Abwehra[1], właśc. Abwehr[1] (niem. Abwehr – „obrona”) – nazwa niemieckiego organu wywiadu i kontrwywiadu wojskowego w latach 1921–1944.

Wilhelm Canaris, szef Abwehry najdłużej pełniący tę funkcję

Krótka historia wywiadu niemieckiego edytuj

W ramach przygotowań kanclerza Bismarcka do wojny z Francją rozbudowano i zreorganizowano niemiecką służbę informacyjno-wywiadowczą. Dokonał tego Wilhelm Stieber (zwany König der Spürhunde, niem. "król psów tropiących"), który kierował tą służbą w latach 1866–1871. Dzięki tysiącom szpiegów na terenie Francji i dokładnym informacjom armia niemiecka odniosła błyskotliwe zwycięstwo.

Dalszy rozwój wywiadu armii nastąpił na początku XX wieku. Koordynował go płk Walter Nicolai, będący od 1912 dowódcą całej służby wywiadowczej (Oddział III b Sztabu Generalnego – Abteilung III b). Rozbudował on sieć wywiadowczą i dywersyjno-sabotażową na terenie krajów będących celami ataku niemieckiego.

Oprócz działającego wywiadu armii w owym czasie utworzono odrębne wywiady marynarki wojennej, Ministerstwa Spraw Zagranicznych Rzeszy oraz kontrwywiad Ministerstwa Spraw Wewnętrznych.

W Abwehrze powstała także silna opozycja przeciw Hitlerowi, stanowili ją min. Wilhelm Canaris, a także szef sztabu gen. Hans Oster. Przekazywali oni m.in. wywiadowi brytyjskiemu informacje o przygotowaniach do wojny. To dzięki nim doszło do pokrzyżowania planów zajęcia Gibraltaru, także oni wprowadzili Hitlera w błąd w sprawie kapitulacji Włoch. Sabotowali także akcje wywiadowcze przeciwko Wielkiej Brytanii. Po lutym 1944 r. na rozkaz Hitlera większość aparatu Abwehry wcielono do Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy (Reichssicherheitshauptamt).

Utworzenie Abwehry edytuj

Za oficjalną datę powstania Abwehry przyjmuje się 1 stycznia 1921 roku – utworzenie Reichswehrministerium, którego była sekcją. Nazwa wywodzi się od centrali Abwehrgruppe der Reichswehr, utworzonej w styczniu 1921 r. pod kierownictwem majora Friedricha Gemppa i zakonspirowanej w Oddziale Statystyki Urzędu Wojskowego.

Skład wydziału był bardzo skromny: 2-3 oficerów sztabowych, 4-7 oficerów pomocniczych-urzędników, kilka sekretarek-maszynistek. Oprócz tego przy dowództwach wszystkich 7 okręgów wojskowych utworzono placówki departamentu w składzie: oficer sztabowy, oficer pomocniczy, maszynistka.

Po 1935 roku, kiedy stanowisko szefa Abwehry objął komandor/kontradmirał Wilhelm Canaris, Abwehra rozrosła się dzięki niemu do potężnej i sprawnej organizacji wywiadowczej zatrudniającej ok. 30 tys. stałych pracowników (nie licząc agentów, konfidentów i informatorów).

Centrala mieściła się w Berlinie przy Tirpitzufer 76.

Zakazy traktatu wersalskiego edytuj

Po zakończeniu I wojny światowej Niemcom, zgodnie z postanowieniami traktatu wersalskiego, zabroniono prowadzenia wywiadu o charakterze ofensywnym, służba ta więc miała m.in. zwalczać obce szpiegostwo, sabotaż, a także chronić wojsko przed próbami zamachów i agitacją wywrotową.

Zadania edytuj

Oprócz zadań kontrwywiadowczych Abwehrze przypadła w udziale istotna funkcja prowadzenia wywiadu ofensywnego przeciwko Polsce i Czechosłowacji, natomiast wobec Wielkiej Brytanii, Francji i Belgii ograniczono się do defensywy.

Struktura Abwehry edytuj

Abwehrguppe obejmowała 2 referaty: Ost i West, w których działały 3 piony:

Działania przeciwko Polsce edytuj

Spośród 8 ekspozytur terenowych aż 5 prowadziło wywiad wojskowy przeciwko Polsce; były to:

Działania przeciwko Zachodowi edytuj

Do rozpracowania Francji, Belgii i Holandii wykorzystywano na zachodzie Europy tylko dwie ekspozytury:

Utworzenie OKW, i reorganizacja edytuj

4 lutego 1938 roku w konsekwencji tzw. afery BlombergaFritscha Adolf Hitler zlikwidował Ministerstwo Wojny, które zostało zastąpione przez Oberkommando der Wehrmacht (OKW). W tym samym roku ówczesny dowódca Abwehry kontradm. Wilhelm Canaris dokonał znacznej reorganizacji w strukturach Abwehry, które wyglądały odtąd następująco:

Struktura (1939) edytuj

Wydział Centralny – Abteilung Z: Personal- und Finanzverwaltung (Zarząd Personalny i Finansowy) edytuj

Wydział ten pełnił funkcję sztabu Abwehry. Należały do niego sprawy administracyjne: zarządzanie, finanse, problemy prawne. Nadzorował i prowadził również centralną kartotekę osób o poglądach opozycyjnych i lewicowych oraz kartotekę dla obywateli państw obcych, którzy narazili się rządowi niemieckiemu.

