Cietrzew zwyczajny
Cietrzew zwyczajny[5], cietrzew[5][6], regionalnie ciećwierz[7] (Lyrurus tetrix) – gatunek dużego ptaka z rodziny kurowatych (Phasianidae), zamieszkujący Eurazję. W skali globalnej nie jest zagrożony wyginięciem.
| Lyrurus tetrix[1] | |||
| (Linnaeus, 1758) | |||
 Samiec | |||
 Samica | |||
| Systematyka | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Typ | |||
| Podtyp | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Infragromada | |||
| Rząd | |||
| Rodzina | |||
| Podrodzina | |||
| Plemię | |||
| Rodzaj | |||
| Gatunek |
cietrzew zwyczajny | ||
| Synonimy | |||
| |||
| Podgatunki | |||
| |||
| Kategoria zagrożenia (CKGZ)[3] | |||
 | |||
| Zasięg występowania | |||
 Występowanie gatunku[4] | |||
Systematyka edytuj
Wyróżniono kilka podgatunków L. tetrix[8][9]:
- L. tetrix britannicus – Szkocja, Walia, północna Anglia;
- L. tetrix tetrix – od Skandynawii do południowej Francji i północnych Włoch, na wschód do północno-wschodniej Syberii;
- L. tetrix viridanus – południowo-wschodnia europejska część Rosji do południowo-zachodniej Syberii; obejmuje proponowany podgatunek tschusii;
- L. tetrix baikalensis – południowo-wschodnia Syberia do północnej Mongolii i północno-zachodniej Mandżurii;
- L. tetrix mongolicus – wschodni Kirgistan i północno-zachodnie Chiny do wschodniego Kazachstanu, południowo-środkowej Syberii i zachodniej Mongolii;
- L. tetrix ussuriensis – wschodnia Syberia i północno-wschodnie Chiny do północno-zachodniej Korei.
Występowanie edytuj
Zamieszkuje strefę lasów iglastych północnej i środkowej Eurazji, od Europy Zachodniej i Wielkiej Brytanii po Wschodnią Syberię. Jego zasięg ograniczony jest występowaniem lasów, które od północy przechodzą w tundrę, a od południa w stepy. Cietrzew na swoim areale, głównie w Europie Zachodniej i Środkowej, przez ostatnie dekady powoli ustępuje, czemu sprzyja człowiek, którego działalność przetwarza jego naturalne biotopy w mniej dla niego odpowiednie. To ptak osiadły – nie odbywa wędrówek. Zostaje na zimę.
W Polsce skrajnie nieliczny ptak lęgowy na wschodzie i południu, jego liczebność szybko się zmniejsza. Występuje wyspowo, w kilkunastu oddzielnych[10] ostojach w północno-wschodnich lub wschodnich regionach kraju, również w Karpatach Zachodnich, Sudetach Zachodnich, na Kielecczyźnie oraz w Borach Dolnośląskich.
Jeszcze w średniowieczu i do końca XIX wieku ptak ten był dość mocno rozpowszechniony na terenie Polski. W pierwszej połowie XX wieku populacja cietrzewia na ziemiach polskich liczyła kilkadziesiąt tysięcy osobników[11]. W 2003 roku szacowano łączną liczebność na ok. 2000–2500 osobników[12]. W latach 2013–2018 liczebność populacji lęgowej na terenie kraju szacowano już tylko na 180–340 tokujących samców[13]. Aktualnie (2020) jego populacja w Polsce szacowana jest na 400–500 osobników[10]. Mimo prawnej ochrony jego populacja stale maleje.
Charakterystyka edytuj
Wygląd zewnętrzny edytuj
Cietrzew jest prawie takiej wielkości jak kura domowa. Wyraźny dymorfizm płciowy. Samiec czarny z granatowym, metalicznym połyskiem. Skrzydła ciemnobrązowe z dwiema białymi pręgami. Pokrywa podogonowa (czasem podłużnie nakrapiana czarnymi cętkami) i podskrzydłowa również biała. Sterówki są sierpowate i wygięte do zewnątrz. Nad okiem wyraźny czerwony fragment gołej skóry, tzw. róża, które na wiosnę (w okresie godowym) wyraźnie się powiększają. Ogon w kształcie liry, co odróżnia go od pokrewnych gatunków. Koguty mają czarny dziób i siwo-brązowe nogi, upierzone aż po palce. Podobnie jak głuszec, cietrzew ma nawet na palcach małe piórka, które pomagają w chodzeniu zimą po śniegu. U młodszych samców grzbiet jest bez połysku z domieszką barwy brązowej.
