główne źródło pożywienia żyrafy to liście akacji, rosnące na wysokości niedostępnej dla większości roślinożerców. Osobniki dorosłe nie tworzą silnych więzi społecznych, choć gromadzą się w luźnych grupkach, gdy przemieszczają się w tym samym kierunku. Samce tworzą hierarchię społeczną ustanawianą poprzez necking, czyli walkę na uderzenia szyjami. Dominujący samiec zdobywa dostęp do płci przeciwnej, jednakże nie bierze udziału w wychowywaniu potomstwa.

zajawka

Giosuè Alessandro Giuseppe Carducci (ur. 27 lipca 1835 w Valdicastello di Pietrasanta, zm. 16 lutego 1907 w Bolonii) – włoski poeta. Przez swoich rodaków często był uznawany za twórcę narodowego i wieszcza zjednoczonych Włoch. Jako zwolennik wyrafinowanej estetyki kategorycznie odrzucił swobodę twórczą romantyzmu i czerpał głównie ze wzorców antycznych oraz z włoskiej tradycji klasyczne. Będąc długoletnim wykładowcą bolońskiego uniwersytetu, brał intensywny udział w bieżących dyskusjach politycznych oraz prowadził ożywioną działalność krytycznoliteracką. Dorobek Carducciego zwieńczono w roku 1906 Nagrodą Nobla w dziedzinie literatury za „twórczą energię, świeżość stylu i siłę liryczną, tak charakterystyczne dla jego poetyckich arcydzieł”.

zajawka

USS Harder (SS-257) – amerykański okręt podwodny typu Gato, pierwszego masowo produkowanego wojennego typu amerykańskich okrętów podwodnych. Dowodzony przez kmdr por. Samuela Davida Dealeya, został jednym z najsłynniejszych amerykańskich okrętów podwodnych wojny na Pacyfiku. Oficjalna komisja JANAC uznała „Harderowi” zatopienie 16 jednostek o łącznej pojemności 54 002 ton, jednak według innych źródeł bilans operacji jednostki wyniósł ponad 20 zatopionych jednostek o pojemności 82 500 ton. USS „Harder” został odznaczony Presidential Unit Citation i sześcioma gwiazdami Battle Star, zaś jego dowódca otrzymał pośmiertnie Medal Honoru – najwyższe amerykańskie odznaczenie wojskowe.

zajawka

Denga – infekcyjna choroba tropikalna wywoływana przez wirus dengi. Objawy obejmują gorączkę, ból głowy, mięśni i stawów oraz charakterystyczną wysypkę, przypominającą spotykaną w odrze. W odosobnionych przypadkach choroba prowadzi do zagrażającej życiu gorączki krwotocznej z krwotokami, trombocytopenią i hipowolemią, może się także rozwinąć wstrząs. Dengę przenosi kilka gatunków komarów należących do rodzaju Aedes, zwłaszcza A. aegypti. Leczenie ostrej dengi jest objawowe. Stosuje się nawadnianie doustne bądź dożylne w przypadku choroby łagodnej lub umiarkowanej, w najcięższych przypadkach ordynując płyny dożylne i transfuzje krwi. Zapadalność na dengę wzrastała dramatycznie od lat sześćdziesiątych XX wieku, rocznie infekcji ulegało od 50 do 100 milionów ludzi. Wczesne opisy pochodzą z 1779, a wirusową etiologię i transmisję choroby wyjaśniono na początku XX wieku. Denga stała się problemem globalnym od II wojny światowej, jest endemiczna dla ponad 110 krajów. Oprócz eliminacji komarów trwają prace nad szczepionką, jak również lekiem skierowanym bezpośrednio na wirusa.

zajawka

Stanley Frank Musial, urodzony jako Stanisław Franciszek Musiał (ur. 21 listopada 1920 w Donorze, Pensylwania, zm. 19 stycznia 2013 w Laude, Missouri) – amerykański baseballista pochodzenia polskiego i weteran II wojny światowej. W Major League Baseball występował na pozycji pierwszobazowego i zapolowego w St. Louis Cardinals przez 22 sezony. Podczas całej kariery w MLB zaliczył 3630 uderzeń, co daje mu 4. miejsce w klasyfikacji wszech czasów. W 1969 został uhonorowany członkostwem w Baseball Hall of Fame po pierwszym głosowaniu otrzymując 93,2% głosów, zaś w 2014 został wprowadzony do nowo utworzonej Hall of Fame klubu St. Louis Cardinals. W 1999 został wybrany do Major League Baseball All-Century Team, a w lutym 2011 prezydent Barack Obama odznaczył go Medalem Wolności.

