Jelita (herb szlachecki)
Jelita – polski herb szlachecki, noszący zawołania Jelita i Nagody[5]. Wzmiankowany w najstarszym zachowanym do dziś polskim herbarzu, Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae, spisanym przez historyka Jana Długosza w latach 1464–1480[1]. Jelita jest jednym z 47 herbów adoptowanych przez bojarów litewskich na mocy unii horodelskiej z 1413 roku[6].
 Herb Jelita | |
| Typ herbu | |
|---|---|
| Zawołanie |
Jelita, Nagody |
| Alternatywne nazwy |
Gyelyta, Hastae, Jelito, Jelitowczyk, Koschlya Rogy, Koźlarogi, Koźle Rogi, Nagody, Tres Hastae[1][2][3][4][2] |
| Pierwsza wzmianka |
1316 (pieczęć), |
Herb występował głównie w ziemi brzeskiej, krakowskiej, sandomierskiej, sieradzkiej, łęczyckiej, poznańskiej i na Mazowszu[7]. Spośród najbardziej znanych rodów pieczętujących się herbem Jelita, należy wymienić Zamoyskich[8] i Czeczelów[9].
Jelity używał też Ignacy Jan Paderewski[10].
Opis herbu
edytujOpis historyczny
edytuj
Jan Długosz (1415–1480) blazonuje herb i opisuje herbownych następująco[11]:
Koschlya Rogy alias Gyelyta, tres lanceas transversales in campo rubeo defert. Ex Polonia genus ortum. Huius quidem miles strenuus Florianus Sary dum in prelio, propter Wladislaum Loketek ad Plowcze cum Cruciferis habito, animose pugnans in ventre transfossus, viscera, altera die in palestra iacens, rege inspectante tractaret, iussu regis sublatus et reintegratus, familie sue alterum nomen Gelyta indidit. In qua viri modesti, canum et in venacione studiosi.
Po przetłumaczeniu:
Koźle Rogi inaczej Jelita, trzy poprzeczne włócznie w polu czerwonym nosi. Ród zrodzony w Polsce. Z niego waleczny żołnierz, Florian Szary, w bitwie za Władysława Łokietka pod Płowcami został przebity w brzuch, kiedy odważnie walczył z krzyżowcami, a nazajutrz leżał w gimnazjum i leczył swoje rany, kiedy to spostrzegł go król, wtedy został zabrany i wyleczony z jego rozkazu, a następnie otrzymał wraz z rodziną inne imię, Jelita. W rodzinie tej byli skromni mężowie, i miłośnicy psich polowań.
Kasper Niesiecki blazonuje herb następująco[12]:
(...) trzy kopie złote czy żółte, ułożone na kształt gwiazdy w czerwonem polu, tak że dwie pobocznie końcami i ostrzem do góry wyrychtowane, średnia na dół prosto końcem, nad hełmem pół kozła wyskakującego, nogi przednie do góry wyniósł, w prawą tarczy obrócony, z rogami na głowie.
Opis współczesny
edytujOpis skonstruowany współcześnie brzmi następująco[a]:
Na tarczy w polu czerwonym dwie kopie w krzyż skośny, złote, na nich takaż trzecia na opak w słup.
W klejnocie pół kozła wspiętego, srebrnego z czarnymi rogami.
Labry herbowe czerwone, podbite srebrem.
Geneza
edytuj
Najwcześniejsze wzmianki
edytujJeden z najstarszych herbów polskich. Pierwszy wizerunek zachował się na pieczęci Tomisława z Mokrska z 1316 roku. Najstarszy zapis pochodzi z 1398 roku[potrzebny przypis].
Inne źródła podają, że na tarczy znajdują się nie kopie, ale włócznie. Fryz heraldyczny w ufundowanej przez Wierzbiętę z Paniewic, starostę generalnego Wielkopolski (1352–1369), kaplicy w klasztorze w Lądzie przedstawia herb Jelita jako trzy nieskrzyżowane włócznie – środkowa w słup, pozostałe w skos lewy i prawy, ostrzami do góry[potrzebny przypis].
