Wikipedia

Budy Rządowe

wieś w województwie mazowieckim

Budy Rządowe – wieś w Polsce położona w województwie mazowieckim, w powiecie przasnyskim, w gminie Jednorożec[5][6].

Budy Rządowe
wieś
Ilustracja
Budynek OSP w Budach Rządowych
Państwo

 Polska

Województwo

 mazowieckie

Powiat

przasnyski

Gmina

Jednorożec

Liczba ludności (2011)

95[2][3]

Strefa numeracyjna

29

Kod pocztowy

06-323[4]

Tablice rejestracyjne

WPZ

SIMC

0510474[5]

Położenie na mapie gminy Jednorożec
Mapa konturowa gminy Jednorożec, po prawej znajduje się punkt z opisem „Budy Rządowe”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, blisko centrum na prawo u góry znajduje się punkt z opisem „Budy Rządowe”
Położenie na mapie województwa mazowieckiego
Mapa konturowa województwa mazowieckiego, u góry znajduje się punkt z opisem „Budy Rządowe”
Położenie na mapie powiatu przasnyskiego
Mapa konturowa powiatu przasnyskiego, po prawej znajduje się punkt z opisem „Budy Rządowe”
Ziemia53°09′07″N 21°07′36″E/53,151944 21,126667[1]
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa
Cmentarz żołnierzy radzieckich i niemieckich

Nazwa edytuj

Określeniem budy nazywano prymitywne domy robotników leśnych, którzy pracowali przy wytopie smoły, pozyskiwaniu węgla drzewnego i drewna. Pierwotnie Budy mogły być osadą zamieszkaną przez takich ludzi. Budami nazywano też stanowiska, w których bartnicy stawiali swoje schrony. Do bud, wymienianych w lustracjach dób królewskich, przynależały bory bartników. Budy budowali też strzelcy (osocznicy)[7].

Nazwa Budy Przysieki jest określeniem kulturowym związanym ze wzmocnieniami obronnymi, zasiekami. Może oznaczać miejsce, gdzie wycięto drzewa w lesie. Notowane w II połowie XVIII wieku określenie Budy Popielarskie kieruje do wniosku, że w tym miejscu karczowano oraz wypalano las. Początkowo całą osadę zwano Budami Przysiekami, lecz w miarę rozwoju osadnictwa zaczęto rozróżniać Budy Rządowe (osada robotników leśnych) i Budy Prywatne (należące do Krasińskich pierwotne Budy Przysieki)[8].

Zmiany administracyjne edytuj

W 1815 wieś należała do dóbr Krasińskich w gminie Krasnosielc[9]. Po powstaniu Księstwa Warszawskiego Budy Przysieki były częścią departamentu płockiego i powiatu przasnyskiego. W Królestwie Polskim włączono je do województwa płockiego, obwodu przasnyskiego i powiatu przasnyskiego. W 1837 województwa przemianowano na gubernie, w 1842 obwody na powiaty, a powiaty na okręgi sądowe. Od 1867 Budy znalazły się w gminie Jednorożec, powiecie przasnyskim i guberni płockiej. Od 1919 wieś należała do powiatu przasnyskiego w województwie warszawskim. W 1933 utworzono gromady. Budy Rządowe należały do gromady Budy Rządowe (wraz z Budziskami i Nakłem). Z dniem 1 listopada 1939 do III Rzeszy wcielono północną część województwa warszawskiego, w tym powiat przasnyski i wieś Budy Rządowe jako część Rejencji Ciechanowskiej w prowincji Prusy Wschodnie. Gdy w 1944 przywrócono przedwojenną administrację, Budy Rządowe należały do powiatu przasnyskiego i województwa warszawskiego. W 1954 zlikwidowano gminy i zastąpiono je gromadami. W 1973 przywrócono istnienie gminy Jednorożec, do której ponownie należały Budy Rządowe. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa ostrołęckiego. Od 1999 Budy Rządowe znajdują się w gminie Jednorożec w powiecie przasnyskim i województwie mazowieckim[10].

Historia edytuj

 
Artefakty kultury amfor kulistych odnalezione w Budach Rządowych
 
Krzyż z przełomu XIX i XX wieku

W granicach administracyjnych wsi odnaleziono ślady osadnictwa neolitycznego (kultura ceramiki sznurowej), z epoki brązu i średniowiecza, jak również osady z epoki kamienia, epoki brązu oraz prawdopodobne cmentarzysko z epoki brązu[11].