Samica cietrzewia (cieciorka) jest mniejsza. Wierzch brunatny z gęstym poprzecznym, rdzawym prążkowaniem. Spód i boki jaśniejsze, a prążkowanie staje się mniej regularne. Podogonie białe, ogon wcięty. Kury są mniejsze od kogutów. Młode są podobne do samicy. Samce przechodzące na upierzenie dorosłe w gwarze myśliwskiej określa się mianem „murzynów”. W odróżnieniu od większej kury głuszca, samica cietrzewia ma lekko rozwidlony ogon.
- Na terenach, gdzie zasięg występowania cietrzewia pokrywa się z zasięgiem zasiedlanym przez głuszca, mogą występować bezpłodne mieszańce międzygatunkowe – skrzekoty, których ojcem zazwyczaj jest samiec cietrzewia, a matką samica głuszca (głusza). Samce skrzekota ubarwione są podobnie do samców głuszca, lecz mniejsze i o wciętym ogonie. Samice podobne są do samic cietrzewia.
Rozmiary ciała edytuj
- długość ciała
- ok. 45 cm (samica), ok. 62 cm (samiec)
- rozpiętość skrzydeł
- 72 cm (samica), 95 cm (samiec)
- długość ogona
- 9–10 cm (samica), 10–14 cm (samiec)
- Masa
- ok. 750–1400 g
Zachowanie edytuj
Cietrzewie, podobnie jak kury domowe, lubią kąpać się w piasku. Wczesną jesienią ptaki gromadzą się w stadach, by zimą rozbić się na jednopłciowe grupy. W czasie dużych mrozów i wysokiej pokrywy śnieżnej potrafią zakopywać się w śniegu. Dożywają 15 lat.
Głos edytuj
Wiosną samce tokują o świcie na otwartych przestrzeniach, wydając bełgoczące i syczące tony bul-got bul-got bul-got czu-szyyy. Samice wykrzykują głośne gagag. W stadach nawołują się przeciągłym jok.
Środowisko edytuj
Skraje lasów, polany, poręby. Zazwyczaj w rejonach podmokłych, chętnie w pobliżu upraw gryki[potrzebny przypis]. Główną przyczyną zaniku, a czasem i wymarcia, cietrzewi jest zmiana składu drzewostanów leśnych. Wymaga bowiem lasów iglastych, mieszanych i czysto liściastych, ale muszą być to zbiorowiska luźne, które przecinają łąki, jak też torfowiska i poręby. Jednak to na terenach otwartych odbywają toki, kiedy to zbierają część swego pokarmu. Preferuje półotwarte obszary porośnięte jagodami, jak też doliny rzeczne. Występuje też w strefie lasów iglastych w górach, a na wyżynach na nielicznych terenach podmokłych. Unika natomiast jednowiekowych, zwartych i jednogatunkowych lasów.
Pożywienie edytuj
Żywią się one głównie roślinami – różnymi mięsistymi owocami, nasionami, młodymi zielonymi pędami, pąkami i liśćmi drzew, owocami leśnymi. Jednym z jego przysmaków są pąki brzozy. Latem zbierają duże ilości bezkręgowców, głównie owadów (mrówki) i ślimaków, które stanowią podstawę wyżywienia piskląt. Wyszukuje je samica, a czasem wygrzebuje je też w ziemi. Młode po dorośnięciu przechodzą na pokarm roślinny, a bezkręgowce stają się tylko uzupełnieniem.
Nie tylko zmieniający się biotop, ale i dieta powoduje zmniejszenie populacji cietrzewia. Wynika to bowiem z zanikania na terenach, które zajmuje, borówki brusznicy, borówki czarnej, jałowca i malin. Poza okresem roku, w którym dojrzewają te owoce, żywią się zielonymi pędami bylin i roślin drzewiastych, orzeszkami buku i żołędziami. Zimą główny pokarm stanowią pąki olch i brzóz oraz ich kotki. Cietrzewie żerują przez cały dzień, a w nocy śpią na drzewach.
