Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae

Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae, nazywane również Clenodiami, Klejnotami Długosza lub Stemmata Polonica – najstarszy znany lokalny opis herbów polskich, spisany przez Jana Długosza.

Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae
Clenodia, Klejnoty Długosza, Stemmata Polonica
Ilustracja
Wydanie "Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae" z 1885 roku w red. Zygmunta Celichowskiego
Autor

Jan Długosz

Tematyka

heraldyka

Typ utworu

herbarz

Data powstania

1464–1480

Wydanie oryginalne
Język

łaciński

Historia

edytuj

Dzieło zostało spisane przez Długosza w latach 1464–1480. Herbarz ten wspomniał Maciej Miechowita w kronice Chronica Polonorum z 1521 roku (fol 343: „Item scripsit familias, arma et clinodia nobilitatis Polonorum, cum origine et causa eorum”).

Na dzieło to wielokrotnie w swoich herbarzach Gniazdo cnoty (1578)[1] oraz Herby rycerstwa polskiego (1584) powoływał się także szesnastowieczny polski historyk i heraldyk Bartosz Paprocki, który posiadał jego egzemplarz. Później manuskrypt popadł w zapomnienie i przez długi czas uchodził za zaginiony. Odnaleziony został przez mediewistę Adama Kłodzińskiego, który w 1843 roku zauważył go w jednym z manuskryptów z końca XV wieku, w bibliotece Ossolińskich we Lwowie. Informację o swoim odkryciu podał do publicznej wiadomości w publikacji Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich z tego samego roku.

Pierwszy raz fragment rękopisu Długosza opublikowany został przez Józefa Muczkowskiego w 1851 roku w dziele „Wiadomość o rękopismach historyi Długosza"[2]. Fragmenty pochodziły z dwóch odnalezionych kopii: z kodeksu Biblioteki Ossolińskich oraz z drugiego XVI-wiecznego kodeksu odnalezionego przez biskupa Ludwika Łętowskiego.

Dwa inne kodeksy Clenodiów odszukał tymczasem hrabia Aleksander Przeździecki: jeden w bibliotece Chigi w Rzymie z początku XVI wieku, drugi w Paryżu w bibliotece arsenalskiej, który opisał jako: „rękopis z XVI wieku pisany na papierze i ozdobiony malowanemi herbami państw, ziem, szlachty i biskupów pod tytułem Stemmata Poloniae[3], tekst wyraźnie pożyczony z Clenodia Długosza, ale ze znacznemi odmianami”[4].

Kolejny rękopis znalazł hrabia Tytus Działyński w bibliotece Kórnickiej. Pierwszy obszerniejszy opis tego znaleziska podał Antoni Zygmunt Helcel w pierwszej części swojego dzieła Starodawne pomniki prawa polskiego[5].

Zawartość dzieła

edytuj
 
Łaciński rękopis Clenodiów z lat 1464–1480.

Herbarz zachował się w kilku wersjach i odpisach, które różnią się od siebie. Prawdopodobnie istniała pełna pierwotna wersja o obszerniejszej treści. Taki wniosek wysunął Zygmunt Celichowski, który porównał tekst zachowanych kopii do prac Bartosza Paprockiego, często cytującego Długosza. Na podstawie tej analizy doszedł do wniosku, że Paprocki korzystał z obszerniejszej wersji dzieła. Wszystkich kopii Clenodiów jest kilka, m.in. kodeks Lętowskiego, Kodeks z Biblioteki Ossolińskich oraz Kodeks Kórnicki, który jest uznawany za najstarszy. Różnice występują zarówno w opisie, jak w ilości opisanych herbów. Najmniejszą liczbę herbów wymienia kodeks Ossolineum, kodeks Kórnicki natomiast zawiera ich 71, zaś kodeks Lętowskiego – 111. Józef Muczkowski, porównując znane mu wersje manuskryptu Długosza z fragmentami cytowanymi przez Bartosza Paprockiego, wyliczył sumaryczną liczbę 116 najstarszych polskich herbów szlacheckich.

 
Opis herbów polskich wynotowanych przez Długosza.

