Gryka (Fagopyrum Mill.) – rodzaj roślin z rodziny rdestowatych. Należy do niego 28 gatunków[4]. Rośliny te naturalnie występują w południowo-wschodniej Azji, na obszarze od Pakistanu po Tajlandię i Chiny[4]. Obszary górskie w tym rejonie wskazywane są jako miejsce pochodzenia rodzaju[5]. Centrum zróżnicowania znajduje się w Chinach, gdzie występuje 10 gatunków, z czego 6 to endemity[6]. Długą tradycję uprawy ma gryka zwyczajna uprawiana na różnych kontynentach jako roślina jadalna (wyrabia się z niej m.in. kaszę gryczaną, mąkę i płatki). Nie jest znana ze stanu dzikiego, prawdopodobnie pochodzi od F. dibotrys. Występujące w naturze gatunki rosną na górskich łąkach lub na nagiej ziemi, także jako chwasty[5].

Gryka
Ilustracja
Gryka zwyczajna
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

goździkopodobne

Rząd

goździkowce

Rodzina

rdestowate

Rodzaj

gryka

Nazwa systematyczna
Fagopyrum Mill.
Gard. Dict. Abr. ed. 4. 28 Jan 1754[3]
Typ nomenklatoryczny

Fagopyrum esculentum Moench.[3]

Synonimy
  • Fagotriticum L.
  • Helxine L.
  • Kunokale Raf.
  • Parapteropyrum A.J.Li
  • Phegopyrum Peterm.
  • Trachopyron J.Gerard ex Raf.[4]
Kwiaty gryki zwyczajnej
Owocująca gryka zwyczajna
Pole obsiane gryką w Górach Kruczych (Sudety Środkowe)

Nazewnictwo

edytuj

Tradycja wiąże wprowadzenie gryki na ziemiach polskich z najazdami tatarskimi – stąd nazwa „tatarka”[7]. W rzeczywistości gryka na tych terenach pojawiła się później i rozpowszechniła dopiero na początku XV wieku[7]. Stosowanie w dawnej Polsce zamiennie nazw „tatarka” i „hreczka” wynikało z nierozróżniania podobnych do siebie, osobnych gatunków gryki[7]. Obecnie polską kaszę gryczaną produkuje się tylko z gryki zwyczajnej (hreczki). Gryka tatarka traktowana jest natomiast jako chwast[8].

Morfologia

edytuj
Pokrój
Rośliny jednoroczne lub byliny, rzadko półkrzewy. Osiągają do 2 m wysokości. Łodyga prosto wzniesiona, gładka lub owłosiona[6][5].
Liście
Naprzemianległe, pojedyncze, ogonkowe. Blaszka liściowa trójkątna, sercowata, strzałkowata lub równowąska. Przylistki zrośnięte w tutkowatą, błoniastą gatkę, z całym brzegiem[6].
Kwiaty
Drobne, zwykle liczne, zebrane w kwiatostan w postaci rozgałęzionego grona lub baldachogrona z kwiatami obupłciowymi. Okwiat biały, różowy lub zielony, trwały, pięciokrotny, nie powiększa się po przekwitnieniu. Pręcików 8. Zalążnia jednokomorowa, górna. Szyjek słupka 3, zakończonych główkowatymi znamionami[6].
Owoce
Trójgraniaste, jednonasienne i nieoskrzydlone orzeszki[6].

Systematyka

edytuj
Pozycja systematyczna

Rodzaj z rodziny rdestowatych Polygonaceae. W jej obrębie tworzy monotypowe plemię Fagopyreae Eaton w podrodzinie Polygonoideae[2].

Pozycja rodzaju na tle kladogramu podrodziny Polygonoideae[2][9]


Oxygonum





Persicaria




Bistorta



Aconogonon + Koenigia






Fagopyrum




Pteroxygonum





Calligonum



Pteropyrum






Oxyria




Rumex



Rheum






Knorringia





Reynoutria




Fallopia



Muehlenbeckia






Duma




Atraphaxis



Polygonum












Wykaz gatunków[4]

Zastosowanie

edytuj

Jako roślina jadalna wykorzystywana jest gryka zwyczajna (Fagopyrum esculentum). Ten sam gatunek ma zastosowanie w ziołolecznictwie i pszczelarstwie. Rzadziej uprawiana jest także gryka tatarka (F. tataricum). W ziołolecznictwie wykorzystuje się poza tym Fagopyrum dibotrys[6].

Zobacz więcej w artykule Gryka zwyczajna, w sekcji Zastosowanie.
Zobacz więcej w artykule Gryka tatarka, w sekcji Zastosowanie.

Przypisy

edytuj
  1. Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI10.1371/journal.pone.0119248, PMID25923521, PMCIDPMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. a b c Peter F. Stevens, Caryophyllales, [w:] Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-10-09] (ang.).
  3. a b Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-01-30].
  4. a b c d Fagopyrum Mill.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-07-30].
  5. a b c Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 92. ISBN 0-333-74890-5.
  6. a b c d e f Li Anjen, Suk-pyo Hong: Fagopyrum. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2010-10-09]. (ang.).
  7. a b c Tomasz Flasiński. Nie tylko combry i kapłony: Kasza w dawnej kuchni polskiej. „Mówią Wieki”. 2009, nr 12. s. 57-61. [dostęp 2015-11-22]. 
  8. Katarzyna Kaźmierczak, Gryka tatarka – chwast czy roślina uprawna? Odpowiadamy!, [w:] Rynek-Rolny.pl [online] [dostęp 2015-11-21].
  9. Tanja M. Schuster, James L. Reveal, Michael J. Bayly, Kathleen A. Kron. An updated molecular phylogeny of Polygonoideae (Polygonaceae): Relationships of Oxygonum, Pteroxygonum, and Rumex, and a new circumscription of Koenigia. „Taxon”. 64, 6, s. 1188-1208, 2015. DOI: 10.12705/646.5.