Bazylika archikatedralna w Gdańsku-Oliwie

rzymskokatolicki kościół archikatedralny

Archikatedra Oliwskarzymskokatolicki kościół archikatedralny. Mieści się przy ulicy Bpa Edmunda Nowickiego w gdańskiej dzielnicy Oliwa, w województwie pomorskim. Należy do dekanatu Gdańsk Oliwa w archidiecezji gdańskiej. 23 listopada 2017 obiekt został wpisany na listę – Pomnik historii[3].

Bazylika archikatedralna
Trójcy Świętej w Gdańsku-Oliwie
Archikatedra Oliwska
47 z dnia 14.11.1956[1]
kościół parafialny, archikatedra,
bazylika mniejsza
Ilustracja
Państwo

 Polska

Województwo

 pomorskie

Miejscowość

Gdańsk Oliwa

Adres

ul. bpa Edmunda Nowickiego 5,
80–330 Gdańsk

Wyznanie

katolickie

Kościół

rzymskokatolicki

Parafia archikatedralna

Trójcy Świętej w Gdańsku-Oliwie

Bazylika mniejsza
• nadający tytuł

od 8 lipca 1976
papież Paweł VI

Wezwanie

Trójca Święta, Najświętsza Maryja Panna, św. Bernard

Przedmioty szczególnego kultu
Relikwie

św. Wojciecha

Cudowne wizerunki

feretron Matki Bożej Oliwskiej[2]

Położenie na mapie Gdańska
Mapa konturowa Gdańska, u góry po lewej znajduje się punkt z opisem „Bazylika archikatedralnaTrójcy Świętej w Gdańsku-Oliwie”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, u góry znajduje się punkt z opisem „Bazylika archikatedralnaTrójcy Świętej w Gdańsku-Oliwie”
Położenie na mapie województwa pomorskiego
Mapa konturowa województwa pomorskiego, blisko centrum na prawo u góry znajduje się punkt z opisem „Bazylika archikatedralnaTrójcy Świętej w Gdańsku-Oliwie”
Ziemia54°24′39,84″N 18°33′33,82″E/54,411067 18,559394
Strona internetowa
Feretron Matki Bożej Oliwskiej w archikatedrze
Ambona w archikatedrze

Historia (kalendarium) edytuj

Osobny artykuł: Opactwo Cystersów w Oliwie.
  • 2 lipca 1186 roku książę pomorski Sambor I (syn Subisława I) erygował filię cysterskiego klasztoru z Kołbacza nazywany Beatae Mariae de Oliva lub ad montem Olivarum, a od XII wieku Monasterium sanctae dei genitricis et virginis Mariae de Oliva.
  • Rok 1224 – w czasie napadu pogańskich Prusów pierwsze romańskie oratorium spłonęło. Odbudowany i powiększony kościół w 1234 roku (lub w 1236) ponownie został zniszczony przez Prusów.
  • Rok 1350 – zapalenie się sadzy w kominie spowodowało pożar i doszczętne spalenie się kościoła i klasztoru. Obecny kształt kościół i klasztor uzyskały w drugiej połowie XIV wieku.
  • W roku 1577 – w czasie wojny Rzeczypospolitej z Gdańskiem – gdańskie wojsko najemne napadło na opactwo i spaliło je doszczętnie. Kościół odbudowano w latach 1578–1583.
  • 14 sierpnia 1594 roku biskup włocławski Hieronim Rozdrażewski ponownie konsekrował kościół.
  • 1 października 1831 władze pruskie zlikwidowały klasztor Cystersów w Oliwie. Kościół i część zabudowań poklasztornych przydzieliły parafii katolickiej.
  • Bullą z 30 grudnia 1925 roku papież Pius XI erygował diecezję gdańską; na jej mocy kościół oliwski uzyskał rangę katedry, a Oliwa stała się stolicą diecezji i siedzibą biskupów.
  • 8 lipca 1976 roku papież Paweł VI podniósł katedrę do godności bazyliki mniejszej.
  • Bullą z 25 marca 1992 roku papież Jan Paweł II utworzył archidiecezję gdańską z siedzibą w Oliwie, a bazylika stała się archikatedrą.

Architektura edytuj

Archikatedra edytuj

 
Katedra w Oliwie (ok. 1765)
 
Katedra oliwska (pierwsza połowa XX w.)
 