Szefem wydziału był gen. Hans Oster.

Wydział Zagraniczny – Abteilung Ausland (Ausl.) edytuj

 
Żołnierz Abwehry (Abteilung Ausland) z komórki nasłuchu radiowego przy Oberkommando der Wehrmacht w trakcie służby

Wydział ten utrzymywał łączność między Naczelnym Dowództwem Wehrmachtu (OKW) a Ministerstwem Spraw Zagranicznych.

Zajmował się również:

  • nadzorem nad ataszatami niemieckimi za granicą i obcymi w Niemczech
  • informował o sprawach wojskowych i politycznych w prasie zagranicznej
  • opracowywał problemy zagraniczne, którymi interesowało się dowództwo Wehrmachtu
  • prowadził sekcję zajmującą się zaopatrywaniem niemieckich okrętów na pełnym morzu
  • prowadził biuro problemów prawa międzynarodowego związanych z wojskowością, które zajmowało się korzystnym dla Niemiec interpretowaniem międzynarodowych konwencji.

Wydział I – Geheimer Meldedienst (Abw.I) (Wywiad Zagraniczny/Pozyskiwanie informacji) edytuj

Wydział ten był najważniejszym wydziałem Abwehry – dostarczał materiałów wywiadowczych będących podstawą do planowania kampanii wojennych. Wydział ten kierował siecią wywiadowczą, gromadził i przekazywał wszystkim sztabom najważniejsze informacje. Sporządzał także analizy gospodarcze i militarne innych państw.

Posiadał następujące sekcje:

  • I H (Heer) – zajmowała się rozpoznaniem wojsk lądowych obcych armii
    • I H West
    • I H Ost
  • I L (Luft) – zajmowała się rozpoznaniem sił powietrznych, lotnisk i obrony przeciwlotniczej
  • I T (Technik) – rozpoznanie techniki bojowej, broni i sprzętu
  • I LT (Lufttechnik) – rozpoznanie techniki lotniczej, przemysłu samolotowego i jego zasobów surowcowych
  • I M (Marine) – marynarka wojenna, bazy morskie, porty, przemysł okrętowy
  • I Wi (Wirtschaft) – gospodarka i przemysł zbrojeniowy innych krajów
  • I G – produkcja fałszywych dokumentów
  • I Ht – łączność radiowa z agentami za granicą
  • Referat I Pbiały wywiad
  • Referat I i – nasłuch radiowy.

Oprócz tego Wydział I nadzorował zagraniczne placówki Abwehry oraz prowadził własne laboratoria.

Dowódcą Wydziału I był płk Hans Piekenbrock, od 1943 r. płk Georg Hansen[2].

Wydział II – (Abw.II) Sabotage und Sonderaufgaben (sabotaż i zadania specjalne) edytuj

Do zadań Wydziału II należały:

  • dywersja i sabotaż na tyłach wroga
  • zakłócanie łączności i komunikacji
  • dezorganizowanie oporu
  • wywoływanie walk wewnętrznych i powstań
  • tworzenie i wspieranie działań V kolumny
  • zamachy na przywódców politycznych
  • wojna psychologiczna.

Wydziałowi temu podlegały jednostki „Brandenburg”.

Dowódcą Wydziału II był do roku 1939 mjr Helmuth Groscurth, od 1 stycznia 1939 r. do 1 sierpnia 1943 r. ppłk Erwin Lahousen, następnie płk Wessel Freytag von Loringhoven[3].

Wydział III – (Abw.III) Spionageabwehr und Gegenspionage (kontrwywiad i zwalczanie szpiegostwa) edytuj

Wydział III zajmował się między innymi kontrwywiadem, zapobieganiem sabotażowi i podsłuchem radiowym.

Dzielił się na sekcje:

  • III W (Wehrmacht) – zwalczała szpiegostwo i sabotaże w wojsku, sianie defetyzmu i niewiary w zwycięstwo
  • III Z – zwalczała szpiegostwo i sabotaż w sektorze cywilnym, współpracowała z Gestapo i SD; posiadała własny organ wykonawczy – Geheime Feldpolizei
  • III Wi (Wirtschaft) – działała w przemyśle, głównie zbrojeniowym, nadzorując pracowników niemieckich i obcokrajowców – robotników przymusowych
  • III Kgf (Kriegsgefangenen) – działała w obozach jenieckich.