 
Miejsce śmierci Stanisława Łukasiaka z Bud Rządowych zamordowanego przez Niemców w 1915. Łukasiak nie chciał oddać okupantowi ostatniej krowy, żywicielki rodziny. Grób znajduje się w lesie koło Budzisk. Tędy dawniej biegła droga z Budzisk do Bud Rządowych
 
Cmentarz wojenny w Budach Rządowych

W spisie podatku podymnego z 1775 pojawia się osada Budy Popielarskie licząca 3 dymy. Wieś Budy przysieki notowana jest w wizytacji parafii Krasnosielc w 1783[8]. W lustracji dóbr królewskich z 1789 zapisano, że wieś istniała od około 15 lat, musiała więc powstać około 1774. W 1789 mieszkało tu 4 gospodarzy, z których każdy co roku odrabiał 3 dni pańszczyzny w żniwa i corocznie oferował 2 podwody. Pańszczyzna warta była 18 złotych polskich, dodatkowo czynsz ze wsi wynosił 40 złotych polskich. Miejscowość określono w lustracji jako nova colonia[12]. Obraz statystyczny powiatu przasnyskiego z 1815 podaje, że we wsi Budy Przysieki było 12 domów z 74 mieszkańcami (33 mężczyzn i 41 kobiet)[9], dwa lata później – 75 osób[8]. W 1816 w pobliżu wsi Przysieki otwarto kopalnię bursztynu[13]. W 1827 w Budach Przysiekach istniało 16 domów, w których żyło 100 mieszkańców. Część wsi była rządowa, a część prywatna (Krasińskich)[14]. Na mapie kwatermistrzostwa, która dla omawianego terenu powstała przed powstaniem listopadowym[15], widzimy osadę Budy Przysieki przeciętą drogą, złożoną z czterech części i kilkunastu domów[16].

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich wydany w 1882 wspomina, że istniały Budy Przysieki rządowe i prywatne[17]. W dwa lata starszym opisie wsi Budy Przysieki czytamy, że obok znajdowała się rządowa osada leśnej straży Budy Przysieki ze smolarnią, 1 domem i 5 mieszkańcami[18]. W 1889 w Budach Rządowych mieszkało 4 Żydów[19]. W końcu XIX wieku w Budach Przysiekach notowano jedną z 4 w gminie Jednorożec fabrykę smoły[20].

W okresie powstania styczniowego między Dynakiem, Budami Rządowymi a Cierpiętami odbyła się bitwa powstańców z Rosjanami. Określa się ją mianem bitwy pod Cierpiętami i datuje na 17 sierpnia 1863[21].

Od 1898 osoby z Bud Rządowych uszczęszczały do kościoła w Jednorożcu, który od 1889 był filią parafii Chorzele. W 1905 wieś Budy Rządowe dołączono do filii. W 1916, kiedy powstała parafia Jednorożec, Budy Rządowe włączono w jej granice[8].

W czasie I wojny światowej w pobliżu wsi przebiegał front wschodni. W lesie koło Bud Rządowych do dziś widoczne są umocnienia wojenne (okopy, ziemianki itp.), a także ślady po kolejce wąskotorowej[11]. W wyniku działań wojennych wieś została zniszczona w 100%[22]. Część mieszkańców udała się w bieżeństwo[8]. W 1915 we wsi założono cmentarz wojenny, na którym pochowano żołnierzy z armii rosyjskiej i niemieckiej[23].

Osobny artykuł: Cmentarz wojenny w Budach Rządowych.

Według spisu powszechnego z 1921 Budy Rządowe liczyły 16 budynków mieszkalnych i 2 o innym przeznaczeniu. Mieszkało tu 97 osób: 49 mężczyzn i 48 kobiet[24]. Rolnictwem zajmowała się część mieszkańców, pozostali pracowali w lesie, na kolei lub w tartaku[8]. We wsi działała jednoklasowa szkoła powszechna[25].

W 1943 w ramach Ośrodka II „Liwiec” w Jednorożcu z siedzibą w Małowidzu powstał Pluton IV Budy Rządowe. Dowódcą jednostki Armii Krajowej z Bud Rządowych był Edmund Czaplicki ps. Kolba[26].

Na dzień 1 września 1939 we wsi mieszkało 150 osób. W dniu 1 stycznia 1945 liczebność mieszkańców określono na 265 osób[10]. W 1947 wieś zajmowała powierzchnię 268,27 ha i liczyła 310 osób[10].

Gminna Spółdzielnia „Samopomoc Chłopska” w Jednorożcu otworzyła w Budach Rządowych sklep. Istniał tu jeden z punktów katechetycznych w parafii Jednorożec[8]. W 1962 powstała Ochotnicza Straż Pożarna w Budach Rządowych[27]. Remizę zbudowano w latach 80. XX wieku[28].

W 1961 w Nakle postawiono murowany budynek szkolny (tysiąclatkę), który rok później oddano do użytku. Placówka funkcjonowała jako szkoła podstawowa w Budach Rządowych, choć budynek znajdował się w sąsiednej wsi[29]. W roku szkolnym 1973/1974 ośmioklasowa szkoła w Budach Rządowych kształciła 108 osób[10]. W 2001 szkołę zlikwidowano z powodu małej liczby dzieci[29].