Nagrobek książąt pomorskich w archikatedrze oliwskiej
 
Nawa główna
 
Organy wielkie
 
Małe organy w transepcie
 
Niebiańska kompozycja barokowa nad ołtarzem głównym

Budowla jest trójnawową bazyliką z transeptem i wielobocznie zamkniętym prezbiterium z obejściem. Fasadę flankują dwie smukłe wieże, o wys. 46 m każda z ostro zakończonymi hełmami wys. 18 m zniszczonymi w 1945, a odtworzonymi w 1971. Ożywia ją barokowy portal z 1688, jak również trzy okna różnej wielkości i trzy kartusze. Nad przecięciem naw góruje wieża dzwonów, typowy element budownictwa cysterskiego. Ma 107 m długości na zewnątrz (najdłuższy kościół Polski) i 97,6 m wewnątrz, 19 m szerokości, wysokość nawy głównej wynosi 17,7 m i jest najdłuższym kościołem cysterskim na świecie kryjącym dzieła sztuki sakralnej w stylu renesansowym, barokowym, rokokowym i klasycystycznym o wysokim poziomie artystycznym. Posadzka z lat 1634–1636 leży niemal metr niżej niż otaczający budowlę teren. Oprócz kaplic w świątyni znajduje się od strony północnej kruchta zbudowana w 1919. Nawa północna, ambit i kaplica św. Krzyża zostały oskarpowane. Przypory z łękami, widocznymi nad dachem ambitu, wspierają wschodnie naroża prezbiterium[4].

Wystrój katedry edytuj

Wewnątrz katedry znajdują się 23 ołtarze o dużej wartości historycznej, przeważnie barokowe i rokokowe, wykonane częściowo z marmuru lub jego imitacji. Ich treść ikonograficzna oddaje program kościoła potrydenckiego.

Zwracają uwagę dawny ołtarz główny wykonany w stylu renesansu niderlandzkiego z roku 1605 i obecny główny, najpełniejsze dzieło barokowe na Pomorzu (1688).

Obrazy w ołtarzach, prezbiterium i nawie głównej są dziełem XVII-wiecznych malarzy gdańskich: Hermana Hana (1574–1628), Adolfa Boya (1612–1680), Andrzeja Stecha (1635–1697) i Andreasa Schlütera (1660–1714).

Wystrój uzupełniają rokokowe kaplice św. Jana Nepomucena i św. Krzyża, ambona, płyty nagrobne, epitafia, grobowiec książąt pomorskich, nagrobek rodziny Kosów, krypta biskupia, zabytkowe żyrandole, baldachimy, cenny kultowo i artystycznie feretron przedstawiający Matkę Bożą z Dzieciątkiem, noszony na pielgrzymkach do Kalwarii Wejherowskiej oraz wiele innych zabytków kościoła i byłego klasztoru cystersów. Począwszy od 8 grudnia 2006 roku Matka Boża Oliwska została ogłoszona jako patronka modlitwy Różańca Rodziców[5].

W archikatedrze odbywają się koncerty organowe, a w zabudowaniach byłego klasztoru (obecnie Gdańskie Seminarium Duchowne) można oglądać zbiory muzeum diecezjalnego.

Organy oliwskie edytuj

Organy wielkie edytuj

  • 1761–1788: Johann Wilhelm Wulff (Oliwa)
  • 1789–1793: Friedrich Rudolf Dalitz (Gdańsk)
  • 1861–1865: Friedrich Kaltschmidt (Szczecin)
  • 1933–1935: Joseph Goebel (Gdańsk)
  • 1955: Wacław Biernacki (Kraków)
  • 1967–1968: Zygmunt Kamiński (Warszawa)

Wiek XVIII i XIX edytuj

Wielkie organy oliwskie zaprojektował i zbudował w latach 1763–1788 o. Johann Wilhelm Wulff na zlecenie opata Jacka Józefa Rybińskiego. Gotowy instrument miał 83 głosy (5100 piszczałek), 3 manuały (Hauptwerk, Oberwerk, Kronwerk) i pedał, trakturę mechaniczną oraz 14 miechów klinowych. Wolnostojący stół gry umieszczony został na środku empory i był pierwszym tego typu w północno-wschodniej Europie. Prospekt ozdobiono rzeźbami w stylu rokokowym i wyposażono go w czynne do dzisiaj ruchome elementy (aniołowie z dzwonkami i trąbkami, gwiazdy, słońca, czyli tzw. orkiestra anielska). W tym czasie były to największe organy w Europie i prawdopodobnie na świecie.

