Cietrzew zwyczajny
Cietrzew zwyczajny[5], cietrzew[5][6] (Lyrurus tetrix) – gatunek dużego ptaka z rodziny kurowatych (Phasianidae).
| ||
Lyrurus tetrix[1] | ||
(Linnaeus, 1758) | ||
![]() Samiec | ||
![]() Samica | ||
Systematyka | ||
Domena | eukarionty | |
Królestwo | zwierzęta | |
Typ | strunowce | |
Podtyp | kręgowce | |
Gromada | ptaki | |
Podgromada | Neornithes | |
Infragromada | ptaki neognatyczne | |
Rząd | grzebiące | |
Rodzina | kurowate | |
Podrodzina | bażanty | |
Plemię | Tetraonini | |
Rodzaj | Lyrurus | |
Gatunek | cietrzew zwyczajny | |
Synonimy | ||
| ||
Podgatunki | ||
| ||
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[3] | ||
![]() | ||
Zasięg występowania | ||
![]() Występowanie gatunku[4] |
Odgłosy wydawane przez cietrzewia zwyczajnego Ptak nagrany w Fife, Szkocja |
Problem z odtwarzaniem pliku? Zobacz Pomoc. |
SystematykaEdytuj
Wyróżniono kilka podgatunków L. tetrix[7][8]:
- L. tetrix britannicus – Szkocja, Walia, północna Anglia;
- L. tetrix tetrix – od Skandynawii do południowej Francji i północnych Włoch, na wschód do północno-wschodniej Syberii;
- L. tetrix viridanus – południowo-wschodnia europejska część Rosji do południowo-zachodniej Syberii; obejmuje proponowany podgatunek tschusii;
- L. tetrix baikalensis – południowo-wschodnia Syberia do północnej Mongolii oraz północno-zachodnia Mandżuria;
- L. tetrix mongolicus – wschodni Kirgistan i północno-zachodnie Chiny do wschodniego Kazachstanu, południowo-środkowej Syberii i zachodniej Mongolii;
- L. tetrix ussuriensis – wschodnia Syberia i północno-wschodnie Chiny do północno-zachodniej Korei.
WystępowanieEdytuj
Zamieszkuje strefę lasów iglastych północnej i środkowej Eurazji, od Europy Zachodniej i Wielkiej Brytanii po Wschodnią Syberię. Jego zasięg ograniczony jest występowaniem lasów, które od północy przechodzą w tundrę, a od południa w stepy. Cietrzew na swoim areale, głównie w Europie Zachodniej i Środkowej, przez ostatnie dekady powoli ustępuje, czemu sprzyja człowiek, którego działalność przetwarza jego naturalne biotopy w mniej dla niego odpowiednie. To ptak osiadły – nie odbywa wędrówek. Zostaje na zimę.
W Polsce bardzo nieliczny ptak lęgowy na wschodzie i południu, jego liczebność szybko się zmniejsza. W 2003 roku szacowano łączną liczebność na ok. 2000–2500 osobników[9]. W 2014 roku łączną liczebność oszacowano na terenie Polski na 349 osobników[10]. Aktualnie (2020 r.) jego populacja w Polsce szacowana jest na 400-500 osobników[11]. Występuje wyspowo, w kilkunastu oddzielnych[11] ostojach w północno-wschodnich lub wschodnich regionach kraju, również w Karpatach Zachodnich, Sudetach Zachodnich, na Kielecczyźnie oraz w Borach Dolnośląskich.
Jeszcze w średniowieczu i do końca XIX wieku ptak ten był dość mocno rozpowszechniony na terenie Polski. Obecnie mimo prób prawnej ochrony jego populacja stale maleje.