Okres lęgowy edytuj
Toki edytuj
Toki samców są gromadne i odbywają się przed świtem na ziemi lub drzewach od końca marca do połowy maja, na terenach otwartych (torfowiska, pola lub łąki). Zbiera się zwykle kilka-kilkanaście kogutów. Cietrzewie szybko biegają wtedy po ziemi, wydając głośne okrzyki, po których następują długie modulowane odgłosy (tzw. bełkotanie i czuszykanie). Rozkładają też wachlarzowato ogon, unosząc go prostopadle do ziemi, opuszczają skrzydła, wyciągają poziomo szyję i stroszą pióra. Co jakiś czas w tej postawie podskakują, podfruwają lub wzlatują, są bardzo ruchliwe. Taka postawa nadaje im potężniejszą sylwetkę, niż mają w rzeczywistości. Próbują w ten sposób przestraszyć rywali, ale i imponują kurom. Te o wschodzie słońca przylatują na tokowiska. Ich przylot wywołuje u upierzonych walczących samców duże podniecenie i w czasie potyczek dochodzić może do wzajemnego wyrywania sobie piór.
Gniazdo edytuj
Płytkie zagłębienie wygrzebane w ziemi, wysłane źdźbłami, liśćmi i mchem (skąpo). Umiejscowione w trawie lub wrzosie, pod osłoną krzewu, chrustu, młodego świerku lub jałowca. Często położone nawet kilka kilometrów od tokowiska. Gniazdo jest zatem dobrze ukryte.
Jaja edytuj
Jeden lęg w roku, między kwietniem a czerwcem samica znosi od 6 do 14 żółto-rdzawych jaj o brązowym plamkowaniem.
Wysiadywanie edytuj
Jaja wysiadywane są przez 23–28 dni tylko przez samicę. Młode, zagniazdowniki, wodzone przez kurę szybko dojrzewają, tak że już po około 10–14 dni od wyklucia mogą latać na niewielkie odległości[14].
Status i ochrona edytuj
W Czerwonej księdze gatunków zagrożonych Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody cietrzew nieprzerwanie od 1988 roku uznawany jest za gatunek najmniejszej troski (LC – Least Concern). Liczebność światowej populacji, obliczona w oparciu o szacunki organizacji BirdLife International dla Europy z 2015 roku, mieści się w przedziale 8–14 milionów dorosłych osobników. Globalny trend liczebności populacji uznawany jest za spadkowy[3].
W Polsce do 1 kwietnia 1995 r. był ptakiem łownym z ustanowionym okresem ochronnym. Od tego czasu jest objęty ochroną gatunkową ścisłą. Wymaga ochrony czynnej. Wokół tokowisk cietrzewi od 1 lutego do 31 sierpnia obowiązuje strefa ochronna w promieniu do 500 m. Ponadto od 1 grudnia do 1 marca strefę ochronną stanowi obszar, na którym ptaki przebywają w okresie zimowym wraz z obszarem w promieniu do 200 metrów od niego[15]. Cietrzew jest umieszczony na Czerwonej liście ptaków Polski jako gatunek zagrożony (EN)[11].
W 2017 r. Lasy Państwowe rozpoczęły realizację przewidzianego na 6 lat „Programu czynnej ochrony cietrzewia na gruntach w zarządzie Lasów Państwowych”. W jego realizację zaangażowanych jest 17 nadleśnictw z 5 Dyrekcji Regionalnych Lasów Państwowych (Białystok, Lublin, Olsztyn, Radom i Wrocław)[10]. 18 czerwca 2018 r. w ramach tego programu otwarto w nadleśnictwie Spychowo ośrodek hodowli cietrzewi. Młode, odchowane ptaki w części wypuszczane są na wolność w różnych lasach, celem odbudowy dzikiej populacji cietrzewia[16].
Cietrzew jest także wymieniony w I, II i III załączniku dyrektywy ptasiej[10]. W dyrektywie tej został uznany za gatunek silnie zagrożony wyginięciem w wyniku zmian siedliskowych w lasach, gdzie dokonuje się zalesianie obszarów śródleśnych lub osusza się torfowiska. Są wrażliwe też na niepokojenie, zmiany klimatyczne i konkurencję ze strony bażantów. Dużym zagrożeniem są drapieżne ssaki, zwłaszcza lisy oraz coraz liczniejsze w Polsce szopy pracze i jenoty (jaja i pisklęta)[10].
Filatelistyka edytuj
Poczta Polska wyemitowała 28 lutego 1970 r. znaczek pocztowy przedstawiający samca cietrzewia zwyczajnego o nominale 3,40 zł, w serii Ptaki łowne. Druk w technice offsetowej na papierze kredowym. Autorem projektu znaczka był Jerzy Desselberger. Znaczek pozostawał w obiegu do 31 grudnia 1994 r.[17].