Na polecenie nowego opata książęcego w latach 1790–1793 znany gdański organmistrz Friedrich Rudolf Dalitz przestawił kontuar w boczną część empory, co wiązało się z ingerencją w bardzo skomplikowaną, ze względu na rozmiary, trakturę instrumentu.

W latach 1863–1865 organy wielkie w duchu romantycznym przebudował Friedrich Kaltschmidt, organmistrz ze Szczecina. Zbudował nową trakturę mechaniczną, z organów Wulffa pozostawił 52 głosy (część z nich przerobił) oraz wszystkie piszczałki prospektowe, a 32 głosy wykonał na nowo. Zgodnie z panującymi wówczas tendencjami, trzeci manuał (Kronwerk) umieścił w szafie ekspresyjnej. Instrument po przebudowie posiadał 84 głosy rozdysponowane między 3 manuały i pedał.

Wiek XX i XXI edytuj

W czasie I wojny światowej część małych piszczałek została zarekwirowana przez pruską armię i przetopiona[6]. W okresie międzywojennym dokonano w instrumencie największych zmian. W latach 1934–1935 gdański organmistrz Joseph Goebel rozbudował organy do 4 manuałów i wykonał nową trakturę elektro-pneumatyczną wraz z wiatrownicami. Z poprzednich organów wykorzystał 51 głosów (część z nich przerabiając i uzupełniając o nowe piszczałki). Ponadto połączył organy wielkie z chórowymi. Organy główne po przebudowie liczyły 82 głosy (+ 5 głosów transmitowanych).

W czasie II wojny światowej organy doznały licznych zniszczeń i ubytków. W pierwszych latach powojennych organy naprawiał Fryderyk Szwarc z Kartuz, uczeń i pracownik byłego zakładu Josepha Goebla. Pozwoliło to na częściowe uruchomienie instrumentu.

W 1955 roku Wacław Biernacki z Krakowa przeprowadził dalszy remont organów.

Ostatniej, jak dotąd, przebudowy, połączonej ze znaczną ingerencją w substancję brzmieniową organów dokonał w latach 1966–1968 warsztat organmistrzowski Zygmunta Kamińskiego z Warszawy, mając na celu dostosowanie organów do wymogów koncertowych. Wprowadzono nowy projekt dyspozycji, uzupełniono brakujące piszczałki i dobudowano nowy, samodzielny pozytyw, umieszczony w trzeciej zachodniej arkadzie.

Dziś wielkie organy oliwskie posiadają 96 głosów, 5 manuałów i pedał oraz trakturę elektro-pneumatyczną. Dysponują ponadto elektronicznym systemem zapisu 64 kombinacji (tzw. setzer), a także posiadają połączenie z organami chórowymi. Są jednymi z największych organów w Polsce. Piszczałki prospektowe w całości pochodzą od Wulffa i są zarazem najstarszą zachowaną częścią instrumentu. Mimo to, w kreowaniu dźwięku owe piszczałki nie biorą udziału, gdyż od czasu renowacji 1934-1935 funkcjonują jedynie jako atrapy zdobiące fasadę organów. Jednocześnie prawie cała wewnętrzna substancja brzmieniowa jest znacznie nowsza i pochodzi z okresów największych przebudów instrumentu, czyli z lat 1934–1935 i 1966–1968.

Pierwszym organistą organów oliwskich jest prof. Roman Perucki.

Codziennie, z wyjątkiem świąt i niektórych innych dni podanych w harmonogramie demonstracji organów oliwskich odbywają się dwudziestominutowe koncerty, podczas których można słuchać muzyki wykonywanej na organach wielkich.