zajawka

Alstom Metropolis 98B – elektryczne zespoły trakcyjne produkcji francuskiego koncernu Alstom eksploatowane przez Metro Warszawskie. W latach 2000–2002 oraz 2004-2005 w barcelońskim i chorzowskim zakładzie producenta zostało wybudowanych łącznie 108 wagonów zestawionych w 18 pociągów sześciowagonowych. Na pojazdach serii Metropolis zastosowano schemat malowania wagonów metra zaprojektowany w 1987 przez plastyka Ryszarda Bojara. Dół wagonu i drzwi są koloru czerwonego, górną część wagonu i dach pomalowano na biało, a pomiędzy nimi znajduje się wąski granatowy pas. W pojazdach eksploatowanych przez Metro Warszawskie stosowane są dwa modele silników asynchronicznych prądu przemiennego – 4EXA 2130 produkcji francuskiego koncernu Alstom w wagonach wybudowanych w Hiszpanii oraz STDa 280-4B produkcji polskich zakładów EMIT Żychlin w wagonach wybudowanych z Polsce. Są one ze sobą kompatybilne.

zajawka

Triceratops – rodzaj roślinożernego dinozaura rogatego z rodziny ceratopsów, żyjącego w mastrychcie (kreda późna), od 68 do 65,5 miliona lat temu na terenach dzisiejszej Ameryki Północnej. Należy do ostatnich nieptasich dinozaurów, które pojawiły się przed wymieraniem kredowym. Nazwa rodzajowa pochodzi z greki i oznacza twarz o trzech rogach. Znaleziono liczne szczątki triceratopsa, odkąd po raz pierwszy opisano rodzaj w 1889. Wlicza się w to co najmniej jeden kompletny szkielet. Na obszarze formacji Hell Creek tylko w pierwszej dekadzie XXI wieku znaleziono 47 kompletnych bądź fragmentarycznych czaszek. Odkryto osobniki reprezentujące różne stadia życia od wylęgających się młodych po dorosłe.

zajawka

Kakapo – gatunek dużego, nielotnego ptaka z rodziny kakapowatych. Rodzima i endemiczna papuga Nowej Zelandii. Jedyny nielotny, a zarazem najcięższy gatunek papugi na świecie. Kakapo to gatunek krytycznie zagrożony wyginięciem. W marcu 2014 znanych było jedynie 125 żyjących osobników. W przeszłości ptak ów zamieszkiwał Wyspę Południową, Wyspę Północną i wyspę Stewart (wszystkie należące do Nowej Zelandii), lecz obecnie wszystkie ocalałe osobniki przeniesione zostały na kilka niewielkich wysp u wybrzeży Nowej Zelandii. Papuga kakapo, podobnie jak inne gatunki nowozelandzkich ptaków, była historycznie ważna dla Maorysów, rdzennej ludności Nowej Zelandii, co przejawia się jej obecnością w wielu tradycyjnych legendach i folklorze.

zajawka

Joseph Étienne Frédéric Mistral (ur. 8 września 1830 w Maillane, zm. 25 marca 1914 tamże) – francuski poeta, filolog i leksykograf tworzący w dialekcie prowansalskim języka oksytańskiego. Najwybitniejszy pisarz grupy felibrów, dążącej do odnowy kulturowego dziedzictwa Prowansji. Jego przesiąknięta tradycją romantyczną poezja ukazuje przede wszystkim sielską atmosferę rodzinnego regionu. Znaczącą rolę odgrywa w niej mistyczna więź człowieka z przyrodą, często wzmocniona kultem świętych. W 1904 Mistrala uhonorowano Nagrodą Nobla w dziedzinie literatury (drugim laureatem w tym samym roku został hiszpański dramaturg José Echegaray y Eizaguirre) za – jak podano w uzasadnieniu – „świeżość i oryginalność pełnych natchnienia utworów poetyckich, prawdziwie oddających realia życia oraz ducha narodu”.

zajawka

Obrona cmentarzy wolskich – walki obronne w rejonie Powązek i ul. Okopowej w Warszawie, prowadzone przez żołnierzy Kedywu AK w trakcie powstania warszawskiego. Od 6 do 11 sierpnia 1944 roku oddziały Zgrupowania „Radosław” zaciekle broniły strefy cmentarzy na Woli. Walcząc w częściowym okrążeniu zdołały związać w tym rejonie znaczne siły nieprzyjaciela, dając tym samym dowództwu AK czas na zorganizowanie obrony Starego Miasta. Nie uzyskawszy zgody przełożonych na ewakuację do pobliskiej Puszczy Kampinoskiej podpułkownik Jan Mazurkiewicz ps. „Radosław” był ostatecznie zmuszony wycofać swoje oddziały przez ruiny getta na warszawską Starówkę. Walki w obronie cmentarzy wolskich kosztowały Zgrupowanie „Radosław” utratę ponad połowy pierwotnego stanu osobowego.