Wikipedia

Jan Heydecke

1443 - 1512-02-05; humanista, pisarz

Jan Heydecke (ur. 1443 w Dąbiu, zm. 5 lutego 1512 w Krakowie) – mieszczanin krakowski, ksiądz katolicki, archiprezbiter (proboszcz) kościoła Mariackiego.

Jan Heydecke
Data i miejsce urodzenia

1443
Dąbie

Data i miejsce śmierci

5 lutego 1512
Kraków

archiprezbiter Kościoła Mariackiego w Krakowie
Okres sprawowania

1500-1512

Wyznanie

katolicyzm

Kościół

rzymskokatolicki

Prezbiterat

ok. 1464

Studiował na Uniwersytecie Krakowskim (1460–1463). Był wicenotariuszem (1466–1481) i notariuszem (1481–1500) kancelarii miasta. Brał czynny udział w pracach komitetu nadzorującego budowę ołtarza głównego dla kościoła Mariackiego, podczas których nawiązał znajomość z jego wykonawcą, Witem Stwoszem. Należał do kręgu humanistów, skupionych wokół Filipa Kallimacha i Sodalitas Litteraria Vistulana. W 1500 roku został archiprezbiterem kościoła Mariackiego i pozostał nim do śmierci.

Życiorys

edytuj

Pochodzenie i wykształcenie

edytuj

Urodził się w 1443 roku[a], w Dąbiu koło Szczecina[b]. Był synem Mikołaja, wywodzącego się prawdopodobnie z saskiej rodziny Heyde, osiadłej na Pomorzu Zachodnim[1]. Do Krakowa przybył w pierwszej połowie 1460 roku i podjął studia na Uniwersytecie Krakowskim, podczas których uzyskał stopień bakałarza sztuk wyzwolonych (1463)[2]. Pracował jako kopista[c], jeszcze w trakcie studiów[3] lub po ich zakończeniu[4]. Około 1464 roku przyjął święcenia kapłańskie[d][5]. Możliwe, że następnie wrócił w rodzinne strony jako kleryk diecezji kamieńskiej[3], lecz nie jest to pewne, a nawet bywa uznawane za mało prawdopodobne[6].

Kancelaria miejska i pozycja

edytuj

W 1466 roku został zatrudniony w kancelarii miasta Krakowa jako wicenotariusz. Rok później przyjął krakowskie prawo miejskie i na stałe związał się z tym miastem. W 1481 roku (przed 25 czerwca) objął stanowisko notariusza, kierownika całej kancelarii[e]. Uzyskał także dwa beneficja kościelne, co do których prawo prezenty mieli rajcy: altarie Wszystkich Świętych w kościele św. Szczepana (1478) oraz św. Piotra i św. Pawła w kościele Mariackim (1486). Należał też do elitarnego bractwa Najświętszej Maryi Panny przy drugiej z tych świątyń[7].

Piastując stanowisko notariusza wszedł w szeregi krakowskiego patrycjatu i stał się jedną z popularniejszych osobistości w mieście. W dokumencie umieszczonym w gałce hełmu Hejnalicy, wyższej wieży kościoła Mariackiego, po jej naprawie, został wymieniony obok rajców miejskich[8]. Wiadomo, że udzielał pożyczek[f], był także plenipotentem kupców Jana Turzona, Hansa Beckego i Bernharta Bucholcza z Berlina. Utrzymywał też dobre relacje z dworem królewskim, wiadomo, że w 1496 roku potwierdził wobec rady miejskiej zwrot 321 cetnarów ołowiu, jakie pożyczył od króla mieszczanin Mikołaj Bank[9]. Heydecke zyskał szeroką orientację w funkcjonowaniu administracji miejskiej. W 1500 roku, na zlecenie rady, chcącej usprawnić zarządzanie finansami, przygotował na podstawie zapisów rozproszonych w różnych księgach miejskich, zestawienie dochodów miasta. Jego praca była używana w kancelarii do początku lat 40. XVI wieku, kiedy to zastąpiło ją nowe zestawienia[10].

Związki z Witem Stwoszem

edytuj

W latach 1477–1489 działał (podobnie jak poprzedni notariusz Krzysztof Rebentcz) w komitecie budowy ołtarza głównego dla kościoła Mariackiego, fary miejskiej, nad którym pracował Wit Stwosz. Był bardzo aktywny na tym polu, prawdopodobnie współtworzył, razem z archiprezbiterem mariackim Jerzym Szwarcem, program ikonograficzny dla retabulum. Przyjmował także legaty na jego budowę[11].