Dyspozycja[7] edytuj

Manuał I Manuał II Manuał III Manuał IV Manuał V Pedał
Positiv Hauptwerk Unterwerk Schwellwerk Kronwerk
1. Gedackt 8' 1. Principal 16' 1. Nachthorn 16' 1. Quintadena 16' 1. Hornprincipal 8' 1. Kontraprincipal 32'
2. Quintade 8' 2. Gedacktpommer 16' 2. Italien. Principal 8' 2. Principal 8' 2. Gedackt 8' 2. Principalbass 16'
3. Principal 4' 3. Principal 8' 3. Kupfergedackt 8' 3. Meerflöte 8' 3. Gambe 8' 3. Violonbass 16'
4. Rohrflöte 4' 4. Offenflöte 8' 4. Violflöte 8' 4. Salicional 8' 4. Octave 4' 4. Subbass 16'
5. Octave 2' 5. Rohrflöte 8' 5. Octave 4' 5. Vox coelestis 8' 5. Flöte 4' 5. Quintbass 10 2/3'
6. Superquinte 1 1/3' 6. Viola 8' 6. Flachflöte 4' 6. Principal 4' 6. Viola 4' 6. Octavbass 8'
7. Sifflöte 1' 7. Grossnasat 5 1/3' 7. Quinte 2 2/3' 7. Traversflöte 4' 7. Quintflöte 2 2/3' 7. Bassflöte 8'
8. Scharff IV 2/3' 8. Octave 4' 8. Principal 2' 8. Zartquinte 2 2/3' 8. Waldflöte 2' 8. Rohrflöte 8'
9. Musette 8' 9. Blockflöte 4' 9. Terz 1 3/5' 9. Flötenprincipal 2' 9. Terzflöte 1 3/5' 9. Choralbass 4'
Tremulant 10. Gemshorn 4' 10. Gemsquinte 1 1/3' 10. Terzflöte 1 3/5' 10. Septime 1 1/7' 10. Bassflöte 4'
Glöcklein 11. Quinte 2 2/3' 11. Sedecima 1' 11. Mixtur II-IV 2 2/3' 11. None 8/9' 11. Rauschpfeife II
Cymbelstern 12. Superoctave 2' 12. Tertian II 12. Acuta III-IV 12. Principalmixtur III-IV 12. Ocarina 1'
Trompeten 13. Kleinmixtur III-IV 1 1/3' 13. Mixtur III-V 1 1/3' 13. Rankett 16' 13. Scharff V 13. Mixtur V
14. Grossmixtur V-VI 2 2/3' 14. Quintcymbel III 14. Oboe 8' 14. Terzcymbel III 4/5' 14. Kontraposaune 32'
15. Scharff IV 2' 15. Trichterregal 8' 15. Vox humana 8' 15. Dulzian 16' 15. Posaune 16'
16. Bombarde 16' 16. Bärpfeife 8' Glocken 16. Helltrompete 8' 16. Trompete 8'
17. Trompete 8' 17. Geigenregal 4' Tremulant 17. Krummhorn 8' 17. Clairon 4'
18. Clairon 4' Glocken 18. Schalmei 4'
Glocken Tremolo
Glocken

Organy chórowe edytuj

Organy chórowe, umiejscowione w południowym skrzydle nawy poprzecznej, powstały w 1680 roku jako instrument 14-głosowy. Twórcą instrumentu był Johann Georg Wulff.

W 1758 roku Johann Wilhelm Wulff przeprowadził renowację instrumentu, poszerzając przy tym dyspozycję do 18 głosów. Następnie, w 1874 roku, Karol Schuricht przeprowadził bliżej nieokreślone prace remontowe.

W 1902 roku berlińska firma Braci Oswalda i Paula Dinse przebudowała organy, wprowadzając trakturę pneumatyczną oraz pomniejszając dyspozycję do 14 głosów (2 manuały i pedał).

W latach 1934–1935 Joseph Goebel, przy okazji prac przy organach wielkich, zainstalował nową trakturę elektryczną i podłączył instrument do głównego kontuaru.

W 2003 roku zabytkowe organy chórowe zastąpiono sprowadzonymi z Niemiec 17-głosowymi współczesnymi organami firmy Emanuela Kempera o mechanicznej trakturze gry i elektrycznej trakturze rejestrów. Prace przeprowadził organmistrz Jerzy Kukla, instalując współczesny instrument w zabytkowej szafie organowej. Organy chórowe połączone są z organami wielkimi.

Główną organistką organów chórowych jest dr hab. Hanna Dys.

Kościół filialny edytuj

Przypisy edytuj

Bibliografia edytuj

Linki zewnętrzne edytuj