Gryka zwyczajna

gatunek rośliny z rodziny rdestowatych

Gryka zwyczajna (Fagopyrum esculentum Moench) – gatunek rośliny z rodziny rdestowatych. Występuje w klimacie umiarkowanym. Pochodzi ze wschodniej i środkowej Azji. W Polsce jest gatunkiem uprawianym, czasami przejściowo dziczejącym (efemerofit, archeofit)[3].

Gryka zwyczajna
Ilustracja
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

goździkopodobne

Rząd

goździkowce

Rodzina

rdestowate

Rodzaj

gryka

Gatunek

gryka zwyczajna

Nazwa systematyczna
Fagopyrum esculentum Moench
Methodus 290. 1794
Synonimy
  • Fagopyrum sagittatum Gilib.
Pokrój
Kwiatostan
Kwiat

Morfologia

edytuj
Łodyga
Walcowata, wewnątrz pusta, lekko podłużnie prążkowana, brunatnawozielona lub czerwonawa, o średnicy około 2–6 mm. Zgrubiała w międzywęźlach[4].
Liście
Ustawione są skrętolegle i mają błoniaste, pochwiaste przylistki. Powierzchnia jest gładka z wyjątkiem okolicy przylistków, gdzie zdarzają się krótkie, białe włoski. Liście są ciemnozielone, jaśniejsze na stronie spodniej, o szerokości do 7 cm i długości do 11 cm, kształtu strzałkowatego lub sercowatego. Są prawie pięcioboczne z 2 szeroko zaokrąglonymi łatkami. Dolne liście są ogonkowe a górne siedzące lub obejmujące łodygę. Blaszka liściowa jest gładka i na brzegu lekko falista i postrzępiona, z drobnymi czerwonawobrunatnymi wyrostkami. Podobne wyrostki występują na nerwach na górnej powierzchni[4].
Kwiaty
Z ośmioma pręcikami i jednym trzyszyjkowym słupkiem. Okwiat biały, poprzez różowy do czerwonego, pięciodziałkowy. Kwiaty wonne, jak cała roślina i owoce.
Owoc
Trójkątny orzech, o prostych, ostrych kantach.
Gatunki podobne
Gryka japońska (F. sagittatum var. emarginatum) – uprawiana głównie w Azji Północnej.

Biologia i ekologia

edytuj

Roślina jednoroczna. Kwitnie od lipca do sierpnia, jest obcopylna. Najważniejsi zapylacze to pszczoły i muchówki.

Zastosowanie

edytuj
Wartości odżywcze ziarna
Nasiona gryki zawierają od 10 do 16% białka w zależności od strefy uprawy (im cieplej tym większa zawartość białka). Są one uważane za bardziej wartościowe niż białka zbóż, a zbliżone wartością i strawnością do białek roślin strączkowych[potrzebny przypis].
Surowiec zielarski
Ziele gryki (Fagopyri herba) – całe lub połamane nadziemne części, zebrane we wczesnym okresie kwitnienia przed owocowaniem i natychmiast wysuszone. Surowiec zawiera minimum 3,0% rutyny[4][5]. Liście gryki stosuje się w leczeniu żylaków (w tym również hemoroidów) nadciśnienia tętniczego (pomocniczo), krwawień z nosa i przewodu pokarmowego, a przede wszystkim dla wzmocnienia naczyń włosowatych.[potrzebny przypis]
Skład chemiczny ziela
Flawonoidy: głównie rutyna (witamina P) do 5% zawartości (dawniej główne źródło jej pozyskiwania, stosowana jako lek rozszerzający naczynia), kwercetyna, hiperozyd, katechina, procyjanidyny. Także kwasy organiczne: galusowy, kawowy, protokatechonowy i chlorogenowy[5].

Z ziaren gryki zwyczajnej wytwarza się następujące półprodukty spożywcze:

W kuchni polskiej wykorzystuje się głównie kaszę gryczaną, rzadziej mąkę. W Indiach traktowana jest jako zboże chlebowe, w Chinach i Japonii mąka gryczana jest podstawową mąką lub dodatkiem do produkcji makaronów. Ze skrobi gryczanej przyrządza się memilmuk – odmianę muk (koreańska potrawa o galaretowatej konsystencji). We Francji mąka gryczana stanowi podstawowy składnik tradycyjnych naleśników bretońskich (Galettes). Pędy gryki lub same liście używane są w niektórych rejonach Azji jako jarzyna[potrzebny przypis]

Odpady z przerobu „ziarna” (łuski i pył) są cennym dodatkiem do pasz. Plewy i słoma wartością pokarmową zbliżone są do zbóż jarych, ale nie wolno ich używać do skarmiania białych zwierząt, u których powoduje tzw. gryczaną wysypkę – ziele gryki zawiera naftodiantron, czynnik powodujący uczulenie na światło (fagopiryzm). Zjadana przez zwierzęta o białej lub pstrej sierści wywołuje u nich pod wpływem słońca zapalenie skóry[6].

Suche łęty gryczane w czasie spalania wydzielają duże ilości dymu, co wykorzystuje się w sadownictwie do zadymiania kwitnących sadów w okresach wiosennych przymrozków.