Najwcześniejsze lokalne źródło heraldyczne wymieniające ten herb to wspomniane już wcześniej Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae, datowane na lata 1464–1480. Autorem tego dzieła jest polski historyk, Jan Długosz[1].
W wyniku unii horodelskiej w 1413 przeniesiony na Litwę[6].
Etymologia
edytujForma Jelita może być interpretowana jako forma fleksyjna genetivus singularis lub nominativus pluralis (mianownik w liczbie mnogiej) od podstawowej postaci Jelito, nie można tego rozstrzygnąć na podstawie kontekstów źródłowych. Wczesne pojawienie się pieczęci (1316), jak i zapisów poświadczających nazwę osobową Jelito przeczy podaniu Długosza, jakoby herb wyobrażający trzy włócznie oraz zawołanie Jelita miały być nadane Florianowi Szaremu, rannemu w bitwie pod Płowcami w 1331 roku[13].
Legendy herbowe
edytujJan Długosz, Kronika Polska[potrzebny przypis]:
Początek historii herbu według jednej z najsłynniejszych polskich legend przyjęty jest na 1331 rok gdy, 27 września pod Płowcami, Władysław Łokietek czterdzieści tysięcy zbił Krzyżaków tak, że z jego ludzi czterdziestu tylko i kilku na placu legło, a nazajutrz objeżdżał pobojowisko, między trupami polskimi napadł na jednego swego rycerza Floriana Szaryusza (Floriana Szarego), który mężnie w tej batalii potykając się, wiela ranami zwątlony, jelita swe własną reką we wnętrzności tłoczył. Ujrzawszy to Król, z politowaniem rzekł do swoich; „O, jaką ten zacny żołnierz ponosi mękę”. Na co on sił ostatnich prawie dobywszy odpowiedział: „nie tak mie to dolega i trapi, co widzisz Królu, jako zły sąsiad w jednej ze mna wiosce mieszkąjacy”. „Nie turbuj się”, prawi, „jeżeli wynidziesz z tego razu, uwolnię cię od sąsiedzkiej niewoli”. Jakoż i uwolnił go Łokietek i pańsko udarował. Niektórzy rozumieją, że wtenczas ojczysty jego herb kozła na hełm wyniósł, a trzy kopie, którymi go przeszytego widział, na tarczy osadził.
Bartosz Paprocki, Gniazdo cnoty[potrzebny przypis]:
Ten zacny król z Krzyżaki, gdy bojował mężnie
A dawał im na wszystkim odpór dość potężnie,
U Połowcz wsi, wojsko ich poskromił niemałe
A popsował nadęte myśli ich zuchwałe.
Nazajutrz po boisku onym król jeżdżący
Ujźrzał rycerza swego głowę podnoszący.
Trzema drzewy przebity był, zarazem rzecze:
Równa męka nie może być takowej męce.
On rycerz odpowiedział: więtsza męka jeszcze,
Gdy zły sąsiad w jednej wsi, co się zgadzać nie chce.
Spytał król: możesz być żyw, ja przyrzekam tobie,
Sąsiada mieć nie będziesz ku przekazie sobie.
Odjeżdżając kazał go swym barwierzom leczyć
A one drzewa z niego tym prędzej wykręcić.
Wacław Potocki, Wojna Chocimska[14]:
Dlatego w żadnym u mnie nie jest dziwowisku,
Że on szary Florian na pobojowisku
Gdy w się pchał wytoczone jelita na ziemię,
Łokietkowi królowi odpowiedział, że mię
Barziej boli zły sąsiad w mej wiosce niźli ta
Rana, przez którą ze mnie wypadły jelita!
Stąd Jelita Zamoyskich, trzy złożone groty,
Wieczna pamiątka, wieczny charakter ich cnoty;
Które się z Księżycem Wiśniowieckich zdarzą,
Na królewskim je tronie Polacy posadzą:
Więc do zgody sąsiedniej Orła i Pogonie,
Te, co ich sąsiad mierział, Jelita w koronie.