W tych okolicznościach nawiązał bliższą znajomość ze Stwoszem, być może się z nim zaprzyjaźnił. Reprezentował go w sprawach majątkowych, a w 1486 roku został ustanowiony przez artystę opiekunem jego rodziny na czas wyjazdu do Norymbergi. Heydecke pochlebnie opisał Stwosza w spisanym przez siebie dokumencie[g], odpowiedniku aktu erekcyjnego, w którym przedstawiono okoliczności budowy ołtarza[h]. Zapewne był pod dużym wrażeniem twórczości rzeźbiarza[12].

W kręgu humanistów

edytuj

Oprócz tego Heydecke był związany ze środowiskiem ówczesnych humanistów, skupionych wokół Filipa Kallimacha, z którym się zaprzyjaźnił, niedługo po jego przybyciu do Krakowa. Znalazł się w szeregach stworzonego z inicjatywy Konrada Celtisa Sodalitas Litteraria Vistulana. W tym kręgu był znany pod pseudonimem Johannes Mirica (Miricus, łacińskie „ugór” co odpowiadało znaczeniu niemieckiego Heyde). Przyjmowanie zlatynizowanych pseudonimów było powszechne wśród członków tego towarzystwa. Heydecke organizował dla nich spotkania, biesiady połączone z rozmowami o nauce i literaturze, które zapewne odbywały się w jego ogrodzie[i]. Poza Kallimachem i Celtisem jego gośćmi byli Maciej Drzewiecki, Piotr z Bnina (u którego też bywał na zamku w Wolborzu), Mikołaj Mergus, Mikołaj Wódka, Jakub Boksica z Boksyc, Wojciech z Brudzewa, Stanisław Seliga, Jan Ursinus i Jan Aesticampian[13]. Za pośrednictwem notariusza miejskiego być może luźne kontakty z tymi humanistami mógł utrzymywać Stwosz[14].

Kallimach bardzo pochlebnie pisał o Heydeckem w swoich tekstach i poezjach[3]. W przedmowie do De his quae a Venetis tentata sunt Persis ac Tartaris contra Turcos movendis („O usiłowaniach Wenecji, ażeby podburzyć przeciwko Turcji Persów i Tatarów”), utworu napisanego między rokiem 1487 a 1492, wspominał, że właśnie w ogrodzie Miriki, z nim, Mergusem i Boksicą czytał pracę poświęconą historii Wenecji, Rerum Venetarum ab urbe condita ad Marcum Barbadicum libri XXXIII Sabellika[15]. Z kolei w pracy Praefatio in somniarium Leonis Tusci philosophi uczynił Heydeckego jednym z uczestników toczącej się na jej kartach dysputy filozoficznej[16]. Wiadomo, że wyznaczył go na jednego z egzekutorów swojego testamentu[17]. Z kolei Celtis zadedykował mu poemat De Coena Myricae („Uczta u Miriki”), gdzie chwalił jego uczoność i gościnność, stawiając go za wzór innym[18], jakkolwiek dopatruje się w tym utworze lekką złośliwość[9]. Był też znany jako miłośnik ptactwa[19].

Archiprezebiteriat i stosunek do Polaków

edytuj

Przed 11 listopada 1500 roku ustąpił ze stanowiska notariusza miejskiego, został bowiem archiprezbiterem kościoła Mariackiego. Stało się tak za sprawą poparcia jego kandydatury przez króla Jana Olbrachta, monarcha sprawował patronat nad świątynią, a rajcy (mający w tym przypadku prawo prezenty) dostosowali się do jego życzenia. Heydecke nadal pozostał aktywnym w sprawach miasta, w 1501 roku został wybrany do komisji, która miała zbadać wyrok władz Lwowa wydany na Ormianina Iwaszkę[20].