W latach 80. XX wieku Instytut Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk organizował we wsi obozy gwaroznawcze. Projektem kierowała Barbara Falińska[30].

Współcześnie edytuj

Na dzień 25 listopada 2011 we wsi notowano 95 osób: 54 kobiety i 41 mężczyzn[10]. Na dzień 31 grudnia 2014 wieś zamieszkiwały 14 osób w wieku przedprodukcyjnym, 55 w wieku produkcyjnym i 21 w wieku poprodukcyjnym, łącznie 90 osób[31]. Cztery lata później w Budach Rządowych mieszkały 92 osoby, a w 2019 – 99[8].

Sołtysem sołectwa Budy Rządowe (Budy Rządowe, Nakieł, Budziska) jest Tomasz Płocharczyk[32].

We wsi zachowało się kilka drewnianych domów z międzywojnia, które są wpisane do gminnej ewidencji zabytków[11]. W Budach Rządowych jest kilka kapliczek, figur i krzyży przydrożnych[33][34]. Społeczność wsi gromadzi się przy wybranych krzyżach na nabożeństwo majowe. Wierni kościoła rzymskokatolickiego należą do parafii św. Floriana w Jednorożcu[8].

W 2017 przed budynkiem remizy strażackiej wystawiono figurę św. Floriana[35]. Przeprowadzono remont remizy i wystawiono wiatę piknikową[36][37].

We wsi działa Koło Gospodyń Wiejskich[11].

Lasy okalające wieś należą do Nadleśnictwa Parciaki i są częścią Obszaru Natura 2000 Zachodniokurpiowskie Bory Sasankowe[38].

  •  
    Zabudowania wsi Budy Rządowe
  •  
    Jeden z domów z okresu międzywojennego
  •  
    Współczesny dom w Budach Rządowych stylizowany na kurpiowski (widoczne m.in. śparogi)
  •  
    Nieczynna szkoła podstawowa w Budach Rządowych z siedzibą w Nakle w części zaadaptowana na mieszkania socjalne
  •  
    Oznakowanie Obszaru Natura 2000 Zachodniokurpiowskie Bory Sasankowe w lesie między Budach Rządowymi a Nakłem
  •  
    Wydma w Budach Rządowych, widok charakterystyczny dla kurpiowskiej Puszczy Zielonej