O herbie Jelita można też przeczytać w utworze:
Herbowni
edytujLista Tadeusza Gajla
edytujLista herbownych w artykule sporządzona została na podstawie wiarygodnych źródeł, zwłaszcza klasycznych i współczesnych herbarzy. Należy jednak zwrócić uwagę na częste zjawisko przypisywania rodom szlacheckim niewłaściwych herbów, szczególnie nasilone w czasie legitymacji szlachectwa przed zaborczymi heroldiami, co zostało następnie utrwalone w wydawanych kolejno herbarzach. Identyczność nazwiska nie musi oznaczać przynależności do danego rodu herbowego. Przynależność taką mogą bezspornie ustalić wyłącznie badania genealogiczne.
Pełna lista herbownych nie jest dziś możliwa do odtworzenia, także ze względu na zniszczenie i zaginięcie wielu akt i dokumentów w czasie II wojny światowej (m.in. w czasie powstania warszawskiego w 1944 spłonęło ponad 90% zasobu Archiwum Głównego w Warszawie, gdzie przechowywana była większość dokumentów staropolskich)[15]. Lista nazwisk znajdująca się w artykule pochodzi z Herbarza polskiego, Tadeusza Gajla[16] (550 nazwisk[17]). Występowanie na liście nazwiska nie musi oznaczać, że konkretna rodzina pieczętowała się herbem Jelita. Często te same nazwiska są własnością wielu rodzin reprezentujących wszystkie stany dawnej Rzeczypospolitej, tj. chłopów, mieszczan, szlachtę. Jest to jednakże dotychczas najpełniejsza lista herbownych, uzupełniana ciągle przez autora przy kolejnych wydaniach Herbarza. Tadeusz Gajl wymienia następujące nazwiska uprawnionych do używania herbu Jelita[17]:
Tadeusz Gajl, Herbarz Polski
|
Pozostałe nazwiska
edytujJury Łyczkowski, na swojej stronie dotyczącej heraldyki, wspomina również o nazwiskach; Antoszewski, Dziczkaniec, Dziowga, Iwaszewski, Jakutowicz, Koniuszewski, Skorobohat, Woydziewicz[18].
Odmiany
edytujOdmiany herbu Jelita                |
Odmiany arystokratyczne herbu Jelita |
 |
Galeria
edytuj-
Jelita nad portalem w pałacu w Hajnej Novej Vsi -
Herb Jelita na zwieńczeniu Willi pod Kozłem -
Pałac Błękitny w Warszawie, nad którym znajduje się herb -
Godło herbu Jelita w katedrze zamojskiej -
Jelita na zamku w Łańcucie -
Jelita na zworniku sklepienia krużganka w opactwie w Tyńcu -
Portret Jana Zamoyskiego z herbem Jelita -
Portret Tomasza Zamoyskiego z herbem Jelita
Zobacz też
edytujUwagi
edytuj- ↑ Opis współczesny jest skonstruowany zgodnie z obecnymi zasadami heraldyki. Zobacz: Blazonowanie.
Przypisy
edytuj- ↑ a b c Długosz 1885 ↓, s. 15–27.
- ↑ a b Aleksandra Cieślikowa, Kazimierz Rymut, Maria Malec, Słownik etymologiczno-motywacyjny staropolskich nazw osobowych. Cz. 6, Nazwy heraldyczne, oprac. Maria Bobowska-Kowalska, Kraków: Instytut Języka Polskiego, 1995, s. 20, ISBN 83-85579-73-7 [dostęp 2021-06-17].
- ↑ Juliusz Karol Ostrowski, Księga herbowa rodów polskich, Cz. II, Księgarnia Antykwarska B. Bolcewicza, 1906, s. 123 [dostęp 2021-04-03].