CharakterystykaEdytuj
Wygląd zewnętrznyEdytuj
Wyraźny dymorfizm płciowy. Samiec czarny z granatowym, metalicznym połyskiem. Skrzydła ciemnobrązowe z dwiema białymi pręgami. Pokrywa podogonowa (czasem podłużnie nakrapiana czarnymi cętkami) i podskrzydłowa również biała. Sterówki są sierpowate i wygięte do zewnątrz. Nad okiem wyraźny czerwony fragment gołej skóry, tzw. róża, które na wiosnę (w okresie godowym) wyraźnie się powiększają. Ogon w kształcie liry, co odróżnia go od pokrewnych gatunków. Koguty mają czarny dziób i siwo-brązowe nogi, upierzone aż po palce. Podobnie jak głuszec, cietrzew ma nawet na palcach małe piórka, które pomagają w chodzeniu zimą po śniegu. U młodszych samców grzbiet jest bez połysku z domieszką barwy brązowej.
Samica cietrzewia (cieciorka) jest mniejsza. Wierzch brunatny z gęstym poprzecznym, rdzawym prążkowaniem. Spód i boki jaśniejsze, a prążkowanie staje się mniej regularne. Podogonie białe, ogon wcięty. Kury są mniejsze od kogutów. Młode są podobne do samicy. Samce przechodzące na upierzenie dorosłe w gwarze myśliwskiej określa się mianem „murzynów”. W odróżnieniu od większej kury głuszca, samica cietrzewia ma lekko rozwidlony ogon.
- Na terenach, gdzie zasięg występowania cietrzewia pokrywa się z zasięgiem zasiedlanym przez głuszca, mogą występować bezpłodne mieszańce międzygatunkowe – skrzekoty, których ojcem zazwyczaj jest samiec cietrzewia, a matką samica głuszca (głusza). Samce skrzekota ubarwione są podobnie do samców głuszca, lecz mniejsze i o wciętym ogonie. Samice podobne są do samic cietrzewia.
- Cietrzew jest prawie takiej wielkości jak kura domowa. Podobnie jak te udomowione ptaki lubi kąpać się w piasku. Wczesną jesienią ptaki gromadzą się w stadach, by zimą rozbić się na jednopłciowe grupy. W czasie dużych mrozów i wysokiej pokrywy śnieżnej potrafią zakopywać się w śniegu. Dożywają 15 lat.
Rozmiary ciałaEdytuj
- długość ciała
- ok. 45 cm (samica), ok. 62 cm (samiec)
- rozpiętość skrzydeł
- 72 cm (samica), 95 cm (samiec)
- długość ogona
- 9–10 cm (samica), 10–14 cm (samiec)
- Masa
- ok. 750–1400 g
GłosEdytuj
Wiosną samce tokują o świcie na otwartych przestrzeniach, wydając bełgoczące i syczące tony bul-got bul-got bul-got czu-szyyy. Samice wykrzykują głośne gagag. W stadach nawołują się przeciągłym jok.
ŚrodowiskoEdytuj
Skraje lasów, polany, poręby. Zazwyczaj w rejonach podmokłych, chętnie w pobliżu upraw gryki. Główną przyczyną zaniku, a czasem i wymarcia, cietrzewi jest zmiana składu drzewostanów leśnych. Wymaga bowiem lasów iglastych, mieszanych i czysto liściastych, ale muszą być to zbiorowiska luźne, które przecinają łąki, jak też torfowiska i poręby. Jednak to na terenach otwartych odbywają toki, kiedy to zbierają część swego pokarmu. Preferuje półotwarte obszary porośnięte jagodami, jak też doliny rzeczne. Występuje też w strefie lasów iglastych w górach, a na wyżynach na nielicznych terenach podmokłych. Unika natomiast jednowiekowych, zwartych i jednogatunkowych lasów.
PożywienieEdytuj
Żywią się one głównie roślinami – różnymi mięsistymi owocami, nasionami, młodymi zielonymi pędami, pąkami i liśćmi drzew, owocami leśnymi. Jednym z jego przysmaków są pąki brzozy. Latem zbierają duże ilości bezkręgowców, głównie owadów (mrówki) i ślimaków, które stanowią podstawę wyżywienia piskląt. Wyszukuje je samica, a czasem wygrzebuje je też w ziemi. Młode po dorośnięciu przechodzą na pokarm roślinny, a bezkręgowce stają się tylko uzupełnieniem.