Wydziałem III dowodził do 1939 r. mjr Rudolf Bamler[4], w latach 1939–1944 płk Franz Eccard von Bentivegni[5].

Abteilung Fremde Heere edytuj

Osobny artykuł: Abteilung Fremde Heere.

Od reorganizacji dowodzenia Wehrmachtem z lutego 1938 działały jako odrębne wydziały Oberkommando der Wehrmacht i Oberkommando des Heeres:

Fremde Heere West i Fremde Heere Ost nie wchodziły formalnie w skład struktury Abwehry, lecz bezpośrednio w skład OKW i OKH jako wydziały sztabów tych dowództw. Nie zostały w związku z tym rozwiązane w lutym 1944 wraz ze strukturą Abwehry wcieloną wówczas do Sicherheitsdienst.

Współpraca i działania Abwehry edytuj

Abwehra współpracowała z wywiadami faszystowskich Włoch i frankistowskiej Hiszpanii, austriackim i węgierskim (z wykorzystaniem tradycji CK), również z wywiadami państw nadbałtyckich i Finlandii, rumuńskim, bułgarskim i japońskim.

Stosunkowo łatwo Abwehra werbowała swoich współpracowników wśród członków mniejszości niemieckich (szczególnie w Czechosłowacji i Polsce, w Polsce były to dziesiątki tysięcy agentów). Współpracowano także z Niemcami zamieszkałymi w Holandii, Danii i Norwegii. Werbowano współpracowników nawet spośród emigrantów politycznych uciekających przed dyktaturą hitlerowską stosując np. groźby represji wobec rodzin pozostałych w Niemczech.

Podjęto współpracę z partiami faszystowskimi i narodowosocjalistycznymi w Europie.

Uzupełniająco (stosując regułę „wrogowie wrogów”) współpracowano z ruchami separatystycznymi i nacjonalistycznymi, np. ukraińskim OUN, emigracyjnymi organizacjami spośród narodowości ówczesnego ZSRR, emigrantami rosyjskimi (np. białogwardzistami, organizacją „Zielony Dąb”), podsycano separatyzm walijski i irlandzki.

W świecie muzułmańskim i arabskim podjęto współpracę z Iranem, przywódcami irackich nacjonalistów (Raszid Ali al-Gailani i wojna brytyjsko-iracka 1941) i muftim Jerozolimy Aminem al-Husajnim (ogólnie antybrytyjskie i antyfrancuskie ruchy na Bliskim Wschodzie). Planowano wywołanie ogólnoarabskiego powstania i organizowano Legion Arabski.

Planowano zamach stanu w Afganistanie, nawiązano kontakt z antyradzieckimi emigrantami i potomkami emira Chiwy. Współpracowano z nacjonalistami hinduskimi (Subhas Czandra Bose) i organizowano Legion Indyjski.

Wspierano zamachy stanu w Chile i Brazylii w 1938, ponownie w Chile w 1940 i w Boliwii w 1941. Zorganizowano bazę wywiadowczą w oparciu o wpływy w armii argentyńskiej (rozbita w 1941).

Likwidacja Abwehry – wcielenie do Sicherheitsdienst (1944) edytuj

18 lutego 1944 roku Adolf Hitler podpisał dekret powołujący do życia jednolitą niemiecką służbę wywiadowczą, podporządkowaną Reichsführerowi-SS, Heinrichowi Himmlerowi. Wywiad wojskowy został wcielony do Sicherheitsdienst jako Amt Mil, zaś Canaris został zdymisjonowany. Funkcję szefa Amt Mil objął SS-Brigadeführer Walter Schellenberg. Po zamachu na Hitlera 20 lipca 1944 wielu oficerów Abwehry zostało aresztowanych pod zarzutem udziału w spisku antyhitlerowskim.

Szefowie Abwehry edytuj

Zobacz też edytuj

Przypisy edytuj

  1. a b Abwehra, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2022-03-31].
  2. Po zamachu na Hitlera 20 lipca 1944 aresztowany za udział w spisku antyhitlerowskim i 8 września 1944 powieszony w więzieniu Plōtzensee.
  3. 26 lipca 1944 zagrożony po zamachu na Hitlera 20 lipca 1944 aresztowaniem przez Gestapo w związku ze swym udziałem w spisku antyhitlerowskim, popełnił samobójstwo.
  4. Po II wojnie światowej generał major armii NRD.
  5. Awansowany do stopnia generała majora, od 1944 dowódca liniowej dywizji Wehrmachtu.
  6. Aresztowany po zamachu na Hitlera 20 lipca 1944 i powieszony 12 października 1944 w więzieniu Plötzensee.
  7. Awansowany w grudniu 1944 do stopnia generała majora.

Bibliografia edytuj