Przypisy edytuj

  1. ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 12696
  2. ↑ Wieś Budy Rządowe w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2020-01-13], liczba ludności w oparciu o dane GUS.
  3. ↑ GUS: Ludność - struktura według ekonomicznych grup wieku. Stan w dniu 31.03.2011 r..
  4. ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 103 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
  5. ↑ a b GUS. Wyszukiwarka TERYT
  6. ↑ Rozporządzenie w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
  7. ↑ Adam Chętnik, Życie puszczańskie Kurpiów, Warszawa 1971.
  8. ↑ a b c d e f g h i Maria Weronika Kmoch, Na skraju Kurpiowszczyzny. Parafia pw. św. Floriana w Jednorożcu, Jednorożec: Stowarzyszenie "Przyjaciele Ziemi Jednorożeckiej", 2020, ISBN 978-83-927409-7-1, OCLC 1225226389 [dostęp 2022-08-02].
  9. ↑ a b Aleksander Kociszewski (red.), Obraz statystyczny powiatu przasnyskiego sporządzony w roku 1815 przez podprefekta tegoż powiatu F.S. Zielińskiego w Przasnyszu, Ciechanów 1991.
  10. ↑ a b c d e Leszek Zugaj, Historia administracji w gminie Jednorożec, Jednorożec 2015.
  11. ↑ a b c d Uchwała nr SOK.0007.10.2022 Rady Gminy Jednorożec z dnia 10 marca 2022 r. w sprawie przyjęcia „Gminnego programu opieki nad zabytkami Gminy Jednorożec na lata 2022–2025” [online].
  12. ↑ Adam Pszczółkowski, Lustracja starostwa przasnyskiego w 1789 roku, [w:] Wojciech Łukaszewski (red.), Źródła historyczne do dziejów Kurpiowszczyzny 1789–1956. Wybór materiałów źródłowych, Truskaw: Ochotnicza Straż Pożarna w Żelaznej Rządowej, 2020, s. 22, ISBN 978-83-955342-0-1, OCLC 1236076599 [dostęp 2022-07-27].
  13. ↑ J. Haczewski, O bursztynie (Dokończenie), „Sylwan”, 14 (3–4), 1838, s. 398, ISSN 0039-7660 [dostęp 2022-08-05].
  14. ↑ Tabella miast, wsi, osad Królestwa Polskiego z wyrażeniem ich położenia i ludności alfabetycznie ułożona w Biórze Kommissyi Rządowey Spraw Wewnętrznych i Policji, t. 1: A–L, Warszawa 1827, s. 52 [dostęp 2022-07-27].
  15. ↑ Topograficzna Karta Królestwa Polskiego [online], bg.uwb.edu.pl [dostęp 2022-07-28].
  16. ↑ Topograficzna Karta Królestwa Polskiego [online], bg.uwb.edu.pl [dostęp 2022-07-28].
  17. ↑ Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 3, dir.icm.edu.pl, 1882, s. 551 [dostęp 2022-07-26].
  18. ↑ Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 1, dir.icm.edu.pl, 1880, s. 443 [dostęp 2022-07-26].
  19. ↑ J. Kociszewska (red.), Obraz statystyczny powiatu przasnyskiego A.N. Leontiewa z 1889 r., Ciechanów 1992, tabl. 1, s. 196, 201.
  20. ↑ Radosław Waleszczak, Jednorożec w powiecie przasnyskim na przełomie XIX i XX wieku, „Rocznik Mazowiecki”, 16, 2004, s. 48, OCLC 999011464.
  21. ↑ Maria Weronika Kmoch, Insurekcja styczniowa w Przasnyskiem (1863–1864) [online] [dostęp 2022-08-02].
  22. ↑ Tadeusz Świecki, Franciszek Wybult, Mazowsze Płockie w czasach wojny światowej i powstania państwa polskiego, Toruń: Czcionkami Drukarni Toruńskiej, 1933, s. 88 [dostęp 2022-07-28].
  23. ↑ Maria Weronika Kmoch, Wielka Wojna we współczesnym krajobrazie gminy Jednorożec (pow. przasnyski), „Akademickie Zeszyty Naukowe PIAST”, 1, 2017, s. 11–36 [dostęp 2022-08-02].
  24. ↑ Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych, t. 1: M. st. Warszawa, województwo warszawskie, mbc.cyfrowemazowsze.pl, Warszawa 1925, s. 130 [dostęp 2022-07-26].
  25. ↑ Henryk Maćkowiak, Szkolnictwo na Kurpiach 1905–1939, Ostrołęka 1980.
  26. ↑ Maria Weronika Kmoch, MAŁA OJCZYZNA: historia Jednorożca cz. 5 (1939-1945). Ruch oporu w gminie Jednorożec [online] [dostęp 2022-07-26].
  27. ↑ Aleksander Drwęcki, Dzieje ochotniczych straży pożarnych w powiecie przasnyskim, Przasnysz 2002.
  28. ↑ Daniel Rzosiński, Z życia jednostek OSP, „Głos Gminy Jednorożec” (1 (65)), 2022, s. 5.
  29. ↑ a b Maria Weronika Kmoch, MAŁA OJCZYZNA: Budy Przysieki i Nakieł [online] [dostęp 2022-07-28].
  30. ↑ Józef Stolarczyk, Obozy gwaroznawcze jako forma edukacji regionalnej, „Zeszyty Naukowe Ostrołęckiego Towarzystwa Naukowego”, 5, 1991, s. 53–54.
  31. ↑ Stan ludności gminy Jednorożec na dzień 31.12.2014 r. [online], www.jednorozec.pl [dostęp 2022-07-17].
  32. ↑ Sołectwa i sołtysi [online], www.jednorozec.pl [dostęp 2022-07-27].
  33. ↑ Maria Weronika Kmoch, Kapliczki, figury i krzyże przydrożne w gminie Jednorożec, Jednorożec: Gminna Biblioteka Publiczna w Jednorożcu, 2015, ISBN 978-83-943674-0-4, OCLC 947212801 [dostęp 2022-07-26].
  34. ↑ Maria Weronika Kmoch, Mała architektura sakralna w gminie Jednorożec [online], Google My Maps [dostęp 2022-08-08].
  35. ↑ OSP Budy Rządowe - Komenda Powiatowa Państwowej Straży Pożarnej w Przasnyszu - Portal Gov.pl [online], Komenda Powiatowa Państwowej Straży Pożarnej w Przasnyszu [dostęp 2022-08-02] (pol.).
  36. ↑ Krzysztof Iwulski, Podsumowanie połowy kadencji wójta i rady gminy, „Głos Gminy Jednorożec” (2 (62)), 2021, s. 3–7.
  37. ↑ Krzysztof Iwulski, Konsekwentnie realizujemy obietnice. Podsumowanie 3 lat kadencji, „Głos Gminy Jednorożec” (2 (66)), 2022, s. 3, 5.
  38. ↑ NATURA 2000 [online], parciaki.olsztyn.lasy.gov.pl [dostęp 2022-08-03] (niem.).
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Budy_Rządowe&oldid=72535073”