Miód gryczany należy do grupy miodów nektarowych (kwiatowych). Gryka może dać 60–100 kg pożytku z ha.

 
Talerzowanie ścierniska po uprawie gryki

Na świecie najwięcej gryki uprawia się w Rosji, Chinach, na Ukrainie oraz w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie, gdzie jest traktowana głównie jako roślina pastewna. W Polsce głównym regionem upraw są okolice Janowa Lubelskiego, szczególnie gmina Godziszów, która jest zagłębiem gryczanym.

Historia uprawy. Grykę zaczęto uprawiać ok. 2000 r. p.n.e. w górskich rejonach płn. Indii (dziś częściowo Pakistan). Stamtąd uprawa zawędrowała do Chin, Korei i Japonii, jednocześnie rozpowszechniając się w Azji Środkowej. Kaszę gryczaną znali już Hunowie, ale jako koczownicy nie wprowadzili jej uprawy do Europy. Gryka w Europie środkowej była znana już w neolicie.[potrzebny przypis] W XIII-XIV wieku jej uprawa rozpowszechniła się na zachód Europy.

Produkcja gryki zwyczajnej na świecie:
(s: dane półoficjalne – e: dane szacowane – a: łącznie z danymi oficjalnymi i danymi szacowanymi)[7]
powierzchnia upraw
[ha]
Plony
[kilogram/ha]
Produkcja
[tony]
Nasiona
[tony]
Państwa 2005 2007 2005 2007 2005 2007 2005
  Rosja 833 600 1 305 000 726,5 e 770,0 e 605 640 1 004 850 69 500 s
  Chiny 834 000 e 900 000 e 899,2 888,8 750 000 e 800 000 e 87 570 e
  Ukraina 396 200 237 000 693,3 e 675,1 e 274 700 160 000 20 500 s
  Francja 36 593 32 945 3 394,5 e 35 55,8 e 124 217 117 148 3293 e
  Polska 67 531 90 000 e 1 067,5 e 977,7 e 72 096 88 000 e 5500 e
  Kazachstan 55 000 142 600 1 054,5 e 561,0 e 58 000 s 80 000 e 3200 s
  Stany Zjednoczone 65 000 e 68 000 e 1 000,0 e 10 00,0 e 65 000 e 68 000 e 2600 e
  Brazylia 46 000 e 48 000 e 1 086,9 e 10 83,3 e 50 000 e 52 000 e 2760 e
  Japonia 44 700 44 600 e 697,9 e 762,3 e 31 200 34 000 e 1341 e
  Litwa 28 400 21 700 552,8 e 963,1 e 15 700 20 900 2500 e
  Białoruś 7106 11 500 1 022,7 e 11 30,4 e 7268 13 000 1000 e
  Łotwa 10 400 13 000 e 951,9 e 630,7 e 9900 8200 e
  Bhutan 4500 e 4600 e 1 488,8 e 14 78,2 e 6700 6800 e 360 e
  Korea Południowa 2257 2650 e 993,7 e 11 32,0 e 2243 3000 e 90 e
  Kanada 4000 2000 1 150,0 e 11 50,0 e 4600 2300 300 e
  Czechy 1000 e 2 000,0 e 2000 e 26 e
  Słowenia 811 809 1 791,6 e 940,6 e 1453 761 52 e
  Węgry 752 800 e 615,6 e 500,0 e 463 400 e 60 e
  Estonia 676 314 717,4 e 955,4 e 485 300
  Słowacja 461 500 e 887,2 e 600,0 e 409 300 e
  Mołdawia 2811 7200 e 342,9 e 41,6 e 964 300 e 252 e
  Kirgistan 378 600 e 917,9 e 833,3 e 347 500 e
  Południowa Afryka 1000 e 1000 e 300,0 e 300,0 e 300 e 300 e 65 e
  Chorwacja 45 e 3 111,1 e 140 e 2 e
  Gruzja 100 e 100 e 1 000,0 e 10 00,0 e 100 s 100 e
  Świat 2 443 321 a 2 934 918 a 852,9 e 8 38,5 e 2 083 925 a 2 461 159 a 200 974 a

Przypisy

edytuj
  1. Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI10.1371/journal.pone.0119248, PMID25923521, PMCIDPMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. Peter F. Stevens, Caryophyllales, [w:] Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-10-07] (ang.).
  3. Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.
  4. a b c Farmakopea Polska X, Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne, Warszawa: Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych, 2014, s. 4276, ISBN 978-83-63724-47-4.
  5. a b Dziadek K., Kopeć A., Pastucha E., Piątkowska E., Leszczyńska T., Pisulewska E., Witkowicz R., Francik R. Basic chemical composition and bioactive compounds content in selected cultivars of buckwheat whole seeds, dehulled seeds and hulls. „Journal of Cereal Science”, May 2016. DOI: 10.1016/j.jcs.2016.02.004. (ang.). 
  6. Olga Seidl, Józef Rostafiński: Przewodnik do oznaczania roślin. Warszawa: PWRiL, 1973.
  7. Statystyki FAO.