Heydecke był niechętny polskiemu mieszczaństwu[j], obracając się w kręgach niemieckiej części mieszkańców Krakowa[21]. Dostrzega się to zarówno w okresie jego pracy w kancelarii miejskiej, jak i podczas proboszczowania w farze. Zestawienie dochodów miejskich opatrzył łacińskim wstępem, lecz resztę tekstu sporządził po niemiecku, aby jak pisał, „każdy mógł zrozumieć”[22]. Gorliwie angażował się w popieranie kazań i nabożeństw po niemiecku w farze, w 1501 (lub 1511) roku ufundował, czy też na nowo uposażył, altarię dla niemieckiego kaznodziei przy kaplicy Ducha Świętego[23]. W dokumencie opisującym budowę ołtarza Stwosza znalazł się zapis oskarżający Polaków o brak wsparcia finansowego[k][9], co jednak stoi w sprzeczności z brzmieniem część nazwisk wymienionych dalej w liście ofiarodawców[24]. Najprawdopodobniej, zgodnie z badaniami Mariana Friedberga, ten fragment o antypolskim wydźwięku został interpolowany w XVI wieku do treści dokumentu[3].

Śmierć i testament

edytuj

Jan Heydecke zmarł 5 lutego 1512 roku w Krakowie. W testamencie zapisał część swojej biblioteki i kosztowności Collegium Maius. Egzekutorzy jego ostatniej woli, wśród których znaleźli się między innymi Błażej Bermsdorff i Jan Sommerfed, w 1515 roku przekazali niecałe 14 florenów na budowę nowej biblioteki tego kolegium oraz kilka ksiąg z obszernego księgozbioru zmarłego (dzieła Herodota, Platona, Arystotelesa, Cycerona i Pliniusza Starszego)[25].

Wizerunek na ołtarzu Wita Stwosza

edytuj
 
Ołtarz Wita Stwosza, kwatera ze sceną z Jezusem między uczonymi w Piśmie

Za prawdopodobne uznaje się, że Wit Stwosz sportretował go na kwaterze przedstawiającej dwunastoletniego Jezusa w rozmowie z uczonymi w Piśmie[l], co miało wynikać z poparcia Heydeckego dla artysty[26]. Spośród przedstawionych tam postaci wskazano na trzy, którym rysy mógł dać notariusz miejski:

  • skryba siedzący na podłodze, skromnie odziany, „wciśnięty” w lewy, dolny kąt kwatery (niewielkie rozmiary postaci miały być wyrazem chrześcijańskiej pokory)[27];
  • postać pośrodku, z „tańczącym” układem nóg[28];
  • postać przedstawiona z profilu, w obcisłej czapce czy też obcisłym kapturze[29].

Wysunięte zostały jednak zastrzeżenia, czy faktycznie jego podobizna mogła znaleźć się na ołtarzu, argumentując tym, że ówczesna sztuka jeszcze nie sięgała tak często do portretu oraz wątpliwościami, czy wpływowy człowiek (i prawdopodobnie przyjaciel artysty) chciałby być przedstawiony jako młody skryba wśród mędrców[9].