Polskie herby wymienione w dziele

edytuj

Jan Długosz wymienia 71 najstarszych szlacheckich herbów polskich[6]:

  1. Topór jako Topor
  2. Poraj jako Rosa
  3. Nałęcz jako Nalancz
  4. Gryf jako Griffes
  5. Szreniawa jako Srzenyawa
  6. Rawicz jako Rawa
  7. Nabram jako Waldorf
  8. Kotwica jako Kothwycza
  9. Dąbrowa
  10. Trąby jako Trambi
  11. Świnka jako Swynky
  12. Tarnawa
  13. Bończa jako Gednoroszecz, Rinocerus
  14. Nieczuja jako Nyeczuya
  15. Lewart jako Leuardus
  16. Działosza jako Dzyaloscha
  17. Junosza jako Junoscha
  18. Łada jako Lada
  19. Kopaszyna jako Koprzynya
  20. Półkozic jako Polukosza
  21. Odrowąż jako Odrowąsch
  22. Łodzia jako Lodza
  23. Wieniawa jako Wyenyawa
  24. Jastrzębiec jako Yastrzambi
  25. Łabędź jako Labancz
  26. Lis jako Lysowye
  27. Leliwa
  28. Jelita jako Koschlya Rogy, Gyelyta
  29. Sulima
  30. Korzbok jako Corczbog
  31. Dębno jako Dambno
  32. Grzymała jako Grzymala
  33. Doliwa jako Dolywa
  34. Prawdzic jako Prawdzyczy
  35. Leszczyc jako Aceruorum, Cerulorum
  36. Oksza jako Oxa, Ascia
  37. Bogoria
  38. Zadora jako Zadara
  39. Kościesza jako Strzegomya
  40. Prus jako Prussowye
  41. Abdank jako Habdank
  42. Zaremba jako Zaramba
  43. Korczak jako Corczakowye
  44. Cielątkowa jako Czelanthkowye
  45. Bożydar jako Boszezdarz
  46. Janina jako Janyna
  47. Wieruszowa jako Wyeruschowa
  48. Godziemba jako Godzamba
  49. Korab jako Korabyczyczy
  50. Pobóg jako Pobodze
  51. Dryja jako Drya
  52. Ogończyk jako Powala
  53. Ciołek jako Taurorum
  54. Dołęga jako Dolanga
  55. Starykoń jako Antiquus equus
  56. Wąż jako Wąszykowye
  57. Gozdawa jako Gozdowa
  58. Rola jako Rolya
  59. Strzemię jako Strzemyenyowye
  60. Ossoria jako Scharza
  61. Zabawa
  62. Wadwicz jako Wandwyczowye
  63. Ostoja jako Ostoya
  64. Szeliga jako Scheliga
  65. Pierzchała jako Pyrzchala
  66. Drużyna jako Druszyna (z domu Srzenyawa)
  67. Pilawa jako Pylawa
  68. Syrokomla jako Syrokomlya
  69. Mądrostki jako Mądrostky
  70. Olawa jako Olywa
  71. Gierałt

Wydania

edytuj

Rękopis został dwukrotnie wydany drukiem w XIX wieku:

Autorstwo Długosza

edytuj

W XIX wieku za autora Kodeksu Kórnickiego historycy uznawali Jana Długosza. W XX wieku Marek Cetwiński zakwestionował jego autorstwo i wysunął teorię, że do czasów dzisiejszych nie zachował się oryginał dzieła, a wszystkie zachowane manuskrypty są jedynie kopiami. Za najwcześniejszą z nich uznano rękopis znaleziony w Kórniku[7].

Przypisy

edytuj

Bibliografia

edytuj
  • Adam Kłodziński: „Rękopisy Długosza o herbach polskich” Biblioteka Ossolineum t.5. Lwów: Ossolineum, 1843, s. 182.
  • Józef Muczkowski: Rozmaitości historyczne i bibliograficzne, zeszyt 2, art.„Wiadomość o rękopismach historyi Długosza". Kraków: 123 — 157, 1851.
  • Zygmunt Celichowski: Jan Długosz, "Insignia seu clenodia regis et regni Poloniae.Z kodeksu kórnickiego.". Poznań: Zygmunt Celichowski, 1885.
  • Piotr Dymmel: Problem autorstwa „Klejnotów” przypisywanych Długoszowi, Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego, nr I (XII). Warszawa: Wydawnictwo DiG Spj, 1993, s. 59-77.

Linki zewnętrzne

edytuj