Nie tylko zmieniający się biotop, ale i dieta powoduje zmniejszenie populacji cietrzewia. Wynika to bowiem z zanikania na terenach, które zajmuje, borówki brusznicy, borówki czarnej, jałowca i malin. Poza okresem roku, w którym dojrzewają te owoce, żywią się zielonymi pędami bylin i roślin drzewiastych, orzeszkami buku i żołędziami. Zimą główny pokarm stanowią pąki olch i brzóz oraz ich kotki. Cietrzewie żerują przez cały dzień, a w nocy śpią na drzewach.
Okres lęgowyEdytuj
TokiEdytuj
Toki samców są gromadne i odbywają się przed świtem na ziemi lub drzewach od końca marca do połowy maja, na terenach otwartych (torfowiska, pola lub łąki). Zbiera się zwykle kilka-kilkanaście kogutów. Cietrzewie szybko biegają wtedy po ziemi, wydając głośne okrzyki, po których następują długie modulowane odgłosy (tzw. bełkotanie i czuszykanie). Rozkładają też wachlarzowato ogon, unosząc go prostopadle do ziemi, opuszczają skrzydła, wyciągają poziomo szyję i stroszą pióra. Co jakiś czas w tej postawie podskakują, podfruwają lub wzlatują, są bardzo ruchliwe. Taka postawa nadaje im potężniejszą sylwetkę, niż mają w rzeczywistości. Próbują w ten sposób przestraszyć rywali, ale i imponują kurom. Te o wschodzie słońca przylatują na tokowiska. Ich przylot wywołuje u upierzonych walczących samców duże podniecenie i w czasie potyczek dochodzić może do wzajemnego wyrywania sobie piór.
GniazdoEdytuj
Płytkie zagłębienie wygrzebane w ziemi, wysłane źdźbłami, liśćmi i mchem (skąpo). Umiejscowione w trawie lub wrzosie, pod osłoną krzewu, chrustu, młodego świerku lub jałowca. Często położone nawet kilka kilometrów od tokowiska. Gniazdo jest zatem dobrze ukryte.
JajaEdytuj
Jeden lęg w roku, między kwietniem a czerwcem samica znosi od 6 do 14 żółto-rdzawych jaj o brązowym plamkowaniem.
WysiadywanieEdytuj
Jaja wysiadywane są przez 24–26 dni tylko przez samicę. Młode, zagniazdowniki, wodzone przez kurę szybko dojrzewają, tak że już po tygodniu - dwóch, od wyklucia mogą latać na niewielkie odległości.
OchronaEdytuj
W Polsce do 1 kwietnia 1995 r. był ptakiem łownym z ustanowionym okresem ochronnym. Od tego czasu jest objęty ochroną gatunkową ścisłą. Wymaga ochrony czynnej. Wokół tokowisk cietrzewi od 1 lutego do 31 sierpnia obowiązuje strefa ochronna w promieniu do 500 m. Ponadto od 1 grudnia do 1 marca strefę ochronną stanowi obszar, na którym ptaki przebywają w okresie zimowym wraz z obszarem w promieniu do 200 metrów od niego[12]. Obecnie cietrzew jest wpisany do "Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt" jako gatunek zagrożony (EN). Jest także wymieniony w I, II i III załączniku "Dyrektywy Ptasiej"[11].
W 2017 r. Lasy Państwowe rozpoczęły realizację przewidzianego na 6 lat "Programu czynnej ochrony cietrzewia na gruntach w zarządzie Lasów Państwowych". W jego realizację zaangażowanych jest 17 nadleśnictw z 5 Dyrekcji Regionalnych Lasów Państwowych (Białystok, Lublin, Olsztyn, Radom i Wrocław)[11]. 18 czerwca 2018 r. w ramach tego programu otwarto w nadleśnictwie Spychowo ośrodek hodowli cietrzewi. Młode, odchowane ptaki w części wypuszczane są na wolność w różnych lasach, celem odbudowy dzikiej populacji cietrzewia[13].