Uwagi

edytuj
  1. ↑ PSB ↓, s. 496 i Starzyński 2009 ↓, s. XII podają datę narodzin „około 1443” roku.
  2. ↑ Miejscowości nosiła wówczas nazwę Altdamm, stąd Jan bywał notowany z przydomkiem „de Damit”, „de Tamis” lub „de Tammys” PSB ↓, s. 496; Starzyński 2009 ↓, s. XIII.
  3. ↑ W zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej zachował się wykonany przez niego rękopis traktatu Godfryda de Aspale Summa super librum Phisicorum Aristotelis, który w 1464 roku wykonał dla Jana z Inowrocławia, profesora na wydziale sztuk wyzwolonych, PSB ↓, s. 496; Wyrozumska 1993 ↓, s. 125; Starzyński 2009 ↓, s. XII.
  4. ↑ Wedle PSB ↓, s. 496 były to niższe święcenia.
  5. ↑ Notariusz, określany także mianami „pisarz miasta” lub „pisarz miejski”, poza prowadzeniem ksiąg i wystawianiem dokumentów, miał cały szereg innych obowiązków, takich jak obecność na każdym posiedzeniu rady, uczestnictwo w sejmach, przygotowywanie pism z zapytaniami do Magdeburga dotyczącymi szczególnie skomplikowanych spraw czy też reprezentowanie miasta w różnych, powierzonych im zadaniach, Jelicz 1966 ↓, s. 31; Wyrozumska 1993 ↓, s. 26.
  6. ↑ Ze źródeł wynika, że wśród jego pożyczkobiorców byli pojedynczy mieszczanie (Hanus Szultis 124 guldeny, Maciej Zemek 180 guldenów, Stenczil Pengraczer 3 grzywny i 3 wiardunki), jak i gmina żydowska (40 guldenów), Wyrozumska 1993 ↓, s. 125.
  7. ↑ „A mistrz abo rzemieśnik tej roboty był był mistrz Wit Niemiec z Norymbergi, dziwnie stateczny i pilny i życzliwy, którego rozum i robota po wszystkim chrześciaństwie z pochwałą słynie, którego też ta robota zaleca na wieki”, cytat za: Rożek 2014 ↓, s. 292.
  8. ↑ Dokument został zamknięty w metalowej puszce, którą umieszczono na ołtarzu po ukończeniu jego budowy. Odnaleziono go w 1533 roku. Znany jest z trzech kopii, jednej z 1585 roku i dwóch z XVII stulecia, bowiem sam oryginał zaginął, Dobrowolski 1980 ↓, s. 77. Przedruk po łacinie i w tłumaczeniu na polski w: Rożek 2014 ↓, s. 289–293.
  9. ↑ Był to ogród, który w 1478 roku darowała mu rada miejsca, wcześniej należał do poprzedniego notariusza, Wyrozumska 1993 ↓, s. 125. W PSB ↓, s. 496 podano, że znajdował się przy jego domu w Rynku Głównym.
  10. ↑ W PSB ↓, s. 497 podano, że stało się tak mimo tego, iż wychował się w kulturze polskiej.
  11. ↑ „Na to żaden Polak nie dał żadnej jałmużny, ani żadnym ratunkiem nie ratował, ale się ich wielu naśmiewało, tak mniemając, że się to [budowa ołtarza] nigdy dokonać nie miało, którzy potem rozmaitemi przeciwnościami przez Najświętszą Pannę byli nawiedzeni”, cytat za: Dobrowolski 1980 ↓, s. 78.
  12. ↑ Poza Heydeckem sportretowani mieli tam też zostać Kallimach i kardynał Zbigniew Oleśnicki, Jelicz 1966 ↓, s. 66; Chrzanowski 1985 ↓, s. 36; Rożek 2014 ↓, s. 147.

Przypisy

edytuj
  1. ↑ PSB ↓, s. 496; Wyrozumska 1993 ↓, s. 125; Encyklopedia Krakowa 2000 ↓, s. 287.
  2. ↑ PSB ↓, s. 496; Wyrozumska 1993 ↓, s. 125; Encyklopedia Krakowa 2000 ↓, s. 287; Starzyński 2009 ↓, s. XII.
  3. ↑ a b c d PSB ↓, s. 496.
  4. ↑ Starzyński 2009 ↓, s. XII.
  5. ↑ PSB ↓, s. 496; Encyklopedia Krakowa 2000 ↓, s. 287
  6. ↑ Starzyński 2009 ↓, s. XII–XIII.
  7. ↑ PSB ↓, s. 496; Wyrozumska 1993 ↓, s. 125; Encyklopedia Krakowa 2000 ↓, s. 287, 668; Starzyński 2009 ↓, s. XIII, XIV.
  8. ↑ Jelicz 1966 ↓, s. 31, 66.
  9. ↑ a b c d Wyrozumska 1993 ↓, s. 125.
  10. ↑ PSB ↓, s. 496; Wyrozumska 1993 ↓, s. 125; Starzyński 2009 ↓, s. XV, XVI.
  11. ↑ PSB ↓, s. 496; Wyrozumska 1993 ↓, s. 125; Walczy 1983 ↓, s. 193, przyp. 3; Encyklopedia Krakowa 2000 ↓, s. 287; Rożek 2014 ↓, s. 18.
  12. ↑ PSB ↓, s. 496; Dobrowolski 1980 ↓, s. 54, 72, 75; Chrzanowski 1985 ↓, s. 21; Wyrozumska 1993 ↓, s. 125; Encyklopedia Krakowa 2000 ↓, s. 287.
  13. ↑ PSB ↓, s. 496–497; Jelicz 1966 ↓, s. 165; Dobrowolski 1980 ↓, s. 54; Wyrozumska 1993 ↓, s. 125; Encyklopedia Krakowa 2000 ↓, s. 287.
  14. ↑ Dobrowolski 1980 ↓, s. 55.
  15. ↑ Starzyński 2009 ↓, s. XIV.
  16. ↑ Kempfi 1963 ↓, s. 504–505.
  17. ↑ PSB ↓, s. 496; Starzyński 2009 ↓, s. XIV.
  18. ↑ PSB ↓, s. 497; Dobrowolski 1980 ↓, s. 54
  19. ↑ Jelicz 1966 ↓, s. 31.
  20. ↑ PSB ↓, s. 497; Wyrozumska 1993 ↓, s. 125; Encyklopedia Krakowa 2000 ↓, s. 287; Starzyński 2009 ↓, s. XIV.
  21. ↑ Encyklopedia Krakowa 2000 ↓, s. 287.
  22. ↑ Wyrozumska 1993 ↓, s. 125–126.
  23. ↑ PSB ↓, s. 497; Piwowarczyk 2002 ↓, s. 59, przyp. 107.
  24. ↑ Chrzanowski 1985 ↓, s. 23.
  25. ↑ PSB ↓, s. 497; Wyrozumska 1993 ↓, s. 126; Encyklopedia Krakowa 2000 ↓, s. 287; Starzyński 2009 ↓, s. XIV.
  26. ↑ PSB ↓, s. 496; Jelicz 1966 ↓, s. 66; Encyklopedia Krakowa 2000 ↓, s. 287.
  27. ↑ Dobrowolski 1980 ↓, s. 143–144, 181; Chrzanowski 1985 ↓, s. 36 Rożek 2014 ↓, s. 147–148.
  28. ↑ Chrzanowski 1985 ↓, s. 36–37.
  29. ↑ Chrzanowski 1985 ↓, s. 37, 133.