Zobacz też edytuj
Przypisy edytuj
- ↑ Lyrurus tetrix, [w:] Integrated Taxonomic Information System [online] (ang.).
- ↑ Tetrao tetrix, [w:] Integrated Taxonomic Information System [online] [dostęp 2013-11-03] (ang.).
- ↑ a b Lyrurus tetrix, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [online] (ang.).
- ↑ a b BirdLife International and NatureServe (2014) Bird Species Distribution Maps of the World. 2012. Lyrurus tetrix. In: IUCN 2014. The IUCN Red List of Threatened Species. Version 2014.3. http://www.iucnredlist.org. Downloaded on 02 June 2015.
- ↑ a b Systematyka i nazwy polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Plemię: Tetraonini Leach, 1820 (wersja 2019-11-05). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2019-11-17].
- ↑ Busse i in. 1991 ↓, s. 75.
- ↑ Aleksander Brückner, Słownik etymologiczny języka polskiego, Wyd. IV, Warszawa: Wiedza Powszechna, 1985, ISBN 83-214-0410-3, OCLC 31849860 [dostęp 2023-04-19] (pol.), s. 63.
- ↑ de Juana, E., Kirwan, G.M. & Boesman, P.: Black Grouse (Lyrurus tetrix). [w:] del Hoyo, J., Elliott, A., Sargatal, J., Christie, D.A. & de Juana, E. (eds.). Handbook of the Birds of the World Alive [on-line]. 2020. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-05-10)].
- ↑ Frank Gill, David Donsker (red.): Pheasants, partridges, francolins. IOC World Bird List: Version 9.2. [dostęp 2019-11-17]. (ang.).
- ↑ a b c d e Łukasz Łukasik: Uratować cietrzewia [w:] „Przyroda Polska” nr 11 (990), listopad 2020, s. 20–21
- ↑ a b Wilk T., Chodkiewicz T., Sikora A., Chylarecki P., Kuczyński L.: Czerwona lista ptaków Polski. OTOP, Marki, 2020.
- ↑ Ludwik Tomiałojć, Tadeusz Stawarczyk: Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. Wrocław: PTPP "pro Natura", 2003, s. 269. ISBN 83-919626-1-X.
- ↑ Chodkiewicz T., Chylarecki P., Sikora A., Wardecki Ł., Bobrek R., Neubauer G., Marchowski D., Dmoch A., Kuczyński L.. Raport z wdrażania art. 12 Dyrektywy Ptasiej w Polsce w latach 2013–2018: stan, zmiany, zagrożenia. „Biuletyn Monitoringu Przyrody”. 20, s. 1–80, 2019.
- ↑ Eduardo de Juana, Guy M. Kirwan, Peter F.D. Boesman, Black Grouse (Lyrurus tetrix), Shawn M. Billerman i inni red., Cornell Lab of Ornithology, 18 sierpnia 2021, DOI: 10.2173/bow.blagro1.01.1 [dostęp 2023-04-17] (ang.).
- ↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r. poz. 2183).
- ↑ Fronczak K. 2020: Cietrzewiowi na ratunek. Przyroda Polska, nr 4, s. 5
- ↑ Marek Jedziniak: Ptaki łowne. www.kzp.pl. [dostęp 2018-07-21]. (pol.).
Bibliografia edytuj
- Pavel Vasak: Ptaki leśne. Warszawa: Delta, 1993. ISBN 83-85817-28-X.
- Klaus Richarz: Ptaki - Przewodnik. Warszawa: Muza, 2009. ISBN 978-83-7495-018-3.
- L. Tomiałojć, T. Stawarczyk: Awifauna Polski. Warszawa: 2003. ISBN 978-83-7495-018-3.
- Przemysław Busse (red.), Zygmunt Czarnecki, Andrzej Dyrcz, Maciej Gromadzki, Roman Hołyński, Alina Kowalska-Dyrcz, Jadwiga Machalska, Stanisław Manikowski, Bogumiła Olech: Ptaki. T. I. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1991, seria: Mały słownik zoologiczny. ISBN 83-214-0563-0.
Linki zewnętrzne edytuj
- Zdjęcia, nagrania głosów i krótkie filmy. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).
- Tetrao tetrix (Cietrzew). W: M. Gromadzki (red.): Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. T. 7: Ptaki (część I). Warszawa: Ministerstwo Środowiska, 2004, s. 272–276.