- ↑ Jerzy Topolski, Świadomość historyczna Polaków: problemy i metody badawcze, Wyd. Łódzkie, 1981, s. 230, ISBN 978-83-218-0125-4 [dostęp 2021-07-09] (pol.).
- ↑ Alfred Znamierowski, Herbarz rodowy, Warszawa: Świat Książki, 2004, s. 112, ISBN 83-7391-166-9.
- ↑ a b Władysław Semkowicz (red.), Rocznik Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie., t. IX, Kraków: Towarzystwo Heraldyczne we Lwowie, 1930, s. 253.
- ↑ Nazwy oboczne, zawołania i występowanie za: Alfred Znamierowski: Herbarz rodowy. Warszawa: Świat Książki, 2004, s. 112. ISBN 83-7391-166-9.
- ↑ Kasper Niesiecki, Powiększony dodatkami z poźniejszych autorów rękopismów, dowodów, urzędowych i wydany przez Jana Nep. Bobrowicza, Jan Nepomucen Bobrowicz, t. X, Lipsk: Breitkopf i Haertel, 1845, s. 58–74 [dostęp 2021-05-22].
- ↑ Kasper Niesiecki, Powiększony dodatkami z poźniejszych autorów rękopismów, dowodów, urzędowych i wydany przez Jana Nep. Bobrowicza, Jan Nepomucen Bobrowicz, t. III, Lipsk: Breitkopf i Haertel, 1839, s. 240–243 [dostęp 2021-05-22].
- ↑ Marian Marek Drozdowski, Ignacy Jan Paderewski: pianista, kompozytor, mąż stanu, Wyd. DiG, 2001, s. 12, ISBN 978-83-7181-235-4 [dostęp 2021-07-09] (pol.).
- ↑ Długosz 1885 ↓, s. 22.
- ↑ Herb Jelita [online], wielcy.pl [dostęp 2021-06-09].
- ↑ Aleksandra Cieślikowa, Kazimierz Rymut, Maria Malec, Słownik etymologiczno-motywacyjny staropolskich nazw osobowych. Cz. 6, Nazwy heraldyczne, oprac. Maria Bobowska-Kowalska, Kraków: Instytut Języka Polskiego, 1995, s. 20, ISBN 83-85579-73-7 [dostęp 2021-06-17].
- ↑ Wacław Potocki, Wojna chocimska [online], cz. I, pl.wikisource.org [dostęp 2021-07-09] (pol.).
- ↑ Dzieje zasobu ↓, Linki zewnętrzne.
- ↑ Gajl 2007 ↓, Bibliografia.
- ↑ a b Gajl ↓, Linki zewnętrzne.
- ↑ Łyczkowski ↓.
Bibliografia
edytuj- Jan Długosz, Insignia seu Clenodia Regis et Regni Poloniae, Zygmunt Celichowski, Poznań: Biblioteka Kórnicka, 1885, s. 27.
- Bartosz Paprocki: Herby rycerstwa polskiego przez Bartosza Paprockiego zebrane i wydane r. p. 1584; wydanie Kazimierza Józefa Turowskiego. Kazimierz Józef Turowski. Kraków: Biblioteka Polska, 1584 & 1858, s. 1140.
- Juliusz Ostrowski, Księga herbowa rodów polskich, cz. II, Gł. skł.: Bolcewicz, 1906, s. 388.
- Tadeusz Gajl, Herbarz polski od średniowiecza do XX wieku. Ponad 4500 herbów szlacheckich 37 tysięcy nazwisk 55 tysięcy rodów, Gdańsk: L&L, 2007, s. 543, ISBN 978-83-60597-10-1, OCLC 233447252.
Linki zewnętrzne
edytuj- Tadeusz Gajl: Nazwiska. gajl.wielcy.pl. [dostęp 2021-09-20]. (pol.).
- Dzieje zasobu. agad.gov.pl. [dostęp 2021-09-20]. (pol.).
- Jury Łyczkowski: Herby szlachty litwińskiej. lyczkowski.net. [dostęp 2021-09-20]. (pol.).