Wyżyna Tybetańska

rozległa wyżyna w Azji Centralnej

Wyżyna Tybetańska (chiń. 青藏高原; pinyin Qīngzàng Gāoyuán; tyb. བོད་ས་མཐོ། – Wylie: bod sa mtho, ZWPY: Boi Gangto) – rozległa wyżyna w Azji Centralnej. W większości należy do Chińskiej Republiki Ludowej (Tybetański Region Autonomiczny, Qinghai, częściowo Sinciang i Syczuan), niewielkie skrawki na zachodnim skraju (m.in. Aksai Chin) są sporne między Chinami a Indiami.

Wyżyna Tybetańska

Granice Wyżyny Tybetańskiej są wyraźnie zarysowane przez potężne łańcuchy górskie. Na północy są to Kunlun, Ałtyn-Tag i Qilian Shan, na południu – Himalaje, na zachodzie – Pamir i Karakorum, na wschodzie – Hengduan Shan. Wyżyna zajmuje ok. 2,5 mln km² i wznosi się średnio na wysokość 4000–5000 m n.p.m.[1], co czyni ją najwyżej położoną wyżyną na Ziemi[2].

Geografia

edytuj

Wyżyna Tybetańska ma rzeźbę wysokogórską z licznymi pasmami (m.in. Transhimalaje, Nienczen Tangla, Tangla, Nganglong Kangri) i pojedynczymi górami, które sięgają 5000–7000 m n.p.m. Są one porozdzielane wąskimi i głębokimi dolinami oraz szerokimi obniżeniami i kotlinami, często bezodpływowymi, o cechach rowów tektonicznych i zapadlisk. Strome zbocza gór Wyżyny Tybetańskiej okryte są przez masy zwietrzeliny tworzące u ich podstaw duże stożki usypiskowe. Obniżenia są wypełnione przez pokrywy żwirowe oraz drobniejsze osady rzeczne i jeziorne[3].

Przeważa krajobraz pustyń i stepów wysokogórskich. Lasy występują sporadycznie w dolinach rzek, głównie na południu[4]. Obszary uprawne skupione są głównie w dolinie Brahmaputry i szerokich dolinach jej dopływów[5]. Łąki wykorzystywane są do koczowniczej hodowli owiec, jaków i koni[6]. Do fauny Wyżyny Tybetańskiej należą też m.in. niedźwiedź himalajski, antylopa orongo, lis tybetański, argali oraz jaki występujące na północy i zachodzie stadami w stanie dzikim[7].

Głównym ośrodkiem miejskim na wyżynie jest Lhasa[4].

Geologia

edytuj

Wyżyna zbudowana jest z silnie pofałdowanych w orogenezie hercyńskiej skał różnego wieku (prekambryjskich kwarcytów, gnejsów i łupków krystalicznych oraz mezozoicznych skał węglanowych i okruchowych – głównie piaskowców i łupków ilastych), które zostały wypiętrzone, a następnie, w trzeciorzędzie, w czasie orogenezy alpejskiej porozcinane licznymi intruzjami skał magmowych, głównie granitoidów. Silne ruchy wypiętrzające wyżynę zainicjowane w kenozoiku i trwające do dziś wiążą się z subdukcją płyty indyjskiej pod płytę eurazjatycką[8].

Klimat

edytuj

Na wyżynie panuje klimat podzwrotnikowy kontynentalny, wybitnie suchy. Na przeważającym obszarze roczna suma opadów wynosi ok. 100–200 mm, jedynie w części południowej i południowo-wschodniej, gdzie zaznaczają się wpływy letniego monsunu znad Oceanu Indyjskiego opady sięgają odpowiednio 500 i 1000–1500 mm rocznie[3]. Na przeważającym obszarze wyżyny panują surowe zimy ze średnią temperaturą stycznia poniżej -10 °C i chłodne lata ze średnimi temperaturami lipca na poziomie 12 °C i poniżej[9].

 
Brahmaputra (Yarlung Zangbo) na Wyżynie Tybetańskiej

Hydrologia

edytuj

Wyżyna Tybetańska posiada gęstą sieć hydrologiczną i jest obszarem źródliskowym wielkich rzek Azji Wschodniej i Azji Południowo-Wschodniej, m.in. Jangcy, Huang He, Mekongu, Saluinu, Brahmaputry, Indusu. Wnętrze wyżyny jest bezodpływowe. Znajdują się tam liczne słone i słodkowodne jeziora, m.in. Nam Co, Siling Co. Lodowce zajmują stosunkowo niedużą powierzchnię ok. 4000 km², co spowodowane jest wysokim położeniem linii wiecznego śniegu (5800 m n.p.m.)[3].


Przypisy

edytuj
  1. Kenneth Pletcher: The geography of China: sacred and historic places. New York: Britannica Educational Pub. in association with Rosen Educational Services, 2011, s. 133. ISBN 978-1-61530-134-8.
  2. Jerzy Makowski: Geografia fizyczna świata. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008, s. 129. ISBN 978-83-01-14218-6.
  3. a b c Jerzy Makowski: Geografia fizyczna świata. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008, s. 130. ISBN 978-83-01-14218-6.
  4. a b Plateau of Tibet, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2013-05-11] (ang.).
  5. Andrzej Maryański, Andrzej Halimarski: Chiny. red. Hanna Krzysztofik. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1980, s. 289. ISBN 83-01-00952-7.
  6. Andrzej Maryański, Andrzej Halimarski: Chiny. red. Hanna Krzysztofik. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1980, s. 140–141. ISBN 83-01-00952-7.
  7. Andrzej Maryański, Andrzej Halimarski: Chiny. red. Hanna Krzysztofik. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1980, s. 84. ISBN 83-01-00952-7.
  8. Jerzy Makowski: Geografia fizyczna świata. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008, s. 129–130. ISBN 978-83-01-14218-6.
  9. Andrzej Maryański, Andrzej Halimarski: Chiny. red. Hanna Krzysztofik. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1980, s. 70. ISBN 83-01-00952-7.