W dyrektywie ptasiej uznany za gatunek silnie zagrożony wyginięciem w wyniku zmian siedliskowych w lasach, gdzie dokonuje się zalesianie obszarów śródleśnych lub osusza się torfowiska. Są wrażliwe też na niepokojenie, zmiany klimatyczne i konkurencję ze strony bażantów. Dużym zagrożeniem są drapieżne ssaki, zwłaszcza lisy oraz coraz liczniejsze w naszym kraju szopy pracze i jenoty (jaja i pisklęta)[11].
FilatelistykaEdytuj
Poczta Polska wyemitowała 28 lutego 1970 r. znaczek pocztowy przedstawiający samca cietrzewia zwyczajnego o nominale 3,40 zł, w serii Ptaki łowne. Druk w technice offsetowej na papierze kredowym. Autorem projektu znaczka był Jerzy Desselberger. Znaczek pozostawał w obiegu do 31 grudnia 1994 r.[14].
Zobacz teżEdytuj
PrzypisyEdytuj
- ↑ Lyrurus tetrix, [w:] Integrated Taxonomic Information System [online] (ang.).
- ↑ Tetrao tetrix, [w:] Integrated Taxonomic Information System [online] [dostęp 2013-11-03] (ang.).
- ↑ Lyrurus tetrix, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [online] (ang.).
- ↑ a b BirdLife International and NatureServe (2014) Bird Species Distribution Maps of the World. 2012. Lyrurus tetrix. In: IUCN 2014. The IUCN Red List of Threatened Species. Version 2014.3. http://www.iucnredlist.org. Downloaded on 02 June 2015.
- ↑ a b Systematyka i nazwy polskie za: P. Mielczarek, M. Kuziemko: Plemię: Tetraonini Leach, 1820 (wersja 2019-11-05). W: Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2019-11-17].
- ↑ Busse i in. 1991 ↓, s. 75.
- ↑ de Juana, E., Kirwan, G.M. & Boesman, P.: Black Grouse (Lyrurus tetrix). W: del Hoyo, J., Elliott, A., Sargatal, J., Christie, D.A. & de Juana, E. (eds.). Handbook of the Birds of the World Alive [on-line]. 2020. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-05-10)].
- ↑ Frank Gill, David Donsker (red.): Pheasants, partridges, francolins (ang.). IOC World Bird List: Version 9.2. [dostęp 2019-11-17].
- ↑ Ludwik Tomiałojć, Tadeusz Stawarczyk: Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. Wrocław: PTPP "pro Natura", 2003, s. 269. ISBN 83-919626-1-X.
- ↑ Główny Urząd Statystyczny: Polska w liczbach. Warszawa: 2016, s. 4.
- ↑ a b c d e Łukasz Łukasik: Uratować cietrzewia [w:] "Przyroda Polska" nr 11 (990), listopad 2020, s. 20-21
- ↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r. poz. 2183)
- ↑ Fronczak K. 2020: Cietrzewiowi na ratunek. Przyroda Polska, nr 4, str. 5
- ↑ Marek Jedziniak: Ptaki łowne (pol.). www.kzp.pl. [dostęp 2018-07-21].
BibliografiaEdytuj
- Pavel Vasak: Ptaki leśne. Warszawa: Delta, 1993. ISBN 83-85817-28-X.
- Klaus Richarz: Ptaki - Przewodnik. Warszawa: Muza, 2009. ISBN 978-83-7495-018-3.
- L. Tomiałojć, T. Stawarczyk: Awifauna Polski. Warszawa: 2003. ISBN 978-83-7495-018-3.
- Przemysław Busse (red.), Zygmunt Czarnecki, Andrzej Dyrcz, Maciej Gromadzki, Roman Hołyński, Alina Kowalska-Dyrcz, Jadwiga Machalska, Stanisław Manikowski, Bogumiła Olech: Ptaki. T. I. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1991, seria: Mały słownik zoologiczny. ISBN 83-214-0563-0.
Linki zewnętrzneEdytuj
- Zdjęcia, nagrania audio i krótkie filmy (ang.). W: eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. [dostęp 2020-05-10].
- Tetrao tetrix (Cietrzew). W: M. Gromadzki (red.): Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny.. T. 7: Ptaki (część I). Warszawa: Ministerstwo Środowiska, 2004, s. 272–276.