Bibliografia

edytuj
  • Tadeusz Chrzanowski: Ołtarz Mariacki Wita Stwosza. Warszawa: Interpress, 1985. ISBN 83-223-2110-4.
  • Tadeusz Dobrowolski: Wit Stwosz Ołtarz Mariacki. Epoka i środowisko. Wyd. I. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1980. ISBN 83-08-00022-3.
  • Encyklopedia Krakowa. red. prowadzący Antoni Henryk Stachowski. Warszawa-Kraków: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2000, s. 287 (hasło Heydecke Jan), 668 (hasło notariusz miejski). ISBN 83-01-13325-2.
  • Leszek Hajdukiewicz: Heydecke (Mirica) Jan. W: Polski Słownik Biograficzny. T. IX: Gross Adolf–Horoch Kalikst. Wrocław-Warszawa-Kraków: Polska Akademia Nauk, Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wydawnictwo PAN, 1960–1961, s. 496–497.
  • Antonina Jelicz: Życie codzienne w średniowiecznym Krakowie (wiek XIII–XV). Wyd. I. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1966.
  • Andrzej Kempfi. Z dziejów nauki o człowieku w zaraniu polskiego Odrodzenia: o nieznanej polemice Kallimach z platonizmem Marsilia Ficiono. „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki”. Nr 8/4, s. 503–517, 1963. 
  • Elżbieta Piwowarczyk. Mieszczańska „katedra”. Patronat nad kościołem Mariackim w średniowieczu. „Nasza Przeszłość”. 97, s. 25–64, 2002. ISSN 0137-3218. 
  • Michał Rożek: Wit Stwosz. Kod ideowo-kulturowy. Kraków: Wydawnictwo „Petrus”, 2014, seria: Wielcy ludzie nauki i kultury. ISBN 978-83-7720-228-9.
  • Marcin Starzyński: Wstęp. W: Census civitatis conscripti. Spis dochodów miasta Krakowa z 1500 roku ze zbiorów Archiwum Państwowego w Krakowie. wyd. Marcin Starzyński. Kraków: Towarzystwo Miłośników Historii i Zabytków Miasta Krakowa, 2009, s. V–XX, seria: Cracoviensis Fontes Minores, 2. ISBN 978-83-89131-60-7.
  • Łukasz Walczy. Krakowski ołtarz Wita Stwosza i jego losy. „Ochrona Zabytków”. Nr 3/4. 36, s. 193–210, 1983. ISSN 0029-8247. 
  • Bożena Wyrozumska: Kancelaria miasta Krakowa w średniowieczu. Kraków: Uniwersytet Jagielloński, 1993, seria: Rozprawy habilitacyjne, nr 308. ISBN 83-233-0934-5.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Jan_Heydecke&oldid=74580099”